YARIM ƏSR ELMƏ XİDMƏT YOLUNDA

Azərbaycan Elmi–Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutunun təşəkkülü və inkişaf tarixi ölkəmizdə kənd təsərrüfatı elminin formalaşması ilə üzvi surətdə bağlıdır. 1962–ci ildən fəaliyyət göstərən elmi–tədqiqat müəssisəsi bu günlər özünün 50 illik yubileyini qeyd edir. Bu münasibətlə dekabrın 6–7–də “Aqrar iqtisadiyyatın aktual problemləri” mövzusunda beynəlxalq tədbir keçirilmişdir.

Müxbirimiz ETKTİ və Tİ–nin direktoru, iqtisad elmləri doktoru, professor Sadıq Salahovla görüşmüş və ondan institutun 50 illiyi və beynəlxalq tədbir, həmçinin bu tədbirlə əlaqədar görülmüş işlər barədə danışmasını xahiş etmişdir. Sadıq müəllim demişdir:

—SSRİ Nazirlər Sovetinin 8 may 1962–ci il tarixli 399 N–li qərarı ilə Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının iqtisadiyyat şöbəsinin əsasında Azərbaycan Elmi–Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutu yaradılmışdır. Belə bir qərarın qəbul edilməsi həmin dövrdə kənddə yeni iqtisadi münasibətlərin inkişafı ilə, həmçinin təsərrüfatçılığın forma və metodlarının dəyişməsi, ərazilər üzrə ixtisaslaşma, kəndli kooperativlərinin yaradılması, ictimai istehsalatın təşkili və s. amillərlə izah olunurdu.

İnstitutun işinin formalaşmasının birinci mərhələsində onun strukturu, maddi–texniki bazası yaradılmış, eyni zamanda əsas fəaliyyət istiqamətləri müəyyən edilmişdir. Qısa vaxt ərzində yüksək ixtisaslı kadrlar işə cəlb edilmiş, aqrar elmin qarşısında qoyulmuş məsələlərə uyğun olaraq elmi–tədqiqat işlərinin mövzusu hazırlanmış, həmçinin kənd təsərrüfatının aktual problemlərinə həsr edilmiş konfranslar və seminarlar keçirilməsi ilə bağlı işə başlanmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, o dövrdə kənd təsərrüfatı dövlətin dəstəyinə baxmayaraq, iqtisadiyyat geridə qalmış sahə idi. Bu gerilik bir sıra kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, rentabellik və mənfəət üzrə planların yerinə yetirilməsində daha çox nəzərə çarpırdı.

Kənd təsərrüfatında yaranmış mürəkkəb vəziyyətlə əlaqədar kolxozlar və sovxozlar ziyanla işləməyə başlamış, kəndlilər işə inamı itirmişdilər. Nəticədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal həcmi hər il azalırdı.

1969–cu ilin iyulunda Heydər Əlirza oğlu Əliyev Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçiləndən sonra respublikanın kənd təsərrüfatı sahəsində siyasət kökündən dəyişdi. Azərbaycanın KP MK–nın həmin ilin avqust ayında keçirilən plenumunda Heydər Əliyev proqram nitqi ilə çıxış etdi. Heydər Əliyev bu nitqində respublikanın iqtisadi inkişafının əsas istiqamətlərini əsaslandırdı və kənd təsərrüfatına mühüm yer ayırdı.

Heydər Əliyev pambıqçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik, tütünçülük və çayçılıq sahələrində işlərin vəziyyətini hərtərəfli təhlil edib mövcud nöqsanları və səhvləri göstərmiş, imkanları müəyyən etmiş və elmi nailiyyətlər əsasında kənd təsərrüfatının məhsuldarlığını artırmağın konkret yollarını təklif etmişdi. Respublikanın rəhbəri həmin plenumda yüksək məhsuldarlıqlı, xəstəliyə davamlı yerli bitki sortları yaratmağa imkan verən aqrar elmin nailiyyətlərinə, toxumçuluq təsərrüfatlarının inkişafına, damazlıq təsərrüfatlarının işinin yaxşılaşdırılmasına və məhsuldar heyvanlar yetişdirilməsi məsələlərinə böyük diqqət yetirmişdir. Aqrar sahədə çalışan alimlərin qarşısında dənli bitkilər, pambıq, tərəvəz, meyvə və başqa məhsulların yetişdirilməsi, becərilməsi ilə əlaqədar mütərəqqi texnologiyaların işlənib hazırlanması və tətbiqi üzrə vəzifələr qoyulmuşdu. Ötən əsrin 50–ci illərinin sonlarında akademik Ə.Mahmudovun yaratdığı aqrar iqtisad məktəbi bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Sovet aqrar iqtisad məktəbinin təsiri altında formalaşan kadr potensialı Elmi–Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutunun əsasını qoymuşdur.

Bununla əlaqədar, 1970–ci il iyulun 23–də Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər Soveti “Azərbaycan SSR–də kənd təsərrüfatının inkişafı tədbirləri haqqında” qərar qəbul etdi. Bu sənəd respublikada kənd təsərrüfatının sonrakı inkişafı üzrə konkret məsələləri müəyyən edən fəaliyyət proqramı oldu. Tezliklə kənd təsərrüfatının pambıqçılıq, taxılçılıq, üzümçülük, meyvəçilik, çayçılıq və heyvandarlıq kimi sahələrinin sonrakı inkişafı üzrə proqramlar işlənib hazırlandı.

Bu illərdə instituta kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsində tanınmış mütəxəssis və təşkilatçı, iqtisad elmləri doktoru, professor Mirzəyev Sultan Abbas oğlu (1963–1973–cü illər), Qayıbov Kərim Məmməd oğlu (1973–1977–ci illər), Məmmədov Rasim Fəti oğlu (1977–1979–cu illər) rəhbərlik etmişlər.

İdarəetmə sisteminin və təsərrüfatçılığın yenidən qurulması sahəsində ötən əsrin 80–ci illərindən başlanmış işlərin respublika iqtisadiyyatına mənfi təsiri olmuşdur. Buna görə də ölkənin həll olunmamış iqtisadi və sosial problemlərinin yükü getdikcə artırdı. M.S.Qorbaçovun “yenidənqurma” adlandırdığı proses əslində dəhşətli “yenidənqurma” oldu. İqtisadiyyatda durğunluq, istehsal əlaqələrinin dağılması, ticarətdə kütləvi defisit, cəmiyyətdə korrupsiyanın, banditizmin baş alıb getməsi, əxlaqi və mənəvi dəyərlərin puç olması və s. Qorbaçovun ölkədə alkoqolizmin kökünün kəsilməsinə yönəldilmiş “islahatları” çox baha başa gəldi. Bu “islahatlar” nəticəsində SSRİ ərazisində, ən əsası, Azərbaycanda ucsuz–bucaqsız üzüm plantasiyaları qırıldı.

1990–cı illərin əvvəllərində aqrar sahənin iqtisadiyyatının göstəricilərinin təhlili göstərir ki, aqrar sahənin, demək olar, bütün istiqamətləri öz imkanlarından aşağı səviyyədə işləyirdi və bu da kənd təsərrüfatını iqtisadi tənəzzülə gətirib çıxardı. Bunlarla yanaşı, bütün kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı aşağı düşmüşdü. Kənd təsərrüfatı istehsalında təsərrüfatsızlıq atmosferi hökm sürürdü, əmək məhsuldarlığı kəskin azalmışdı.

1993–cü ilin iyununda xalqın təkidli tələbindən sonra dünya miqyaslı görkəmli siyasətçi Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə gəlişi ölkədə vəziyyəti əhəmiyyətli şəkildə dəyişdirdi. O, ilk növbədə vətəndaş qarşıdurmasını dayandırmağa, cəbhədə atəşkəsin yaranmasına nail oldu.

1995–ci ilin noyabrında müstəqil Azərbaycanın Konstitusiyası qəbul edildi. Bu əsasda sonradan respublika parlamenti tərəfindən 1000–dən çox qanunverici və normativ–hüquqi akt qəbul edilmişdir. Onların 500–dən çoxu aparılan islahatların sürətləndirilməsinə və respublika iqtisadiyyatının effektivliyinin artırılmasına yönəldilmişdir. Aqrar sahədə də bir çox qanunlar qəbul edilmişdir: “Aqrar islahatın əsasları haqqında”, “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında”, “Baytarlıq xidməti haqqında”, “İcarə xidməti haqqında”, “Kooperasiya haqqında”, “Damazlıq işi haqqında”, “Bitki karantini haqqında”, “Seleksiya nailiyyətləri haqqında”, “Torpaq bazarı haqqında”, “Torpaq icarəsi haqqında”, “Dövlət torpaq kadastrı, torpağın monitorinqi və yerləşməsi haqqında”, “Kredit ittifaqları haqqında”, “Taxıl haqqında”, “Üzümçülük və şərabçılıq haqqında” və s. Bununla yanaşı, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti 22–dən çox, Aqrar İslahatlar üzrə Dövlət Komissiyası isə 100–dən çox qərar qəbul etmişdir.

1999–cu il noyabrın 9–da Prezident Heydər Əliyev tərəfindən imzalanmış “1999–2000–ci illərdə Azərbaycan Respublikasında aqrar islahatların dərinləşməsi və kənd təsərrüfatında sahibkarlığın inkişafına yardım üzrə Dövlət Proqramı” haqqında fərman respublikada aqrar sahənin sonrakı inkişafı üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu proqram aqrar sahədə iqtisadi islahatların sürətlənməsi ilə yanaşı, sahibkarlığın inkişafı və sahibkarların iqtisadi maraqlarının müdafiəsi mexanizmlərinin formalaşması yollarını müəyyən etdi. Proqram aqrar sahənin perspektivli inkişafının 8 mühüm istiqamətini əhatə edirdi:

—aqrar sahənin normativ–hüquqi təminatı;

—aqrar sahə üçün kadrların hazırlanması;

—aqrar sahənin əmlakının özəlləşdirilməsinin başa çatdırılması;

—torpaq islahatının başa çatdırılması;

—meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində islahatların sürətlənməsi;

—aqrar sahədə idarəetmə sistemində islahat;

—sahibkarlığın inkişafına dövlətin köməyi;

—kəndin sosial inkişafı;

—aqrar sahənin informasiya təminatı.

Keçid dövrünün bütün çətinliklərinə baxmayaraq, 1991–1995–ci illərdə institutun kollektivi islahatların hüquqi bazasının yaradılması və xarici təcrübənin öyrənilməsi sahəsində ciddi işlər görür. İnstitutun alimləri tərəfindən bir sıra monoqrafiyalar və kitablar dərc edilirdi: “Kooperativlərdə idarəetmənin təşkili”—müəllif Ş.Ə.Cəbrayılov (Bakı, 1991–ci il), “Azərbaycanda pambıq istehsalının inkişaf perspektivləri”—müəllif S.V.Salahov (Bakı, Az. ETKİ, 1992–ci il), “Aqrar sənaye kompleksinin idarə edilməsi”—müəllif İ.V.Əhmədov (Bakı, “Maarif”, 1992–ci il), “Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində Azərbaycan Respublikasının aqrar–sənaye kompleksinin idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmi”—müəlliflər Ş.Ə.Cəbrayılov, B.X.Ataşov (Bakı, 1993–cü il), “Yeni iqtisadi şəraitdə kəndin əmək potensialından səmərəli istifadə yolları”—müəllif A.T.Əhmədov (Bakı, 1993–cü il), “Aqrar–sənaye kompleksində sahələrarası inteqrasiya münasibətlərinin effektivliyi”—müəlliflər Ə.Ç.Verdiyev, V.H.Abbasov, M.O.Əfəndiyev (Bakı, 1994–cü il), “Bazar münasibətləri şəraitində kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərinin sabitləşməsi”—müəllif Ə.Ç.Verdiyev (Bakı, 1994–cü il), “Bazar şəraitində iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin nəzəri əsasları”—müəllif S.V.Salahov (Bakı, 1997–ci il), “İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin əsasları”—müəllif S.V.Salahov (Bakı, 1998–ci il).

İllər keçdikcə, aqrar sahədə tədqiqatın yeni istiqamətlərinin işlənib hazırlanmasına və aparılmasına ehtiyac yaranırdı. Buna görə institutun elmi–tədqiqat işlərinin planlarına kənd təsərrüfatında torpaq münasibətləri, mülkiyyət münasibətləri və yeni təsərrüfat ukladları, kooperasiyanın və inteqrasiyanın yeni formaları ilə bağlı problemlər daxil edilirdi. Bu illərdə instituta iqtisad elmləri doktoru, professor Qasımov Həsən Allahyar oğlu (1988–1992–ci illər), daha sonra iqtisad elmləri doktoru, professor Verdiyev Əhməd Çoban oğlu (1993–2000–ci illər) başçılıq etmişdir.

Təbiidir ki, görülmüş bu tədbirlər bazar iqtisadiyyatına keçidin ilkin atributlarının reallaşmasına imkan yaratsa da, istehsalın hərtərəfli inkişafı və davamlı iqtisadiyyatın qurulması üçün kifayət deyildi. Məhz bununla bağlı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 11 fevral 2004–cü il tarixli fərmanı ilə “Regionların sosial–iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” (2004–2008–ci illər) təsdiq olundu və uğurla həyata keçirildi. Qeyd olunan Dövlət Proqramı əslində aqrar islahatların ikinci mərhələsinin konseptual əsası idi.

Prezident İlham Əliyev hakimiyyətə gəldiyi ilk günlərdən başlayaraq Azərbaycan iqtisadiyyatının daha da gücləndirilməsi, müasir, keyfiyyətcə yeni səviyyəsinə keçid üçün zəruri olan genişmiqyaslı infrastruktur layihələri ilə bağlı təşəbbüslər irəli sürdü. Buna görə 2011–ci ildə, Azərbaycanın müstəqilliyinin 20–ci ilində həm bütövlükdə respublika iqtisadiyyatında təsərrüfatın bütün sahələrində, xüsusilə iqtisadiyyatın qeyri–neft sektorunda artım davam etmişdir. 2011–ci ildə qeyri–neft sektorunda artım 2010–cu ilin müvafiq göstəricisi ilə müqayisədə 10 faiz, o cümlədən kənd təsərrüfatında 5,8 faiz təşkil etmişdir.

Bu gün institutun kollektivi aqrar sektorun dövlət tənzimlənməsinin prioritet istiqamətlərinin əsaslandırılması, torpaq münasibətlərinin və kənddə sahibkarlığın inkişafı, ərzaq təhlükəsizliyi, kənd təsərrüfatında idarəetmənin təşkilati strukturunun təkmilləşdirilməsinin optimal parametrlərinin əsaslandırılması, aqrar baza infrastrukturunun formalaşması, aqrar sahədə kooperasiya və inteqrasiya münasibətlərinin inkişafı, istehsalın proqnozlaşdırılması, aqrar sahədə investisiya cəlbediciliyinin artırılması, aqrar sahədə investisiya siyasətinin prioritetlərinin əsaslandırılması və bir sıra başqa aktual problemlərin həlli üzərində işləyir.

2001–2012–ci il ərzində institutun əməkdaşları və institutun elmi fəaliyyətində yaxından iştirak edən alimləri tərəfindən bir sıra kitab və monoqrafiyalar dərc edilmişdir: iqtisad elmləri doktoru, professor S.Salahov “Aqrar sahənin dövlət tənzimlənməsi problemləri” (Bakı, 2004,) iqtisad elmləri doktoru, professor R.Balayev “Urbanizasiya: şəhər iqtisadiyyatı və ərzaq təhlükəsizliyi problemləri” (Bakı, 2007), iqtisad elmləri doktoru, professor İ.İbrahimov “Regionlarda sahibkarlığın inkişafının xüsusiyyətləri” (Bakı, 2007), iqtisad elmləri doktoru, professor B.Ataşov “Ərzaq təhlükəsizliyinin aktual problemləri” (Bakı, 2005), iqtisad elmləri doktoru professor A.Rüstəmov “İqtisadi problemlər —əhalinin sosial–əmlak tələbatının yüksəldilməsi”; iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent A.Abbasov “Ərzaq təhlükəsizliyi” (Bakı, 2007), kənd təsərrüfatı üzrə fəlsəfə doktoru A.Vəliyev “Torpaq–mülkiyyət münasibətlərinin əsasları” (Bakı, 2005), iqtisad elmləri doktoru, dosent M.Hüseynov “Aqrar sahənin dayanıqlı inkişaf problemləri” (Bakı, 2006), iqtisad elmləri namizədi M.Musayev “Aqrar sahənin intensiv inkişafı problemləri” (Bakı, 2007), iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru S.Məmmədov “İntensiv urbanizasiya şəraitində kənd təsərrüfatının inkişafı” (Bakı, 2010), iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru A.Əsgərov “Aqrar sahənin intensiv inkişafının iqtisadi–ekoloji prioritetləri” (Bakı, 2011), iqtisad elmləri doktoru, professor R.İsgəndərov “İqtisadiyyat və elmi–texniki tərəqqi” (Bakı, 2012).

Ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi strategiyasının reallaşdırılması və kənd təsərrüfatının davamlı inkişafına dair optimal qərarlar qəbul edilməsi məqsədi ilə, həmçinin etibarlı, obyektiv və vaxtaşırı yenilənən informasiya bazasının təmin edilməsi üçün institut tərəfindən FAO (BMT–nin Kənd Təsərrüfatı və Ərzaq Təşkilatı) ilə əməkdaşlıq əsasında Quba–Xaçmaz, Aran və Lənkəran iqtisadi rayonlarında informasiya–monitorinq sisteminin ilkin pilot variantı yaradılmışdır. Bu sistemin təkmilləşdirilməsi və genişləndirilərək ölkənin bütün regionlarını əhatə etməsi üçün iş davam etdirilir.

Bu gün institutun kollektivi aqrar sahənin dövlət tənzimlənməsinin prioritet istiqamətlərinin əsaslandırılması, torpaq münasibətlərinin və kənddə sahibkarlığın inkişafı, ərzaq təhlükəsizliyi, kənd təsərrüfatında idarəetmənin təşkilati strukturunun təkmilləşdirilməsinin optimal parametrlərinin əsaslandırılması, aqrar bazar infrastrukturunun formalaşması, aqrar sektorda kooperasiya inteqrasiya münasibətlərinin inkişafı, istehsalın proqnozlaşdırılması, aqrar sahənin investisiya cəlbediciliyinin artırılması, sahədə investisiya siyasətinin prioritetlərinin əsaslandırılması və bir sıra başqa aktual problemlərin həlli üzərində işləyir. Bunlardan əlavə, aqrar istehsalçıların maliyyə resursları ilə təmin edilməsi, kənd yerlərinin sosial–iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi və aqrar istehsalçıların məhsullarının rəqabətə davamlılığının artırılması üzrə məqsədli kompleks proqramlar hazırlanmasının elmi təminatı işlənməkdədir.

İnstitutun xarici ölkələrdəki həmkarlarla elmi əlaqələri müvəffəqiyyətlə inkişaf edir. Məsələn, 2011–2012–ci illərdə aqrar profilli on elmi–tədqiqat institutu: Rusiya Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının Ümumrusiya kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı institutu, Ümumrusiya kənd təsərrüfatında istehsalın, əməyin və idarəetmənin təşkili elmi tədqiqat institutu, A.A.Nikonov adına Ümumrusiya aqrar problemlər və informatika institutu, Qazaxıstan elmi–tədqiqat aqrar–sənaye kompleksinin iqtisadiyyatı və kənd ərazilərinin inkişafı institutu, Moldova Dövlət Aqrar Universiteti, M.M. Cambulatov adına Dağıstan Dövlət Aqrar Universiteti, Dağıstan Elmi–Tədqiqat Kənd Təsərrüfatı İnstitutu, Dağıstan Dövlət Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının ASK–də sistemli tədqiqatlar institutu, Sankt–Peterburq Dövlət Aqrar Universiteti ilə elmi əməkdaşlıq haqqında müqavilələr bağlanmışdır.

2001–2012–ci illərdə institutun aparıcı alimləri təcrübə mübadiləsi məqsədi ilə, həmçinin konfranslarda, simpoziumlarda, treninqlərdə və sərgilərdə iştirak etmək üçün İngiltərə, Fransa, Almaniya, Norveç, Türkiyə, Misir, Hollandiya, İsrail, Çin, Macarıstan, Albaniya, Polşa və MDB ölkələrinə ezam edilmişlər.

Məlum olduğu kimi, institutumuzun yarım əsrlik yubileyilə bağlı dekabrın 6–7–də beynəlxalq tədbir keçirildi. Kənd təsərrüfatı naziri İsmət Abasovun xeyir–duası ilə keçirilən bu tədbirdə kənd təsərrüfatı nazirinin müavini Bəhram Əliyev, Aqrar Elm Mərkəzinin direktoru Əsəd Musayev və başqa məsul şəxslər iştirak etdilər. Akademik Asəf Nadirovun “Aqrar iqtisadiyyatın aktual problemləri”, Milli Məclisin aqrar siyasət komitəsinin sədri, iqtisad elmləri doktoru, professor Eldar İbrahimovun “Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasında kooperasiyanın rolu” mövzularında məruzələri və başqa çıxışlar diqqətlə dinlənildi və böyük marağa səbəb oldu.

Konfransa MDB ölkələrindən çoxlu sayda alimlər, kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri, aqrar sahədə fəaliyyət göstərən tanınmış şəxslər dəvət olunmuşdular. Rusiya Federasiyasından kənd təsərrüfatı elmləri doktoru M.Mukailov, Qazaxıstan Respublikasından aqrar tədqiqatlar institutunun direktoru, akademik A.Moldaşov, Ukraynadan aqrar tədqiqatlar institutunun direktoru, iqtisad elmləri doktoru, professor Y.Lupenko və başqalarının elmi məruzələri konfrans iştirakçıları tərəfindən rəğbətlə qarşılandı.

Elmi–tədqiqat müəssisəmizin yaradılmasının 50 illiyi Azərbaycanın aqrar elmində böyük hadisədir və biz çalışacağıq ki, bu elm ocağının şanlı ənənələrini bundan sonra da uğurla davam etdirək.

Söhbəti qələmə aldı: Nəriman CAVADOV

Respublika.- 2012.- 30 dekabr.- S. 12.