Ələddin Abbasovun Cahandar Ağa obrazı

Gəncə Dövlət Dram Teatrının aktyoru, xalq artisti, Prezident təqaüdçüsü, aktyorluq sənəti tariximizdə görkəmli yer tutan Ələddin Abbasovun 90 yaşı tamam olmuşdur.

Ələddin Abbasov 75 illik aktyorluq həyatı dövründə 200–dən artıq müxtəlif səpkili rol oynayıb, 25 filmdə çəkilib: Nəbi (“Qaçaq Nəbi”), Səyavuş (“Səyavuş”), Mərdan (“Bir gəncin manifesti”), Bayram (“Xırs quldurbasan”), Eldar (“Vaqif”), Fərhad (“Nəsrəddin şah”), Aydın (“Aydın”), İsgəndər (“Ölülər”), Zaur (“Yadındamı”), Vahid (“Kəndçi qızı”), Cəlal (“Komsomol poeması”), Edqar (“Sarı əlcək”), Həsənzadə (“Sən həmişə mənimləsən”) və yüzlərlə digər müxtəlif xarakterli rolların hər biri teatr sənəti tariximizdə parlaq səhifə təşkil edir.

Gəncəlilər onun oynadığı rolların böyük əksəriyyətinə baxıblar. Amma şəhərdə rastlaşanda, tədbirlər zamanı əl tutub görüşəndə, hamı nədənsə Cahandar ağanı xatırlayır.

Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının XX əsrin ədəbi kəşfi səviyyəsinə yüksəltdiyi bu obrazın ekran həyatı həmişə hamımızı düşündürüb. Xarakteri, şəxsiyyəti, davranışı, milli mənsubiyyətimizin ifadəsi ilə zirvə sayılan Cahandar ağanın film taleyi yarımçıq təsiri bağışlayır. Hələ o vaxt Ələddin müəllimin 75 illik yubileyində görüşdük. Filmin yaranma tarixi ilə bağlı təəssüratlarını soruşdum. Çünki İsmayıl Şıxlının və Hüseyn Seyidzadənin vəfatından sonra “Dəli Kür” filmi ilə bağlı qaranlıq və müəmmalı məqamlara yalnız o açıqlıq gətirə bilərdi. Və o vaxt hələ heç kimin söyləmədiyi həqiqətlər eşitdim ondan. Əslində həmin söhbət təkcə bir aktyorun oynadığı bir rol haqqında təəssüratları deyil, həm də milli mənəmliyimizin ekran təsdiqinə yönələn cəhdə edilən xəyanət haqqında acı hekayətdir.

15 ildən sonra 90 yaşlı aktyorla yenidən o söhbətə qayıtdıq.

Deyir ki, Cahandar ağa obrazı aktyor həyatımın təsadüfi xöşbəxtliyidir. Çünki o vaxt rejissor Hüseyn Seyidzadə ilə görüşmüşdüm. Hüseyn müəllim heç bir sınaq çəkilişlərinə dəvət etmədən Allahyarı oynayacağımı bildirmişdi. Yalnız çəkilişi gözləyirdim.

Həmin vaxt Gəncə Teatrı Tbilisidə qastrol səfərində idi. Bakıdan teleqram aldım. Məni Cahandar ağa obrazı üçün sınaq çəklişinə dəvət edirdilər. Əvvəlcə bunu ciddi qəbul etmədim. Dedim, yəqin uşaqlardan hansısa mənimlə zarafat edir. Çünki artıq filmdəki rolumu bilirdim. Şübhəm həm də onunla bağlı idi ki, onu mənə etibar edəcəklərinə inanmırdım.

İkinci teleqram hadisələri öz axarına saldı. Təcili Bakıya yollandım. Yollandım deyəndə ki, sanki quş idim, uçurdum. Rəhmətlik Hüseyn Seyidzadə məni narahat qarşıladı, dedi ki, 5 nəfəri sınaqdan çıxarmışıq, heç nə alınmır, məcburiyyət qarşısında səni də sınamağı qərarı almışıq, hazırlaş, baxaq.

Məni ağanın qiyafəsinə saldılar. Tiflis gimnaziyasında direktorla oğlum barədə söhbət səhnəsini çəkməli idilər. Dedilər, sınaq çəkilişinə baxmaq məqsədi ilə rəhmətlik Ədil İsgəndərov özü gələcək. Bu obrazın ağırlığı bir yana, bədii şuranın sədri — o vaxt studiyada çox böyük nüfuz sahibi olan Ədil müəllimin çəkilişdə iştirakı məni yaman qorxutdu: “Allah, görəsən, oynaya biləcəmmi?”

Görünür, həyəcanımı rəhmətlik Ədil müəllim də hiss etdi. Məni yanına çağırıb: “Qadam, bu Seyidzadə bir az birtəhər adamdır, bildiyini babasına verən deyil, çalış, öz dərk etdiyin kimi oyna”, — dedi.

Nə isə, səhnənin çəkilişi başa çatdı. “Stop” əmri verildi. Təkcə mən yox, bütün yaradıcı qrup nəticə gözləyirdi. Çünki sonsuz sınaq çəkilişləri adamları tamam yormuşdu. Epizoda baxdıqdan sonra rəhmətlik özunəməxsus kişiyanə əda ilə çevrilib çiyninin üstündən Seyidzadəyə baxdı:

— Ə, Seyidzadə, qadam, öz aramızdır, axtaranda, tapmaq olur, hə!

Məni təbrik etdilər, çünki artıq qərarı Ədil İsgəndərov özü vermişdi.

İsmayıl Şıxlıdan, Hüseyn Seyidzadədən tutmuş ən adi texniki işciyədək, hamı bu işə çox böyük urəklə girişibmiş. Amma gəlin son nəticəyə, filmdə baş verən hadisələrin mahiyyətinə, obrazların ekran həyatına milli mənliyimizin gözü ilə baxaq. Biz “Dəli Kür” romanını oxumasaydıq, bəlkə də film haqqında bu qədər tələbkarlıqla danışmazdıq. Mühit, obrazlar, dərin dramatizm, oxucunu hər an öz sehrində saxlayan gözlənilməz dönümlər, milli və bu milliliklə bəşəriləşən adət–ənənələrimiz, əsl Azərbaycan kişisinin bədii kəşf səviyyəsinə yüksələn bütöv daxili aləmi ekranda öz dolğun əksini tapmayıb. Niyə? Gözlədiyimizə kim mane olub? O hansı əl idi bu filmə belə “sığal” çəkib.

Ələddin Abbasov deyir: Bu çox ağrılı söhbətdir. Filmdə çəkilməyə nə qədər böyük ürəklə başlamışdımsa, yaradıcılıq işi zamanı rastlaşdığım gözlənilməz dönəmlər məni bir o qədər sarsıtdı. Həm də təkcə məni yox. Ssenarinin ilk variantında roman tam dolğun əksini tapmasa da, hər halda duz var idi. Di gəl gözlənilmədən Moskva işə qarışdı. Onlar Azərbaycan kinematoqrafçılarının, sənətçilərinin yaradıcılıq özbaşınalığı, əsl azərbaycanlı bəy, əsl Azərbaycan öğlu obrazı yaratmaq istəyi ilə barışa bilmədilər. İlk varianta əməlli–başlı “sığal” çəkildi. Bu, bütün yaradıcı heyəti şoka saldı, xüsusilə rəhmətlik İsmayıl Şıxlı özünə yer tapa bilmirdi. Əlavələr, əsasən Cahandar ağa obrazı və kazak əsgərlərinə münasibətilə bağlı idi. Qoy bir misal deyim, görün yuxarıları nə narahat edirdi. Bir epizod söyləyəcəm, diqqət yetirin, onu filmdən çıxarıblar.

Mən poçtun həyətində dururam, bir əsgər gəlib xəbər verir ki, səni general çağırır. Əsəbləşirəm: “Nə general, ə, mənim generalnan–zaddan nə işim var”. Nəysə otağa daxil oluram, nəzakətlə yer göstərib deyirlər ki, — Bəy, çağırmağımızın səbəbi odur ki, sənin qoruğun bizim Voronstovun xoşuna gəlib, oranın qiymətini de, pulunu verək — bu sözlər mənə güllə kimi dəyir və sərt də cavab verirəm: “Mən oranı pulla almışam ki, pula da satım. Bu torpaq mənə ata–babamdan, yeddi arxa dönənimdən, əcdadlarımdan yadigardır. Millətə amanatdır. Mənim də övladlarım var, halal malımdır” deyib güllə kimi otaqdan çıxıram. Arxadan generalın kinayəli sözləri qulağımı dalayır: “Bəy, deyəsən, biz səninlə bir az yumşaq danışırıq”.

Səhərisi nökərlərimdən birisi al–qan içində gəlib mənə xəbər verir ki, — Ağa, kazak əsgərləri bizim qoruqda özbaşınalıq edirlər. Xəbərdən bərk qəzəblənib qoruğa doğru şığıyıram. Məni yemək–içmək süfrəsi arxasında, əhlikef bir kazak başcısı qarşılayır. Onun bu halı məni daha da coşdurur. O rolu rəhmətlik Yusif Vəliyev oynayırdı. Özü də gözəl oynayırdı, bilirsən də, Yusif də Yusifdi.

Səsim aydın səmada şimşək kimi çaxır: “Dur, qoşununu, zir–zibilini də götür, rədd ol burdan, yoxsa hamınızı güllələyərəm”.

Kazak zabiti kinayə ilə cavab verir: “Bəy, deyəsən könlündən Sibir keçir”.

Bu məqamda gözümə heç nə görünmür, nə imperiya, nə əsgər. Tüfəngi fırlayıb onu yerindəcə güllələyirəm. Sonra qızğın atışma başlayır. 10–15 kazak əsgəri öldürdükdən sonra gülləm qurtarır. Xilas üçün Kürə üz tuturam. Amma arxadan atılan güllə… (Bu millətin gülləsi həmişə arxadan atılıb).

Bu səhnələr filmdən çıxarılıb. Yuxarıdakılar epizoda baxıb ağız büzüblər. Şovinist xislət qorxunc vulkan kimi püskürüb: “10–15 kazak əsgərini güllələmək “kakoy nibud” Azərbaycan “mujikinin” hünəri deyil. Bu kişini mujik kimi çəkin, “mujik” kimi də öldürün”,— deyiblər.

Bu epizodu çıxarmaqla filmi şikəst ediblər.

Ümimiyyətlə, millətimizə kölə nəzəri ilə baxan yuxarılar və özümüzün bəzi üzdəniraqları Cahandar ağanı əsl Azərbaycan kişisi kimi çəkməyə qoymadılar. Obrazı o dövrün gözü ilə baxılan bəy stereotipinə çevirdilər. Vallah, təbliğat xatirinə demirəm, müstəqilliyimizin, azadlığımızın qədrini bilin.

Film çox itkilərə məruz qalıb. Lakin buna baxmayaraq, Ələddin Abbasovun Cahandar ağası, eləcə də bir sıra aktyorların yüksək sənətkarlığı ilə təqdim edilmiş “Dəli Kür” filmi rəğbətlə qarşılandı.

Söhbəti uzatmadım. Çünki bu, 90 yaşlı aktyoru incitməkdən başqa bir şey verməzdi.

Yenidən Əli müəllim söhbətə qarışdı, Alim məzəli bir əhvalat danışdı, Vaqif zarafat etdi, Pərvanə könül alan nəvaziş göstərdi. Məmmədəli xatirə söylədi, Sevda fürsət tapmış kimi ürəyini boşaltdı. Mən tamaşaçıların Ələddin Abbasovu necə sevdiklərini bilirəm. Aktyor dostlarının ona münasibətində sevgidən də o yana ilahi bir səcdə hiss elədim.

Məncə, budur aktyor xoşbəxtliyi. Səni tamaşaçı sevir, sənət dostların səcdə edir.

90 yaşlı bir aktyora daha nə lazımdır. Yalnız yaşamaq və örnək olmaq. Zarafatla dedi ki, 93 il yaşayacam. Amma biz 100 illik yubiley arzusu ilə ondan ayrıldıq.

— 90 yaşın mübarək, Ələddin Abbasov. Ömrünün 91–nə xoş gəldin.

Vaqif TANRIVERDİYEV

Respublika.- 2012.- 24 iyul.- S.6.