| Kəlbəcər həsrəti

Qucağıma sığınmış bu balaca qızcığaz mənə elə gəlir ki, Kəlbəcərin dağlarından qopub, hay–harayla yerə gələn, çapılmış qayalardan bir parçadır. Bir cüt göz istəyirdi ki, yaralı quş kimi çırpınan, can verən Kəlbəcər gözəlinə tamaşa etsin. Yaradan yaratmışdı bu gözəli… Ölümlə çarpışan bu qızın əvvəllər adını, ünvanını, kəndini, obasını, yerini–yurdunu bilmədiyimdən… bir az təntimişdim… Qan içində çırpınan bu qızcığaz mənim üçün dağlardan qopub gələn əsl qartal balası idi. Qan içində çırpınan bu qızcığaz mənim üçün Seyid Yəhyanın oxuduğu Quran ayələri tək müqəddəs və pak idi. Alatoranda onu dəfn etdik. Qoşa palıdın tən ortasında Əsrikdə ona qəbir qazdıq. Onda Kəlbəcər dağlarından zəif də olsa, günəşin ilıq, tüstülü–dumanlı şüaları süzülürdü… Məzardan ayrıldıqca mənə elə gəlirdi ki, qoşa palıdın tən ortasında sındırılmış, dağılıb viranə qalmış qədim, çox qədim bir sazdan tonqal qalanb. Şeirə, sənətə sığmayan o tonqal hər gecə yuxularıma gəlir…

Kiminsə əmanəti idi, kiminsə yadigarı idi, kiminsə sevinci idi, laylası idi, bayatısı idi, sazı idi, sözü idi bu qızcığaz.

Qulaqlarımda hələ də ölümlə çarpışan və sonda ölümə məğlub olan o kəbəcərli balasının həniri, səsi idi. O, məğlub olmaq üçün doğulmamışdı. Kəlbəcərdə doğulasan, məğlub olasan… Bu, mümkün olan şey deyildi… Kəlbəcərdə ancaq sevgiyə, təmiz eşqə, məhəbbətə məğlub olurlar. Onları başqalarından fərqləndirən də elə bu idi… Mən Kəlbəcər şairlərini bellərəni bükən, sınıb, əyilən… solğun və başıaşağı görmədim. Oranın şairləri dərdlərini içində gəzdirər, o dərddən, kədərdən heç kəsə pay verməz. Harda od görürəm, alov görürəm… kəlbəcərli yazarlar yadıma düşür. Onlar dərd–qəm içində göyərən şairlərdi. Amma…

Yenə gördüklərim çaşdırır məni. Qonur dağın ətəyindəki kəndlərin birində—Orucluda gördüklərim mənim həmişə yol yoldaşım olub. Nə olsun, orada doğulmamışam… nə olsun, orada yaşamamışam… Oruclu çox da böyük yaşayış məntəqəsi deyil. Amma ilk darağacı bu kənddə quruldu. Ermənilər yığışıb, əsirmi deyim, girovmu deyim… bilmirəm, balaca bir qızın əl–qoluna məftil bağlayıb, qurumuş yanmış bir ağacın altına çəkdilər. Sonra kəndiri quru budaqların birindən aşırma edib, qızcığazın boynuna keçirtdilər (ruslar, fransızlar, farslar bütün bunları lentə alıblar). Qızı asdılar. Heç onun qollarından, ayaqlarından məftili də açmadılar. Qarabağda ilk darağacı səkkiz yaşlı bu qızcığaza quruldu. Mülki geyimdə olan mayor German Arutunyan iddia edir: “…Biz bu missiyanı yerinə yetiririk. Dəstəmiz ancaq qızları öldürür, onlara dar ağacı qurur… Soruşursunuz niyə? Bu balaca qızlar… xüsusən Şuşanın, Laçının, Kəlbəcərin bu balaca qızları sabah bizim əleyhimizə sıyrılmış, qınından çıxmış qılınca bənzəyir. Onlar ən ağır mərmilərdən betər olur…”.

Bütün bunları eşitdinizmi kəlbəcərli yazarlar? Sizi sevməmək olmur. Yazıb–yaratdığınız misraların qabağında hər adam duruş gətirə bilmir. Amma… Sonra Kəlbəcərin ətəyinə birləşən, onun bir parçası olan milli yaşayış məntəqəsinə çevrilmiş qəbirləri gördüm. Hiss edirdim ki, ermənilər o kəndin ölüsündən də qorxurdular, dirisindən də… Mən həmişə o torpağın, o yerin sazı ilə, sözü ilə öyünənlərdənəm. Kəlbəcərli yazarları görəndə, mənə elə gəlir ki, hələ o yerləri sevməyə dəyər. O yerlərin qız–gəlinilə, namusu ilə, qeyrəti ilə… torpaq sevgisilə (bu sevgi ermənini, bəlkə də gündə yüz dəfə öldürüb–dirildir) fəxr etməyə dəyər. Amma…

Yenə amma… bu ammalar məni tez–tez yorur, əldən salır, qardaşım. Amma bütün bu gördüklərim (hələ çox şeyi demədim. Çünki o şeyləri dedim ki, onları siz görmədiniz) hələ ki yazıya, şeirə, sənətə köçmür. Bəs nə vaxt yazacaqsız asılan, güllədən keçən bu qızcığazlar haqqında (o da yadımdadır ki, 1970–ci illərdə Fələstində on yaşlı Minanı öldürənlərə qarşı təkcə Azərbaycanda 150 şeir yazıldı). Amma sizin kimi dözümlü, qələmindən od püskürən söz ustaları, Dədə Şəmşirin sazından qopan aşıqlar… hələ də susur.

Mən sizdən diri–diri yandırılan, qızcığazlar haqqında ən böyük əsərlər istəyirəm. Mən sizdən Kəlbəcərdə qurulan ilk darağacı haqqında yazı istəyirəm…

Bu yaxınlarda tanımadığım, görmədiyim… amma adını tez–tez eşitdiyim, sözlərinə yazılmış mahnılara qulaq asdığım şair Cavid Qənbəroğlunun—Cavidin bir kitabını on üç yaşlı bir uşağın çantasında gördüm. Mənim üçün maraqlı idi. Uşaq soruşur ki, şair nə üçün “Dünya qəmli nağıl imiş”—deyir. Ağbirçək, yaşı səksənə yaxın olan qadın da onu cəhd edir ki, başa salsın. Amma uşaq razılaşmır. Belə olanda nənə qayıdıb deyir: “…Bu kitabı, bu şeirləri yazan Ağdabanda anadan olub. Necə ki mən doğulmuşam o kənddə. Cavid bizim kənddəndi… Onun keçdiyi yolu hər adam keçə bilməz. Onun çəkdiyi dərd yükünü heç kəs çəkə bilməz, mənim balam. Dünya bizim adamlar üçün dərdli, qəmli nağıldan başqa bir şey deyil…”. Sonra mən o kitabı axtarıb tapdım. Meydançayla Torançayın qoynuna sığmış Ağdabanlı Cavidin “Dünya qəmli nağıl imiş” kitabını oxudum.

“…İstərəm qayıdıb gələsən, gülüm,

Saçına gül–çiçək taxam, Mətanət!” (səh.22) misraları mənim əlimdən tutub, bir anlığa Qonur dağın ətəklərinə apardı. Tale, sənət mənimçün bir paradoks yaratmışdı… Sizin üçün təsvir etdiyim, qoşa palıdın arasında dəfn etdiyimiz, güllədən sinəsi, quş ürəyi ikiyə bölünmüş o qızcığazın da adı Mətanət idi. Mənim aləmimdə şair Cavid Qənbəroğlu öz sevgisini, bəşəri bir varlığa çevirən eşqini, heç vaxt ləkə götürməyən məhəbbətini—Mətanətini bütöv Kəlbəcərin sevgisi olan Mətanətlə üz–üzə gətirir. Hər ikisinin taleyində nə qədər qəm, kədər də olsa… Hər ikisi elə bilirəm “eşq” adlı, “sevgi” adlı, “Vətən”… adlı bir məzarda uyuyur. Mənimçün hər ikisi misradı, şeirdi, dastandı… taleyin, qüdrətin ən böyük əsəridi. Biri yazılmayıb, yol gözləyir… biri yazıldıqca, yazılır. Nə isə, bu mənim düşüncələrimin bir parçası idi, sizinlə böldüm…

Şair Cavid Qənbəroğlunun soykökü ulu Şah İsmayıl Xətainin soykökünə qovuşur. Onun hansı misrasına, hansı sözünə qovuşursansa, adamı yandırır, düşündürür… dilindən tutub divanə çəkir:

Tufan qopdu, çadır qaldı çətənsiz,

Ruha dönüb, dolaşırıq bədənsiz.

Oba köçdü, ellər qaldı Vətənsiz,

Dilim gəlmir deyim yoxsan, Vətən! Ox!..

(səh. 11).

İlk baxışdan bu misraların məntiqli deyilişini, fəlsəfi tutumunu, “söz bulağı”nı araşdıraq. Sanki ustad Dədə Şəmkirin nə vaxtsa yarımçıq qalmış deyimlərini tamamlayır. Şair “Vətənsiz” —deyəndə ilk dəfə Ağdabanı xatırladır. Bəlkə də sizlərin çoxu unudub: —bu kənddə, şairin doğulub, suyunu içdiyi, çörəyini yediyi… almasını, heyvasını gələn payıza qoruyub saxladığı bu kənddə… adama, qonaq–qaraya elə süfrə açırlar ki, onu dünyanın heç yerində görmək olmaz. Şairin bu şeiri böyük şairimiz, qürbətdə itkinə çevrilmiş Almaz İldırımın “Azərbaycan, oy!..” şeirilə üz–üzə dayanır. Məntiqə görə, Ağdaban şairin “Azərbaycan” adlı, “Azərbaycan” ünvanlı Vətəninin bir parçası olmasına baxmayaraq, Ağdaban darda qalan, yol gözləyən Vətənidir…

Şairin bu kitabında toplanmış şeirlərində onun Vətən məhəbbətilə, sevgisinə, yarımçıq qalmış eşqinə (bunu misralar dedi) olan qüdrətli və böyük hörmət və ehtiramı üst–üstə düşür. Onları biri–birindən ayırmaq olmur. “Dərya dərya olmaz, dalğalanmasa…”—deyən şairə eşq olsun!—deyirəm. Kəlbəcər şairlərinin qabağında dayanmaq çətin olur:

Söyləmə, nə olar, axtarmıram mən,

Səni axtaran da, gəzən də mənəm.

Söyləmə həsrətdən heç yanmıram mən,

Yaralar köksümə düzən də mənəm.

Bu misralar elə başa düşməyin ki, giley–güzardır. Mən bunu belə qəbul etsəydim, nə vardı ki… Təbiidir. Nə qədər yara olsa, şair ürəyi (başqa ürəklərə baxma) onu çəkib aparır. Amma müsibət onda qopur ki, şair ürəyinin qaysaq bağlamış yarasına toxunasan… şair Cavid (Qənbəroğlu) üçün sinəsində sevdiyi “…yar üçün yara bəsləmək” asan olmasa da, o, bu yaralar içində qalıb. Fikrimcə, o, yaralar əlindən təngə gəlmir, yorulmur. Əksinə, o sinəsində yaşatdığı, gəzdirdiyi yaraları taleyinin, tarixinin bir parçası hesab edir.

O həqiqəti ki biz dərk etmirik, o, bizim üçün həmişə dərdə çevrilərək, yol–yolağamızın üstündə dayanıb qalır. Fikrimcə, şair ürəyinin dərdlərini imkan vermək lazım deyil ki, böyüsün, artsın… Şair dərdi böyüyəndə yaman olur. Məsələn, IX əsrdə yaşamış şair, əslində xəttat və loğman kimi tanınan heratlı yazar (Əfqanıstan) Mahmudxan Ruhi “…Bu məktubu oxu”—kitabında yazır ki, sevməyən və yaxud sevmədən ölən şair varsa, mənə göstərin. O qeyd edir: “…bütün şairləri öldürən, onların gül ətrli ruhlarını bədəndən eyləyən eşqdir… Sevgisi olmayan şair qupquru bir candır. Hər adam bacarmaz ki, şair eşqinin, şair sevgisinin qarşısında baş əysin…”.

Şair Mahmudxan Ruhinin bu məktubu Herat hökmdarı Əmirxan Hüseyn Farruxun qızı Şeydabəyimin (qeyd edim ki, Hüseyn Farrux əslən Şuşadan olub. Tarixçilərimiz bunu araşdırsınlar) əlinə keçir və onu atasından xəbərsiz saraya çağıtdırır. Şair saraya gəlib, gözəl Şeydabəyimin qarşısında baş əyir. Bu məsələ çoxları üçün təəccüblü görünür. Çünki heç kəsin qarşısında baş əyməyən, heç kəsə təzim etməyən şair Mahmudxan Ruhi necə ola bilər ki, bir qadının qarşısında baş əyir… Şeydabəyim soruşur: —Sən nədən qarşımda baş əydin, ikiqat oldun… Şair deyir: “…Mən öz eşqimin, öz sevgimin qarşında ikiqat yox, imkanım olsa, lap on qat əyilməyə hazıram. Mən sizin qarşınızda yox, öz eşqimin, öz sevgimin qarşısında baş əydim…”.

Fikrimcə, istedad sahibi olan, qələmində, qəlbində böyük bir güc və qüdrət gəzdirən şair Cavidin də misraları, şeir və mahnıları həmişə təmiz və böyük bir eşqin qarşısında təzim edir:

Mən sənə “can” dedim, xətrinə dəydi,

Nə var qarışqadan fil yaratmağa?

Amanın günüdür, adətkar olma,

Sızqa bulaqlardan sel yaratmağa.

(səh.13).

“Dünya qəmli nağılmış” şeirlər kitabında şair Cavidin güclü məntiqə söykənən bir fikri var: “…heç kəs məni eşqimdən döndərə bilməz… heç kəs mənim əlimdən bu eşqi ala bilməz…”. Məncə, bu onun böyüklüyüdür. O, erkən yar–yoldaşın, könül həmdəmin itirən şairdir. Deyim ki, hər kəs ayrılığı içinə salıb… gəzdirə bilmir. Şair üçün “ayrılığın” köhnəsi, təzəsi olmur. Hünər istəyirəm ki, illər keçsə də, zaman ötsə də, düşdüyün ayrılığı çəkə biləsən.

Şairin “Dünya qəmli nağıl imiş” kitabını həyəcansız, fikirsiz oxumaq olmur. Kəlbəcərin taleyi ilə barışa bilməyən, o ayrılığa qalib çıxan şair sevgisinin ayrılığı ilə də barışa bilmir.

Şair Cavid Qənbəroğlu əzab şairidir, dərd, kədər şairidir. Amma baxın, görün hansı misrasında o, bu dərdə, kədərə, qəmə–qüssəyə bizi də qoşur… Varmı onun belə misrası? Axtarmağa dəyməz, yoxdur. Onun böyüklüyü, böyük ürək sahibi olması da elə… bundadır. O, qəmi də özü çəkir, dərdi də, ayrılığın yükünü də. Onu heç kəsə… heç övladına da vermir bu yükü çəksin… Mən necə sevməyim, oxumayım belə şairi.

Cavid Qənbəroğlunun “Dünya qəmli nağıl imiş” kitabını oxuyub başa çatandan sonra müəlliflə yanaşı, bu kitabı çap edib yayan istedadlı qələm dostum Məhəmməd Nərimanoğluya “sağ ol” demək keçdi ürəyimdən. Dodağımdan gələn dərdli bir ah qopdu: Dərd içindən göyərən, çiçəkləyən bir şairimiz də varmış…

Rövşən NOVRUZOĞLU,

professor.

Respublika.- 2012.- 25 noyabr.- S. 7.