| Doğma dil–milli ruhun daşıyıcısı

Hamımıza gün kimi aydındır ki, insanın çox dil bilməyi vacib şərtdir. İnsan nə qədər dil bilirsə, bir o qədər adamdır. Tutaq ki, bir insan 3 dil bilirsə, elə o 3 adamdır. Bu o deməkdir ki, o, 3 dilin ədəbiyyatını, adət–ənənəsini, psixologiyasını bilir. Beləliklə, bunun özü geniş mənada ziyalılıqdır. Amma dil öyrənməyin özünün metodikası var.

Əvvəla, bağçalarda, ibtidai siniflərdə üç, dörd, beş dili öyrətmək öyrənən üçün fiziki cəhətdən mümkün deyil. Bizim bəzi təhsil müəssisələrində, hətta uşaq bağçalarında, ibtidai siniflərdə, orta məktəblərdə, müxtəlif liseylərdə çalışırlar ki, uşağa bir neçə dil öyrətsinlər — alman, ingilis, rus, ərəb və doğma Azərbaycan dilini. Bu, elmi cəhətdən də, pedaqoji cəhətdən də, yaş baxımından da düzgün deyil. Əvvəla, uşağa fiziki hazırlığı imkan vermir ki, uşaq kiçik yaşlarından beş dili öyrənsin. Açığını deyim ki, uşağın kiçik yaşlarından iki dili öyrənməsi də çox çətindir. Bu prinsiplə biz yanaşsaq, uşaqlara yalnız dil dərsi keçsək, başqa dərslər keçməsək, yenə də uşağa ibtidai siniflərdə iki dil, yuxarısı dörd, beş dil öyrətmək mümkün deyil. Ən azı, ona görə ki, uşağın yaş səviyyəsi buna imkan vermir, ikincisi isə dil öyrətməyin özü ana dilinin təməli üzərində qurulmalıdır. Təcrübə onu göstərir ki, kim ana dilini ibtidai sinifdə öyrənirsə, kim ana dilində ilk təhsilini alırsa və sonra əcnəbi dili ana dilinin bazası üzərində öyrənirsə, o insanların gələcəkdə milliliyi, ziyalılığı, təəssübkeşliyi, vətəndaşlığı daha güclü olur. Bu mənada kiçik yaşlarından uşaqlara əcnəbi dillərin öyrədilməsinin heç bir effekti olmur. Nəticədə manqurtluq, yarımçıqlıq yaranır.

Bəs nə vaxt əcnəbi dilləri öyrətmək daha faydalı olur? Etnopsixoloji tədqiqatlar sübut edib ki, ümumiyyətlə, 13 yaşadək uşaqlara yalnız və yalnız doğma ana dilini öyrətmək lazımdır. Doğma ana dilində təhsil aparılmalı, ana dili vasitəsilə dünya elmləri öyrədilməlidir. 13 yaşa qədər uşaq doğma ana dilini öyrənməlidir, doğma ana dilinin lüğət tərkibini, qrammatik quruluşunu mənimsəməlidir. Nəyə görə 13 yaşına qədər? Çünki etnopsixoloji tədqiqatlar sübut edir ki, 13 yaşına qədər uşağın beyin kürələri, beyin lövhələri daha təmizdir. Həmin yaşadək öyrəndikləri o təmiz lövhədə daha tez həkk olunur, daha əbədi qalır. Yeri gəlmişkən, deyim ki, ümumiyyətlə, uşaqlıq dövründə öyrənilən bilik əbədi bilikdir, daş üzərində həkk olunmuş bilikdir. Uşaqlıq dövründən sonra öyrənilən bilik isə, elə bil ki, su üzərində bir köpükdür, bu tez bir zamanda çəkilib gedə bilər, silinə bilər. Buna görə 13 yaşına qədər uşağın əldə etdiyi bilik, xüsusilə, dillə bağlı bilik əbədi bilik olur. 13 yaşından sonra o uşaq istənilən əcnəbi dili öyrənə bilər. Artıq onun öyrənəcəyi əcnəbi dil öyrəndiyi doğma ana dilinin təməli üzərində qurulacaqdır. Beləliklə, onun beyin kodu 13 yaşına qədər doğma ana dili üzərində qurulduğundan, o, artıq doğma ana dilində fikirləşəcək, doğma ana dilində hadisələr, anlayışlar haqqında təsəvvür yaradacaq, onu öyrəndiyi dil vasitəsilə ifadə edəcəkdir. Amma 13 yaşına qədər əcnəbi dilin yersiz şəkildə uşaqlara öyrədilməsi o uşağın düşüncə tərzində, beyin kodunda sistemsizlik yaradır. Belə ki, uşaq nə doğma ana dilində fikirləşə bilir, cümləni qura bilir, ifadə edə bilir, nə öyrəndiyi əcnəbi dildə. Beləliklə, həm doğma ana dilindən, həm də əcnəbi dildən yarımçıq olur.

Ümumiyyətlə, mən belə başa düşürəm ki, biz uşaqlarımıza orta məktəblərdə 13 yaşından sonra əcnəbi dil öyrətməliyik. Özü də bir əcnəbi dili öyrətməliyik. Nəyə görə? Biz nəzərə almalıyıq ki, Azərbaycan cəmiyyəti üçün vətəndaş hazırlayırıq, bu vətəndaş birinci doğma ana dilini bilməlidir. Ana dili vasitəsilə Azərbaycan ədəbiyyatını, mədəniyyətini, dilini öyrənməlidir, sonra dünyaya çıxmaq üçün dünyanın beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi olan dillərindən birini öyrənməlidir. Bu mənada ingilis, ispan, alman, fransız, rus və s. dilləri öyrənə bilər. Çox təəssüflər olsun ki, bizim ailələrin bir qismində və cəmiyyətimizin bir hissəsində məsələnin mahiyyətini başa düşmürlər. Ona görə də ailələrin, cəmiyyətin bir hissəsi dil öyrənməklə poliqlotluq məsələsini bir–birinə qarışdırırlar. Az qala ailələrimizin bir qismi övladlarını poliqlot yetişdirmək istəyirlər. Poliqlot — çox dil bilən bir insandır. Axı, poliqlot minlərin içərisindən bir adam ola bilər. Dünya təcrübəsindən deyə bilərəm ki, Leninin özü poliqlot olub. Dilçilik sahəsində Bəkir Çobanzadə poliqlot olub — 12 dil bilib. Dilçinin özü də konkret bir sahənin mütəxəssisidir. Hər bir dilçi poliqlot ola bilməz, poliqlotluq — çox dil bilmək ayrı bir keyfiyyətdir. Nəyi demək istəyirəm? Çox təəssüflər olsun ki, bizim cəmiyyətimizdə olan ailələrin bir qismi övladlarına dil öyrətməkdən daha çox onları poliqlot kimi yetişdirməyə çalışırlar. Bəziləri hələ başa düşmürlər ki, dil öyrənmək nədir, poliqlotluq nədir? Bunlar ayrı–ayrı məsələlərdir. Poliqlotluq xüsusi istedad üzərində qurulur. Poliqlotluq doğma ana dilini bilən bir şəxsin sonradan əcnəbi dilləri öyrənməsidir. Poliqlotluq yolu ilə bizim Azərbaycan cəmiyyətində bir qrup ailələr yarımçıq övladlar tərbiyə edirlər. Belələrinin vətəndaşlığı da, dünyagörüşü də yarımçıq olur, həyata baxışı, milliliyi də yarımçıq olur və bu, heç bir effekt vermir.

Ümumiyyətlə, 13 yaşına qədər uşaqlara çox sadə dildə, doğma ana dilində mədəniyyət, ədəbiyyat, adət–ənənə, müqəddəs kitablarımız barəsində sadə informasiyalar vermək lazımdır. Nəyə görə? Çünki uşağın beyin lövhəsi o qədər təmizdir ki, sonradan öyrənilən biliklərin hamısı milli düşüncə tərzi üzərində qurulur. Bax bu milli düşüncə tərzi üzərində əcnəbi dilləri öyrənən bizim çox mötəbər ziyalılarımız olubdur.

Klassiklərimizə üz tutaq. Görkəmli insanlar — Üzeyir Hacıbəyov, Nəriman Nərimanov, Soltanməcid Qənizadə, Cəlil Məmmədquluzadə — bunlar həm də ona görə böyük korifeylərdir ki, onlar doğma ana dilində fikirlərini ifadə ediblər, ana dilində təhsil alıblar. Sonra dünyaya baxışı dünyanın beynəlxalq dilləri vasitəsilə həyata keçiriblər. Məsələn, keçmiş Sovetlər İttifaqında rus dili belə dillərdən olubdur.

Təəssüflə qeyd etmək istəyirəm ki, Sovetlər İttifaqı dövründə rus dili bir dəb halına çevrilmişdi. Bizim ailələrimizin bir qismi övladlarını rus bölmələrinə qoyurdular, onların övladları doğma ana dilini, Azərbaycan dilini bilmirdi. Bəzən valideyn özü, yaxud ailəsində digər ailə üzvləri rus dilini bilmirdi. Valideyn övladını dəb arxasınca apararaq rus bölməsinə qoyurdu, beləliklə, evdə valideynlə övlad arasında böyük bir sədd çəkilirdi. Valideyn doğma ana dilini bilir, övladı isə rus dilini öyrənmək istəyir və beləliklə, ailənin özündə bir ziddiyyət yaranırdı. Bax bu dəb dünyaya inteqrasiya olunduğumuz müasir cəmiyyətdə özünə geniş yer alıb. Açıq deyək ki, KİV–də, televiziya və qəzetlərdə oxuyuruq ki, filan lisey ingilis, fransız, alman, ərəb, rus dilində 1–5–ci sinfə qədər uşaqları öyrədir. Çox təəssüf edirəm ki, uşaqlarımızı bu cür yükləməklə onların fiziki sağlamlığını əlindən alırıq, dilləri öyrətmək işində onlarda dilə qarşı ikrah yaradırıq, vətəndaş kimi böyüməsini əlindən alırıq və nəticədə yarımçıq bir nəsil yetişdiririk. Ona görə də ümumiləşdirib bunu demək istəyirəm ki, 13 yaşına qədər yaxşı olar ki, bizim övladlarımız bağçalarda, ibtidai siniflərdə, orta məktəblərdə yalnız doğma ana dilində düşünsünlər, təhsil alsınlar, ədəbiyyatımız, ədət–ənənələrimiz, müqəddəs kitablarımız haqqında məlumat əldə edə bilsinlər. 13 yaşından sonra 2–ci beynəlxalq əcnəbi dildən birini orta məktəbdə tədris etmək olar. Əgər uşaq istedadlıdırsa, ali məktəbə gələndən sonra maraq dairəsi və potensialı varsa, üçüncü bir dili də öyrənə bilər. Əgər öyrənə bilmirsə, elə orta məktəbdə öyrəndiyi dili genişləndirə bilər (ingilis, fransız, alman və sair). Çox təəssüflər olsun ki, bax bu məsələ nəzərə alınmadığı üçün bizdə dil öyrətmək metodikası düzgün qurulmayıbdır.

Fikrimcə, biz yaxşı vətəndaş, milli kadrlar, təəssübkeş insanlar, Azərbaycanı sevən mütəxəssislər hazırlamaq üçün mütləq doğma ana dilində uşaqlarımızın təhsil almasına imkan yaratmalıyıq. Doğma ana dili uşaqlarımızın düşüncəsinə hakim olduqdan sonra onlar əcnəbi dilləri öyrənə bilərlər.

Bir mütəxəssis kimi üzümü valideynlərə tutub deyirəm ki, övladlarını üç, dörd, beş dil üzərində yükləməsinlər, onların sağlamlığını, sərbəst düşüncələrini əllərindən almasınlar, bu effekt verən bir şey deyildir. Bir daha valideynlərə deyirəm ki, savad, bilik əldə etmək cox dil bilməklə ölçülmür.

Elə valideynlər var ki, uşaqlarının lap kiçik yaşlarından xarici dildə təhsil almasını istəyirlər. Bəri başdan deyim ki, kiçik yaşdan xarici dildə təhsil alan uşaqlar artıq millilikdən uzaqlaşırlar, onlar milli vətəndaş kimi yetişə bilmirlər, öz ata–babalarına, öz vətəninə, xalqına sədaqətli ola bilmirlər. Milli təəssübkeşlikdən tamamilə uzaqlaşırlar. Nəticədə, yalnız xarici dildə təhsil almaqla, ola bilsin, onların savadı, biliyi olsun, ancaq o bilik, o savad Azərbaycan xalqına, dövlətinə, millətinə xidmət edə bilmir.

Ziyalılığın müəyyən şərtləri var. Biri ondan ibarətdir ki, ziyalı olan şəxs öz biliyini dövlətinə, xalqına, millətinə və onun hər bir fərdinə xidmət etməkdə görməlidir. Əgər bunları edə bilmirsə, o ziyalı deyil. Kiçik yaşlarından xarici dildə təhsil alan uşaqlarımız, bununla da doğma ana dilini kölgədə qoyan bizim gənclərimiz, təbii ki, manqurt olacaqlar.

Qloballaşan dünyada özümüzü təsdiq eləmək üçün dövlətimizə, millətimizə, xalqımıza bağlı olan milli, təəssübkeş ziyalılar hazırlamalıyıq. Ondan sonra milli, təəssübkeş ziyalılar dünyaya beynəlxalq dillə inteqrasiya olunmalıdır. Belə olmasa, onda manqurt hazırlamağa ehtiyac yoxdur.

Əslində dil öyrətməyin özü bir ideologiyadır. Hər hansı bir əcnəbi dili öyrətmək o deməkdir ki, o dil vasitəsilə öyrəndiyi dilin mədəniyyətini, ədəbiyyatını, siyasətini, dünyagörüşünü başqalarına öyrətmiş olursan. Beləliklə, biz yerli–yersiz əcnəbi dilləri uşaqların beyninə yükləməklə yad, əcnəbi ideologiyaları gətiririk və manqurt bir nəsil hazırlayırıq. Mənim fikrimcə, sovetlər dövründə yerli–yersiz rus dili vasitəsilə kiçik uşaqlarımızı yükləyirdiksə, təəssüflər olsun ki, indi açıq–demokratik cəmiyyətimizdə, gənc müstəqil dövlətimizdə uşaqlarımızı daha çox əcnəbi dillərlə yükləmək istəyirik ki, bununla da dilləri öyrənməyin vaxtını, məqamını düzgün müəyyənləşdirə bilmirik.

Mənim fikrim belədir ki, valideynlər, övladlarımız, uşaqlar, gənclər dünyanın yaxşı təcrübəsindən istifadə etsinlər, yaxşı dəb arxasınca gedib ondan faydalansınlar. Pis dəbi götürmək bizim müstəqilliyimizin inkişafına, keyfiyyətli, peşəkar kadr hazırlığına ziyan gətirən məsələlərdir.

Keçmiş sovetlər dövründə də olub, indi müstəqillik illərində də — bir qisim gənclərimiz xarici ölkələrdə təhsil alır və onların sayı ildən–ilə çoxalır. Əlbəttə, bu, bizim tarixi nailiyyətlərimizdir. Həmin təhsil alan gənclərin əksəriyyəti xaricdə təhsil almaqla, geniş dünyagörüşə yiyələnməklə, təhsil aldıqları əcnəbi ölkələrin dilini öyrənməklə yanaşı, öz doğma dillərini də yaxşı bilirlər. Səbəb nədir? Həmin gənclər Azərbaycanda 11 il doğma ana dilində təhsil alıblar, bayaq dediyim məsələləri doğma ana dilində öyrəniblər. Onlar üçün artıq ikinci bir xarici dil öyrənmək rahat olur. Ona görə ki, həmin gənclərdə təməl doğma Azərbaycan dili üzərində qurulduğundan, onların yaddaşı, düşüncəsi doğma ana dili üzərində inkişaf etdiyindən gələcək fəaliyyətdə heç bir fəsad yaranmır. 16–17 yaşına qədər yeniyetmənin Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti, tarixi, dili, adət–ənənəsi haqqında təsəvvürü olur. Onların beyin lövhəsi azərbaycançılıq ideologiyası üzərində yüklənir, onlara yad, əcnəbi heç bir şey təsir edə bilmir, çünki artıq o yeniyetmə bir azərbaycanlı kimi formalaşmış olur. Sonra nə öyrənsə də, öyrəndikləri onun milliliyinə xələl gətirmir. Ona görə də bu gün Türkiyədə, Amerikada, Yaponiyada təhsil alan gənclərimiz də təhsillərini başa vurub ölkəmizə qayıtdıqdan sonra onlar əcnəbi dillə yanaşı, doğma ana dilinin də imkanlarını gözəl bilirlər.

Onlar xaricdə təhsil almağa elə yaş dövründə gedirlər ki, azərbaycanlı olduqlarını dərk edirlər. Ümummilli liderimizin, eləcə də cənab Prezidentimizin xaricdə təhsil alan tələbələrə dəfələrlə tövsiyələri bu olub ki, nəzərə alın ki, siz xaricdə Azərbaycanı təmsil edəcəksiniz. 16–18 yaşlarında gənclər yaxşı bilirlər ki, onlar azərbaycanlı övladı kimi dünyaya çıxırlar. Orada bizim adət–ənənəmizi, ədəbiyyatımızı, hətta mətbəximizi təbliğ edirlər, ona görə də onlar təəssübkeşliklə dilimizi qoruyub saxlayırlar, mühafizə edirlər və sonradan ölkəmizə qayıdırlar. Məsələni məsələyə qatmaq olmaz. Yəni 16–17 yaşdan sonra gedib xarici ölkələrdə təhsil alıb dil öyrənmək başqa şeydir. Biri var bağçada, ibtidai sinifdə uşağa əcnəbi dili kor–koranə öyrətmək, biri də var orta məktəbi qurtardıqdan sonra xaricdə təhsil almaq. Bizim o tipli xeyli tanınmış ziyalılarımız var ki, onlar Azərbaycan dilində də çox gözəl danışırlar, təhsil aldıqları ölkələrin dillərini də gözəl bilirlər. Bu cür təhsil almağı, dil öyrətməyi ancaq alqışlamaq lazımdır.

Ümumiyyətlə, dil mütərəqqi metodika ilə öyrədilməlidir. Yaxşı metodika isə ənənələr üzərində qurulmalıdır. Yaxşı ənənələr isə ölçülüb–biçilməlidir. Dəb arxasınca getmək olmaz.

Biz müstəqil dövlətimizi həm də ona görə qurmuşuq ki, Azərbaycan dünya dövlətləri içərisində özünü təsdiq etsin. Bu təsdiqin atributları var — dövlətin dili, bayrağı, gerbi, himni. Dövlətin dili ən müqəddəs atributdur. Görkəmli dilçi Vilhelm Humbold deyib ki, “Dil millətin ruhudur — Ruh elə millətin özüdür”. Ona görə də dil millətin ruhudursa, biz o ruhu qoruyub saxlamalıyıq. Ruh da millətin özüdürsə, biz millətimizin dilini sevməliyik və yaşatmalıyıq. Bu da ibtidai siniflərdən başlayır və bütün ömrü boyu insanları müşayiət edir. Beləliklə, bir vətəndaş, ziyalı, dilçi mütəxəssis olaraq mövqeyim budur ki, insanlar dili öyrənməlidir, amma bu dil öyrənməyin metodikası var, yaş həddi var, yaş səviyyəsi var, bunları qarışdırmaq lazım deyil, burada mütəxəssislərin rəyini, dünya təcrübəsini nəzərə almaq lazımdır.

Burada dəb arxasınca düşüb getmək gələcəkdə Azərbaycan cəmiyyətində manqurtlar hazırlaya bilər. Uşaqlar əcnəbi dili o məqsədlə öyrənməlidir ki, o dil vasitəsilə Azərbaycanı bir azərbaycanlı kimi təbliğ edə bilsinlər.

Buludxan XƏLİLOV,

ADPU–nun filologiya fakültəsinin dekanı,

filologiya elmləri doktoru,

professor.

Respublika.- 2012.-30 noyabr.- S. 5.