Doğma yurda məhəbbətlə

Filologiya elmləri doktoru, professor, Asiya və İordaniya Kral Universitetinin fəxri professoru, Azərbaycan MEA–nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun “Dialektologiya” şöbəsinin müdiri Qəzənfər Şirin oğlu Kazımovu 30 ildən çoxdur ki, tanıyıram. Professional dəst–xəttə malik bu görkəmli alimin bədii dil, ədəbi dil tarixi, müasir dil, ədəbi tənqid, dilin və ədəbiyyatın tədrisi, folklorşünaslıq, etimologiya və s. sahələrlə bağlı tədqiq və araşdırmalarına yaxından bələdəm. Fasiləsiz işləmək, yeniliyə qovuşmaq, elmi fikrin ən narahat axtarışları, ziddiyyətləri, ən nəhayət, uğurları barədə bitkin söz demək, haqqın müdafiəsində durmaq, miqyaslı və predmetli təhlil aparmaq bu böyük alimin üslub fəaliyyətinin əsas amillərindəndir. Qəzənfər müəllimin bütöv konsepsiyası və görkəmli alim mövqeyi ilə qələmə aldığı bütün əsərləri ixtisasından asılı olmayaraq hər kəs tərəfindən böyük maraqla qarşılanır, sevilə–sevilə oxunur, yüksək dəyərləndirilir. Alimin belə maraqlı, oxunaqlı, dəyərli əsərlərindən biri də “Qədim yurd yerim—Sultan Soltanlı son üç yüz ildə” kitabıdır. Kitabda Q.Kazımovun doğulduğu Soltanlı kəndi və onun tarixi barədə müfəssəl məlumatlar öz əksini tapıb. Cəbrayıl rayonunun güclü ziyalı potensialına malik olan Soltanlı kəndi Q.Kazımovun dünyaya göz açdığı, havasından udduğu, suyundan içdiyi, torpağının min cür nemətlərindən qidalandığı doğma yurd yeridir. Alim bu qədim və zəngin, maddi və mənəvi sərvətə malik yurd yerini belə təsvir edir: “Əsrlərin yadigarı Xudafərin körpüləri Araz çayı üzərində əzəmətlə dayanır. Körpülərin yaxınlığındakı Soltanlı kəndi vaxtilə bu körpülərdən keçərək üz–üzə dayanan amansız orduların qanlı döyüşlərinin şahidi və iştirakçısıdır. Qəhrəmanlar, şöhrətli alimlər, müəllimlər, müxtəlif sənət adamları yetirmiş bu kəndin tarixi ilə bağlı müxtəlif fərziyyələr söyləmək mümkündür. Bütün hallarda onun bir el kimi, bir yurd kimi qədimliyi özünü göstərir”.

Kitabdakı yazıları oxuduqca Qəzənfər müəllimin heyrətamiz yaddaş fenomeni, sözün həqiqi mənasında, məndə böyük məmnunluq hissi yaratdı. Onun doğma yurduna bu qədər sonsuz məhəbbətinə qibtə etdim. Xəyalən onu toz basmış arxivlərdə gördüm. Bu arxivlərdə o, min bir əzab–əziyyətə qatlaşaraq son 300 ildə arxivdə əks olunan materialları saf–çürük etmiş, bu kəndin son üç əsrdəki maraqlı tarixini üzə çıxara bilmişdir. Alim təkcə respublika Dövlət Arxivindəki materiallarla kifayətlənməmiş, eyni zamanda “Gəncə–Qarabağın icmal dəftəri”nə də baş vurmuşdur. O, “İcmal dəftəri”ndə kiçik bir qeyd əsasında aydınlaşdırır ki,, 1727–ci ildə Arazbar qəzasının Sultanlı kəndində əhali yaşamır, lakin kəndin təsərrüfatlarından əldə edilən gəlir 25000 ağcadır. Qəzənfər müəllim tarixi fakt əsasında kənd əhalisinin kənddə olmamasının səbəbini yaylağa köçmə ilə əlaqələndirir. Müəllifin bu fikrini 1595–ci ildə türklər tərəfindən yazıya alınmış “Gəncə–Qarabağın icmal dəftəri” də sübut edir. Bu tarixi sənəddə Arazboyu kəndlərin hər birinin yaylaq və qışlaq yerləri olduğu göstərilir. Onu da qeyd edək ki, Soltanlı–Sultanlı kənd adı Türkiyənin Baş Bakanlıq Arxivində saxlanılan sənəddə “Sultan oymağı” kimi qeydə alınmışdır. Sənəddə göstərilir ki, Arazbarı oymaqlarından olan Sultani qışı burada, yayı Salvartı dağlarında keçirir. Üşr və behrəni ödəyir. Kitabda Qəzənfər müəllimin bütün fərziyyələrinə haqq qazandıraraq deyə bilərik ki, Xudafərin və Sınıq körpü bu ərazinin qədim abidəsidirsə, onda nəinki Soltanlı, burada mövcud olan bütün yaşayış məntəqələrinin ən azından 2000–3000 illik yaşı var. Lakin prof. Q.Kazımov bu kitabında son 300 illik tarixi vərəqləyir. Onu da unutmayaq ki, Soltanlı kəndinin 200–300 illik tarixi barədə alim 1998–ci ildə çap etdirdiyi “Dilimiz–tariximiz” kitabında öz sözünü demiş, tarixin qaranlıq səhifələrinə özünün zəngin təfəkkürü vasitəsilə gur işıq salmışdır.

Kitabda Soltanlı kəndi ilə bağlı tarixi faktlar xronoloji ardıcıllıqla izlənilir. Aydın olur ki, XVIII əsrdə Soltanlını Dizaq mahalının naibləri idarə edirmişlər. Mahalın naibi Qasım bəy olmuşdur. XIX əsrin əvvələrində ruslar Azərbaycana qədəm qoyan gündən bütün bölgələrlə bərabər bu feodal kəndinin də qara günləri başlanır. Müəllif yazır: “XIX əsrin ilk günlərində Rus–İran müharibələri bu dinc feodal həyatına son qoyur. Rus–İran müharibələri dövründə Soltanlıda 3 dəfə əməliyyat aparılmışdı. Toncaq düzündə qanlı döyüşlər olmuşdur. İran qoşunları Xudafərindən keçərək ruslarla ilk dəfə Soltanlıda üz–üzə gəlmişdir. 1805–ci ilin mayından 1806–cı ilin yazına kimi Soltanlı rus və İran qoşunlarının tapdağı altında olmuşdur”.

Prof. Q.Kazımov arxiv materiallarına söykənərək Soltanlı kəndindəki nəsilləri, tirələri, soyları müəyyənləşdirir. Araşdırmadan aydın olur ki, soltanlılılar hazırkı dövrdə bir–birinə qohum olan iyirmiyə qədər soydan ibarətdir. Alim bunları aşağıdakı kimi verir: Bayramalı uşağı, Alısoy, Hajaxundlular, Məmmədalı uşağı, Əhmədalı uşağı, Daşdəmirlilər, Abışdılar, Alzamanlılar, Haxnazarılar, Haxverdilər, Şıxah uşağı, Əbillilər, Ah evi, Oruşdular, İsgəndərlilər, Şəriflilər, Tağısoy, Hacıddılar və s.

Deyirlər ki, böyük ideyalarla yaşamayan, böyük olaylara həsr olunmayan həyat məzmunlu ola bilməz. Böyük adamlar böyük–böyük danışanlar deyil, böyük idealın daşıyıcıları olanlardır. Bəli, Qəzənfər müəllim böyük idealın daşıyıcısı olan görkəmli bir şəxsiyyətdir. Çox təəssüflər olsun ki, bu nadir şəxsiyyətin, bu misli–bərabəri olmayan ustadımın, müəllimimin göz açıb, böyüyüb boya–başa çatdığı Soltanlı kəndi erməni faşistlərinin tapdağı altındadır.

Açığını deyim ki, hörmətli müəllimimin əsərin bir yerində işlətdiyi “…indi Soltanlını itirdiyim üçün yurdsuz qalmışam. Lənətə gəlmiş həris və acgöz adamlar mənim neçə min illik şöhrətli yurdumu girov götürüblər”—cümləsi sinəmi didim–didim parçaladı, oyum–oyum oydu, acı göz yaşlarımı saxlaya bilmədim. Müəllimimə təskinlik verməyi bacarmadım…

Mahirə Nağıqızı,

ADPU–nun müəllimi,

filologiya üzrə fəlsəfə

doktoru

Respublika.- 2013.- 6 aprel.- S. 7.