Xüsusi rejimli vergi xidməti

Ölkədə həyata keçirilən uğurlu vergi siyasəti nəticəsində büdcə gəlirlərinin formalaşmasında vergi daxilolmalarının xüsusi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə artmaqdadır. Vergilər Nazirliyinin qarşısında qoyulan proqnoz–tapşırıqların yerinə yetirilməsində Xüsusi Rejimli Vergi Xidməti Departamenti müstəsna rol oynayır. Müsahibimiz departamentin rəisi Zaur Fətizadədir.

– Zaur müəllim, Vergilər Nazirliyi yanında Xüsusi Rejimli Vergi Xidməti Departamentinin fəaliyyətini rəqəmlərlə necə səciyyələndirə bilərdiniz?

– Xüsusi Rejimli Vergi Xidməti Departamentində qeydiyyatda olan vergi ödəyicilərinin respublika iqtisadiyyatında əhəmiyyətli xüsusi çəkiyə malik olan hasilat, sənaye, rabitə, nəqliyyat, tikinti–quraşdırma müəssisələrini əhatə etdiyini nəzərə alsaq, dövlət büdcəsinin mədaxil hissəsinin formalaşmasında iri vergi ödəyiciləri və xüsusi vergi rejimli müəssisələrlə aparılan işlər və onlar üçün yüksək səviyyədə vergi xidmətinin təşkili prioritet vəzifələrdəndir.

Xüsusi Rejimli Vergi Xidməti Departamenti tərəfindən dövlət büdcəsinə 2012–ci il üzrə 4 mlrd. 267,2 milyon manat proqnoza qarşı 4 mlrd. 377,7 milyon manat vəsaitin ödənilməsi təmin edilmişdir ki, bu da proqnozun 102,6% yerinə yetirilməsi deməkdir. Keçən il Vergilər Nazirliyi üzrə daxilolmaların 72,7%–i məhz bu departamentin üzərinə düşmüşdür.

İqtisadi göstəricilərə istinadən qeyd etmək olar ki, son iki ildə ümumi daxili məhsulun artımı strateji məqsədlərə uyğun olaraq, tamamilə qeyri–neft sektorunun hesabına formalaşmışdır. 2012–ci ildə qeyri–neft sektoru üzrə real artım 9,7% olmuş, ümumi daxili məhsulda payı isə 3,9 bənd artaraq 52,7% təşkil etmişdir. Bu dövrdə departament üzrə qeyri–neft–qaz sektoru sahəsində daxilolmalar 1 mlrd. 638,8 milyon manat təşkil etmişdir ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 17,7% çoxdur.

ÜDM–in 2011–ci ildə 0,1%, 2012–ci ildə isə 2,2% artımı fonunda departament üzrə vergi daxilolmalarında müvafiq olaraq 26,4% və 9,6%; qeyri–neft sektoru üzrə ÜDM–in 2011–ci ildə 9,4%, 2012–ci ildə isə 9,7% artımı fonunda bu sektorda vergi daxilolmalarında müvafiq olaraq 14,0% və 17,7% artım qeydə alınmışdır. Müsbət tendensiya 2013–cü ilin 1–ci rübündə də davam etmişdir. Belə ki, bu dövrdə departament qarşısında qoyulan proqnoz 5,1%, o cümlədən qeyri–neft sektoru üzrə 6,9% artıqlaması ilə icra edilmişdir. Xüsusi rejimli müəssisələr tərəfindən dövlət büdcəsinə 316,6 mln. manat mənfəət vergisi ödənilmişdir ki, bu da ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 21 mln. manat artım deməkdir.

– Xüsusi vergi rejimli müəssisələrə vergi nəzarəti hansı qaydada həyata keçirilir?

– Qanunvercilikdə təsbit olunmuşdur ki, vergi nəzarəti vergi orqanlarının vergilərin tam və vaxtında yığılmasını təmin etmək məqsədilə vergi ödəyicilərinin və vergitutma obyektlərinin uçotuna, habelə vergi qanunvericiliyinə riayət olunmasına vahid və kompleks nəzarət sistemidir.

Xüsusi vergi rejimli müəssisələrdə vergi nəzarətinin fərqləndirici xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu nəzarət Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsi ilə yanaşı, hasilatın pay bölgüsü haqqında sazişlərin (HPBS) vergiqoyma maddəsinə və həmin sazişlərə əsasən qəbul edilmiş mənfəət vergisi, əlavə dəyər vergisi, əməkdaşların vergiyə cəlb edilməsi və digər vergilər üzrə protokollara uyğun olaraq aparılır.

Xüsusi vergi rejimində HPBS–lər çərçivəsində fəaliyyət göstərən əməliyyat və podrat şirkətlərinə malların təqdim edilməsi, iş və xidmətlərin göstərilməsi ilə məşğul olan yerli və xarici subpodratçı şirkətlərdə aparılan yoxlamalar zamanı gəlir və xərclərin müəyyən edilməsinin, ödəmə mənbəyində vergilərin tutulmasının, yerli və xarici əməkdaşlara hesablanmış əməkhaqqı məbləğlərindən gəlir vergisinin hesablanmasının düzgünlüyü araşdırılır. Nəzarət işləri həm kameral, həm də səyyar vergi yoxlamaları aparılmaqla həyata keçirilir.

Departament üzrə qeydiyyatda olan 271 xüsusi vergi rejimli müəssisə tərəfindən təqdim edilmiş vergi bəyannamələrinin kameral yoxlanması nəticəsində 2012–ci ildə büdcəyə əlavə olaraq 18,8 milyon manat, o cümlədən əməkdaşların gəlir vergisi üzrə 11,1 milyon manat, mənfəət vergisi üzrə 7,3 milyon manat, digər vergilər üzrə 0,4 milyon manat vəsait hesablanmışdır. Hesablanmış əlavə vəsaitin 2,2 milyon manatı büdcəyə ödənilmiş, qalan məbləğ isə vergi ödəyicilərinin artıq ödəmələri hesabına əvəzləşdirilmişdir.

Ötən il ərzində departament tərəfindən aparılmış səyyar vergi yoxlamaları ilə ümumilikdə 19,8 milyon manat məbləğində əlavə vəsait hesablanmışdır ki, bu da bir yoxlama ilə büdcəyə orta hesabla 431 min manat əlavə vəsaitin hesablanması deməkdlir.

Əlavə vəsaitlərdən 12,1 milyon manatı HPBS çərçivəsində fəaliyyət göstərən əməliyyat və podrat şirkətləri üzrə, qalan 7,8 milyon manatı isə şirkətləri mal, iş və xidmətlərlə təchiz edən yerli və xarici subpodratçılar üzrə hesablanmışdır.

Qeyd etməliyəm ki, Vergi Məcəlləsindən fərqli olaraq, HPBS–lərdə zərərlərin növbəti illərə məhdudiyyətsiz keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Aparılmış yoxlamalarla ümumilikdə 18,4 milyon manat məbləğində balans zərərinin artıq göstərildiyi müəyyən edilərək azaldılmışdır ki, bu da nəticə etibarilə mənfəət əldə edilən dövrü yaxınlaşdırmışdır.

– Cari ilin əvvəlində Vergi Məcəlləsinə edilmiş dəyişikliklərə əsasən, 13–cü maddəyə iri vergi ödəyicilərinin və xüsusi vergi rejimli müəssisələrin müəyyən olunması meyarları əlavə edilmişdir. Bu dəyişiklikliyin əsas məqsədi nədir?

– Məlum olduğu kimi, Vergi Məcəlləsinə edilmiş son dəyişikliklərdən əvvəl iri vergi ödəyicilərinin və xüsusi rejimli müəssisələrin müəyyən edilməsi Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə təsdiq edilmiş meyarlar əsasında həyata keçirilirdi. Həmin meyarlara görə, vergi ödəyicisinin son üç ildə mülkiyyətində olan əsas vəsaitlərinin hər ilin sonuna qalıq dəyəri 1 mln. 100 min manatdan, əvvəlki üç ildə orta illik dövriyyəsi (ƏDV–siz) 550 min manatdan və son üç vergi ilində müəssisə tərəfindən vergi qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş vergi və digər ödənişlərin hesablanmış məbləğləri hər ildə 198 min manatdan çox olduqda həmin ödəyicilər iri vergi ödəyicilərinə aid edilirdi. Bundan başqa, qanunvericiliyə uyğun olaraq, inhisarçı subyektlərə aid olunan vergi ödəyiciləri və onların tabeçiliyindəki müəssisə və təşkilatlar iri vergi ödəyiciləri hesab edilirdilər.

Son illərdə ölkədə aparılan uğurlu iqtisadi siyasət nəticəsində əldə olunan müsbət göstəricilər vergi ödəyicilərinin biznes sahələrinin genişlənməsinə və onların maliyyə–iqtisadi göstəricilərinin yüksəlməsinə gətirib çıxarmışdır ki, bu da, öz növbəsində, 2004–cü ildə həmin dövrdə mövcud olmuş iqtisadi göstəricilər əsasında müəyyən edilmiş meyarların iqtisadiyyatın hazırkı durumuna uyğunlaşdırılmasını zəruri etmişdir. Bu səbəbdən də Vergi Məcəlləsinə iri vergi ödəyicilərinin və xüsusi vergi rejimli müəssisələrin müəyyən edilməsi meyarları artırılmış və məcəllənin 13–cü maddəsinə əlavə edilmişdir. Bu dəyişiklik qanunvericiliyin sistemləşdirilməsi və vergi ödəyicilərinin vergi qanunvericiliyinin tətbiqi imkanlarının genişləndirilməsi, vergi hüquq münasibətlərinin tənzimlənməsinin vergi ödəyicilərinin marağına uyğun daha səmərəli təşkili məqsədlərinə xidmət edir. Vergi münasibətlərini tənzimləyən normaların vahid normativ aktda cəmləşməsi ondan istifadəni daha da asanlaşdırır.

– İnzibatçılığın təkmilləşdirilməsi üzrə prioritet istiqamətlərdən biri olan e–auditin tətbiqi ilə bağlı nə deyə bilərsiniz?

– Bildiyiniz kimi, ölkəmizdə e–auditin tətbiqi Niderland Krallığının Vergi Administrasiyası ilə birgə həyata keçirilir və Avropa Qonşuluq Siyasəti çərçivəsində qəbul edilmiş “Avropa İttifaqı–Azərbaycan Fəaliyyət Planı”ndan vergi sahəsində irəli gələn öhdəliklərin icrası məqsədini daşıyır. Layihə “Kompyuter əsaslı audit sistemi sahəsində Azərbaycan Respublikasına dəstəyin göstərilməsi” tvinninq layihəsi çərçəvəsində aparılır. E–auditin tətbiqi iki aspekt: həm vergi inzibatçılığı, həm də vergi nəzarəti üzrə təkmilləşməyə şərait yaradır. Bu sahədə zəruri hüquqi bazanın hazırlanması, proqram təminatı paketinin seçilməsi, məlumat bazasının yaradılması, metodologiyanın hazırlanması kimi mərhələlər artıq yekunlaşmışdır. Vergi Məcəlləsindəki məlumatların elektron formada təqdim edilməsi barədə vergi ödəyicilərinin öhdəliklərini müəyyən edən dəyişikliklər artıq qüvvəyə minmiş, vergi orqanlarının 3–cü şəxslərdən zəruri məlumatları tələb etmək hüququ təsbit olunmuşdur. Hazırda layihənin altıncı komponenti olan “E–audit sisteminin tətbiqi” mərhələsi icra olunur. Bu mərhələ 2012–ci ilin iyul ayında başlamışdır və artıq birbaşa səyyar vergi yoxlamaları gedişində tətbiq edilir.

Qeyd etmək istərdim ki, e–audit layihəsi Xüsusi Rejimli Vergi Xidməti Departamenti üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də 5 əməkdaşımız həm treninq prosesinə, həm də layihənin komponentlərinin icrasına fəal şəkildə cəlb edilmişlər. Artıq e–auditin tətbiqi məqsədilə şirkətlər seçilmişdir. Bundan başqa, e–auditin səmərəli tətbiqi ilə bağlı departamentdə geniş müzakirələr aparılaraq prosesin icrası ilə bağlı əldə olunmuş biliklərə əsaslanan tövsiyələr, testlər hazırlanmış, skriptlər tərtib olunmuşdur. Hazırda departamentdə işləyən digər yoxlayıcılara ACL proqramının (e–audit) əsaslarının öyrənilməsi və mənimsənilməsi istiqamətində məşğələlər keçirilir.

Məlumat üçün bildirim ki, e–auditin tətbiqi ilə aparılmış səyyar vergi yoxlamaları üzrə nəticələr müsbət olmuşdur: adam–saat göstəricisi 40% azalmaqla, yəni səyyar vergi yoxlamalarına sərf edilən vaxta qənaət olunmaqla əlavə hesablanmış məbləğ 3 mln. 421,71 min manat təşkil etmişdir ki, bu da 36,5% artım deməkdir.

E–audit müasir informasiya texnologiyalarının audit prosesində istifadə olunması ilə məhdudlaşmır, audit prosesində yeni yanaşmalara imkan yaradır. Vergi ödəyicisi və vergi orqanı vergilərin ödənilməsi ilə bağlı inzibati yükün azaldılması məqsədilə elmi–statistik seçim tətbiq etməklə azsaylı sənədlərin yoxlanması sayəsində təxmin edilən vergidən yayınma məbləğini qiymətləndirə bilərlər.

– Müsahibəyə görə təşəkkür edirik.

Ülvi QARAYEV

Respublika.- 2013.- 18 aprel.- S. 14.