YAZDIM Kİ, İZİM QALSIN

Yaşasaydı bu il fevralın 23–də 75 yaşını qeyd edəcəkdi, amma nə təəssüf ki, əcəl aman vermədi.

Qayğıkeş müəllim, əsl ziyalı, görkəmli alim, tanınmış etnoqraf, tarix elmləri doktoru, professor Qəmərşah Cavadov ömrünün 67–ci ilində əbədiyyətə qovuşdu. 67 illik ömrünün 40 ildən artıq bir dövrünü Azərbaycanın tarixi, etnoqrafiyası ilə bağlı tədqiqatlara sərf etmiş alimin xalqımızın adət–ənənələrindən, məişətindən, sosial həyatından bəhs edən neçə–neçə publisistik məqalələri respublika mətbuatında dərc edilmişdir. Qəmərşah müəllimin ölümü Azərbaycan tarix və etnoqrafiya elmi üçün ağır itki olsa da onun bu sahədə gördüyü işlər, Azərbaycanın etnoqrafiya tarixi sahəsində açdığı cığırlar gələcək nəsillər üçün əsl örnək, bir məktəb olaraq qalmaqdadır.

Qəmərşah Cavadov 1938–ci il fevral ayının 23–də Quba rayonunun Aydınkənd kəndində doğulmuşdu. Orta təhsilini kənddə alan bu görkəmli alimin həyatı acınacaqlı, iztirablı çətinliklər içində keçmişdir.

Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) tarix fakültəsini bitirən Q.Cavadov təyinatla bir müddət Dəvəçi (indiki Şabran) rayonunun Aygünlü kənd məktəbində dərs hissə müdiri kimi fəaliyyət göstərmişdir. Lakin Azərbaycan xalqının tarixi keçmişinə, məişətinə və adət–ənənələrinə olan marağı onu təkrar Bakıya, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutuna gətirmişdir.

1964–1967–ci illərdə akademik Ə.S.Sumbatzadənin elmi rəhbərliyi altında elmi tədqiqatlara başlayan Q.Cavadovun qarşısında Azərbaycanın ənənəvi, qədim əmək alətlərini toplayaraq onların tipoloji növlərini aşkar edib xəritələşdirmək, Azərbaycan xalqının da özünəməxsus əkinçilik texnikasının olduğunu dünya xalqlarına çatdırmaq kimi çətin və məsul vəzifə dururdu. Bu o zamana təsadüf edirdi ki, dünya xalqlarının tarixi–etnoqrafik atlaslarının yazılması işinə başlanılmışdı. Çətinlikdən qorxmayan Qəmərşah müəllim ona tapşırılan işi layiqincə yerinə yetirməyə çalışırdı. Gecəsini gündüzünə qataraq araşdırmalara başlayan alimin zəhməti öz bəhrəsini verdi. O, 1967–ci ildə “XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda əkinçilik (şimal–şərq rayonlarının materialları əsasında)” mövzusunda dissertasiya işini müdafiə edərək tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsini almışdır. Yorulmadan çalışan alim 1989–cu ildə (çəkdiyi əməyin məhsulu olaraq) rus dilində çap etdirdiyi və elmi redaktorları Ə.S.Sumbatzadə və T.Ə.Bünyadov olan “Narodnaya zemledelçeskaya texnika Azerbaydjana” monoqrafiyası əsasında 1990–cı ildə böyük müvəffəqiyyətlə elmi işini müdafiə edir və tarix elmləri doktoru alimlik dərəcəsi adını alır. Alimin bu monoqrafiyası təkcə Azərbaycanda deyil, o dövrdə Sovetlər Birliyində də böyük əks–səda doğurdu. Çünki həmin monoqrafiyanın dəyərini təkcə Azərbaycan alimləri deyil, keçmiş Sovetlər Birliyinin onlarla görkəmli mütəxəssisləri olan alim və professorları Q.Markov, B.Koloyev, K.Kalinovskaya (Moskva), akademik V.Bondarçik (Minsk), prof. S.Hacıyeva, prof. M.Z.Osmanov (Mahaçqala), prof. Ş.D.İnal–İpa (Suxumi), prof. L.Çibirov (Tsinxvali), prof. X.Ziyayev (Daşkənd), prof. V.Qorlenko (Kiyev) prof. S.Pavlyuk, R.Kirçiv (Lvov) tərəfindən yazılmış yüksək rəylər təsdiq etmişdir.

Q.Cavadovun Azərbaycanın bütün bölgələrini, rayon və kəndlərini gəzərək zərrə–zərrə topladığı bu materiallar nəinki Azərbaycan xalqı üçün, eləcə də Qafqaz xalqlarının əkinçilik elmi üçün ölçüyəgəlməz sərvətdir.

Akademik V.K.Bondarçik öz rəyində yazırdı: “Q.Cavadovun monoqrafiyası onun müəllifinin Azərbaycan xalqının əkinçilik texnikasının öyrənilməsi və tədqiqi sahəsində nə kimi böyük, əzəmətli işlər görməsini qiymətləndirməyə əsas verir. Monoqrafiya Sovet və dünya etnoqrafiya elminə böyük töhfədir”.

Bundan başqa, tanınmış rus etnoqraflarından professor K.R.Kalinovskaya və professor Q.E.Markovun “Sovetskaya etnoqrafiya” jurnalının 1999–cu il 3–cü nömrəsində Q.Cavadovun monoqrafiyası haqqında verdikləri rəy nəinki Azərbaycanın, bütünlükdə Qafqazın tarixi və etnoqrafiyası üçün təqdirəlayiqdir.

Q.Cavadovun Azərbaycanın xalq əkinçilik texnikasının tədqiqinə həsr olunmuş bu əsəri, azərbaycanlıların keçmişindən bu gününə olan layiqli bir hədiyyədir.

Görkəmli professorun 250–dən çox elmi məqaləsi, 8 monoqrafiyası olmuşdur ki, bu əsərlər bu gün elmi tədqiqat işi ilə məşğul olan alimlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Bu əsərlərin sırasında “XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın əkinçilik alətləri” Bakı, 1979, “Azərbaycanda əkinçilik təqvimi və xalq meteorologiyası” Bakı, 1984, “Azərbaycanda əkinçilik mədəniyyəti: ənənələr və müasirlik” Bakı, 1986, “Əkinçilik mədəniyyətimizin sorağı ilə “Bakı, 1990, “Azərbaycanda el köməyi adətləri” Bakı, 1993, “Xalq təbabətimiz məişətimizdə “Bakı, 1995, “Udilər (tarixi–etnoqrafik tədqiqat)” Bakı, 1996, 1999, “Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azlıqları” Bakı, 2000, “Talışlar (tarixi–etnoqrafik tədqiqat)” Bakı, 2004 əsərləri xüsusilə fərqlənir. Əsərlərin adlarının özündə ruhumuza bir yaxınlıq hiss olunur.

Azərbaycan xalqı həmişə öz əməksevərliyi, istiqanlılığı, biri–birinə arxa, dayaq olması ilə fərqlənmişdir. Görkəmli alimin əsərlərində Azərbaycan xalqının adət–ənənələrinin, qonaqpərvərliyinin, istedadının, bacarığının, alicənablığının nə qədər yüksək olduğunu bu əsərlərdən görmək olur.

Belə bir ağır işin öhdəsindən gəlməyi bacaran Q.Cavadovun 1965–ci ildən 2005–ci ilə qədərki ömrü Azərbaycan xalqının tarixi, etnoqrafiyası, məişəti, adət–ənənələri, etnik münasibətləri ilə bağlı materialların toplanması işinə sərf edilmişdir. Mövzu müxtəlifliyi ilə maraqlı materiallar toplayan alimin araşdırdığı məsələlər müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc olunmuş və Azərbaycanın keçmiş həyat tərzinin öyrənilməsi oxucuların diqqətini cəlb etmişdir. Uzun illər araşdırmalar aparan alim Azərbaycanın bütün rayon, qəsəbə və kəndlərini qarış–qarış gəzərək hər bir rayonun, kəndin adının necə meydana gəldiyini, hansı mənanı verdiyini, hər bölgənin adət–ənənələrinin necə yarandığını, hətta bölgələrin özlərinə məxsus məişət və kənd təsərrüfatı alətlərini necə yaratdıqlarının sirrini öyrənmişdir.

Alimin zəhməti öz bəhrəsini vermişdir. Onun yetişdirdiyi tələbələr bu gün ölkəmizi yüksək ixtisaslı mütəxəssislər kimi müxtəlif universitetlərdə və institutlarda təmsil edirlər. Xalq tərəfindən dəyərləndirilən alimin adına neçə–neçə məqalələr yazılmış, xatirəsinə şeirlər həsr edilmişdir.

Əsl insan, əsl alim, əsl ziyalı! Bu üç sözdə olan məna heç də hər kəsə nəsib olmayır. Q.Cavadovun əsl insanlığı Vətənini sevməyində, onun keçmişinə olan marağı və məhəbbətində özünü büruzə vermişdir. Əsl alimliyi və əsl ziyalılığı isə onun uzun illər yorulmadan çalışaraq belə gözəl, gərəkli, tariximizi əks etdirən və Azərbaycanın etnoqrafiyasının müxtəlif problemlərinin tədqiqatının öyrənilməsində çəkdiyi zəhmətinə görədir.

Qəmərşah müəllimin ömür–gün yoldaşı M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru olan Esmira xanım Cavadova ilə söhbətimizdə, Qəmərşah müəllimin necə ağır həyat yolu keçərək bu zirvəyə çatdığını, var qüvvəsini bu yola sərf etdiyini öyrəndik. Oğlu Cavadov Cavid Qəmərşah oğlu da tarix üzrə fəlsəfə doktorudur.

Esmira xanım Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində və arxivin elmi kitabxanasında özünün apardığı elmi tədqiqatları zamanı gördüyü qayğı və hörmətin nəticəsi olaraq, görkəmli alimin şəxsi kitabxanasına aid olan ədəbiyyatların demək olar ki, əksər hissəsini bizim kitabxanaya hədiyyə etməyi özünə borc bilmişdir. Esmira xanımın “artıq əminəm ki, Qəmərşah müəllimin əsərləri etibarlı yerdədir” deməsi bu ailənin elmə, sənətə olan bağlılığını bir daha sübut etdi.

Elmi kitabxanamıza təqdim olunan ədəbiyyatların içərisində həm alimin özünün yazdığı əsərləri, həm də dünya etnoqrafiyası sahəsində çalışan bir çox görkəmli alim və tədqiqatçıların yazdıqları kitab və jurnallar yer almışdır. 200 nüsxəyə yaxın Azərbaycan və rus dillərində olan kitab, “Sovetskaya etnoqrafiya” və “Trudı İnstituta Etnoqrafii” jurnalının 30–dan artıq nömrələri və aftoreferatlar daxildir. Belə xeyirxah işi ancaq əsl insan, əsl ziyalı edə bilər.

Esmira xanıma bizə göstərdiyi etimada görə təşəkkür edirik. Kitabxanamızda qorunan digər ədəbiyyatlar kimi hörmətli professorumuz Qəmərşah Cavadovun da əsərləri etibarlı şəkildə qorunacaq və gələcək nəsillərə çatdırılacaqdır.

Pərixanım MURADOVA,

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər

Arxivinin Elmi kitabxanası

şöbəsinin müdiri

Respublika.- 2013.- 26 aprel.- S. 15.