ERMƏNİLƏRİN AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI ƏRAZİ İDDİALARI, SOYQIRIMLARI VƏ DEPORTASİYALAR

Dünyanın fövqəlgüc dövlətlərinin himayəsi altında olan “Şərq məsələsi” və onun əsas tərkib hissəsi kimi “erməni məsələsi”nin yaranmasından iki əsrdən artıq zaman keçsə də, siyasi–hərbi təzyiq vasitəsi olaraq beynəlxalq münasibətlər sistemində öz təsir gücünü saxlamaqda, həm Türkiyə, həm də Azərbaycana yeni–yeni problemlər doğurmaqdadır.

Hazırda neoimperialist mövzuda yazılan qərəzli yazılar və söylənilən riyakar fikirlər tarixi həqiqətlərə, arxiv sənədlərinə deyil, müəyyən dairələrin maraqlarına və zərərli ideologiyaların təbliğatına əsaslanmışdır. Buna görə də “Şərq məsələsi”nin, o cümlədən də “erməni məsələsi”nin əsl mahiyyətini tarixi həqiqətlərə, arxiv sənədlərinə əsasən şərh etmək və beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmaq Azərbaycan tarixşünaslığının əsas vəzifələrindəndir.

Tarix elmləri doktoru Ataxan Paşayevin “Ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı ərazi iddiaları, soyqırımları və deportasiyalar (XIX–XX əsrlər)” adlı tədqiqatı bu baxımdan çox əhəmiyyətlidir. Kitab 20 ildən artıqdır ki, beynəlxalq münasibətlər sisteminin gündəliyində olan, lakin ikili standartlar və qərəzli yanaşmalarla “tənzimləndirilməyə” çalışılan Qarabağ probleminin, 20 Yanvar faciəsinin, Xocalı soyqırımının, Azərbaycan ərazisinin 20 faizinin işğalının, bir milyondan artıq qaçqın–köçkün probleminin əsl səbəblərini, bu hadisələr zamanı törədilən vəhşilikləri, cinayətləri ortaya qoymaqla yanaşı, son Qarabağ hadisələrinə qədər də Azərbaycana və azərbaycanlılara qarşı törədilmiş soyqırım və deportasiyaların real mənzərəsini göstərmişdir.

Bu kitab “erməni məsələsi”lə bağlı Azərbaycan həqiqətlərini yaymaq, Ermənistan–Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin mahiyyətini təhrif edənlərə elmi ədəbiyyat və arxiv sənədlərindən istifadə etməklə tutarlı cavab vermək baxımından təqdirəlayiqdir.

Mövzunun aktuallığını nəzərə alaraq əsəri oxuculara təqdim edirik.

Allahşükür QURBANOV,

“Respublika”.

(əvvəli 12, 13, 15 və 16 fevral tarixli saylarımızda)

Bu məlumatdan S.Şaumyanın bu işdə nə qədər rəzil rol oynaması aydın görünür. Məktubda başkəsən erməni daşnak cəlladları “əsl sülh göyərçinləri”, müsəlmanlar isə qaniçən quldurlar kimi təsvir olunur. Özü də Şaumyan Moskvanı qorxudurdu ki, Tiflis və Yelizavetpolda öz yerlərini möhkəmləndirən müsəlman millətçi partiyaları guya Bakıda da “özlərini çox təcavüzkarcasına aparırdılar… Əgər onlar Bakıda üstünlük qazansaydılar, şəhər Azərbaycanın paytaxtı elan edilərdi, bütün qeyri müsəlman ünsürləri isə tərk–silah edib qırardılar”.

Öz məktubunda o, həyasızcasına “Daşnaksütyun”a məxsus olan hərbi hissələrin Bakıda azərbaycanlı əhalinin qırılmasında iştirakına haqq qazandıraraq yazırdı: “Milli hissələrin (yəni ermənilərin – A.P.) iştirakı vətəndaş müharibəsinə qismən milli qırğın xarakteri vermişdir. Müsəlman yoxsulları böyük zərər çəkmiş, lakin onlar indi bolşeviklərin və Sovetlərin ətrafında daha sıx toplaşmışlar”.

Arxivlərdə Bakı faciəsi ilə bağlı Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası tərəfindən toplanılmış külli miqdarda sənəd və materiallar mühafizə olunur. Onlardakı çoxlu faktlar və rəqəmlər S.Şaumyanın Moskvaya yazdığını tamamilə təkzib edir. Onun öz məktubunda göstərdiyi kimi, hər iki tərəfdən cəmi 3 min nəfər deyil, böyük maddi ziyanla yanaşı, azərbaycanlıların insan itkisi 11 min nəfərdən çox idi.

Bu qırğınlar zamanı bilavasitə həmin hadisələrin şahidi olmuş, atasını və yaxın qohumlarını itirmiş 19 yaşında yeniyetmə bir gənc olan Məhəmməd Muradzadənin həmin hadisələri qələmə alaraq 1919–cu ildə çap etdirdiyi “Mart hadiseyi–əliməsi” kitabçasında gətirdiyi faktlar, məlumatlar və həmin hadisələrə onun şəxsi münasibətləri Şaumyanın yalanlarını bir daha ifşa edir. Ermənilər tərəfindən əsir edilərək müxtəlif kinoteatr binalarına doldurulmuş azərbaycanlı qocalar, qadınlar və uşaqlar sülh elan olunduqdan sonra küçələrdən keçirilərək evlərinə aparılarkən həyətlərinin qapısında dayanmış ermənilərin “Asma… Qafqaziyaya sahib oldunuzmu?” deyən rişxəndlərinə münasibət bildirən M.Muradzadə yazırdı: “Düşmənin bu növ tənələri acı, fəqət doğru idi. Çalışmamaq nəticəsi olaraq azlıq təşkil edən millətin bu gün vəhşi qüvvələri qarşısında baş əyməyə məcbur olmuşuq”.

Bakı ilə yanaşı 1918–ci ilin mart–may aylarında ermənilər Şamaxı və Quba şəhərləri və qəzalarının kəndlərində, habelə Ərəş, Göyçay qəzalarında və başqa yerlərdə azərbaycanlılara qarşı qırğınlar törətmişlər.

ç) Şamaxı qırğınları

Bakı quberniyasında Bakı şəhərindən sonra ən böyük qırğın Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzasının kəndlərində törədilmişdir. Maraqlıdır ki, həm Şamaxıda və həm də sonralar Qubadakı qırğınları məhz Bakı Kommunasının rəhbərləri S.Şaumyan və G.Korqanovun Sovet hökuməti adından göndərdikləri silahlı daşnak dəstələri həyata keçirmişlər. S.Şaumyan 1918–ci il aprelin 13–də V.Leninə göndərdiyi məktubda Şamaxıya artilleriya və pulemyotları olan “yeni dəstələr” göndərildiyini etiraf edirdi. Həmin dəstələrə S.Şaumyanın yaxın silahdaşlarından və Bakı qırğınlarının əsas təşkilatçılarından biri olan daşnak S.Lalayan rəhbərlik edirdi.

Şamaxı hadisələri barədə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının topladığı 7 cild və 925 vərəqdən ibarət təhqiqat materialları (məruzələr, şahidlərin və zərərçəkənlərin dindirilmə protokolları, qəza və polis sahələri rəislərinin məlumatları, dəymiş zərərlərin hesablanması, öldürülənlərin və yaralananların sayı barədə aktlar və s.) erməni vəhşiliyini bir daha sübuta yetirir.

S.Şaumyanın göstərişi və S.Lalayanın rəhbərliyi ilə göndərilən silahlı daşnak dəstələrinin məqsədi guya Şamaxı qəzasını quldur dəstələrdən təmizləmək, qəzada anarxiyaya son qoyaraq ərazidə təhlükəsizliyi bərpa etmək idi. Martın 15–də dəstə Şamaxı şəhərinin yanından keçərək Mədrəsə kəndinə gedəcəklərinə söz verirlər. Həmin gün Şamaxı şəhərinin yanından keçərkən şəhərin kənarında öz evlərini qoruyan müsəlmanlar dəstənin şəhərə hücum etdiyini güman edərək atəş açırlar. Dəstə də cavab atəşi açır. Tezliklə bütün şəhəri atışma bürüyür. Nəticədə hər iki tərəfdən tələfat olur. Lakin şəhərdəki hər üç millətin (azərbaycanlı, erməni və rus) nümayəndələri bir yerə yığılaraq and içirlər ki, sülh şəraitində yaşayacaqlar və qayda–qanunu pozmayacaqlar.

Bu saziş barədə S.Şaumyanın göndərdiyi dəstənin rəhbərlərinə məlumat verdikdə onlar bildirirlər ki, “Müsəlman ruhaniləri erməni ruhaniləri ilə barışa bilər, lakin erməni xalqı müsəlmanlarla müharibə istəyir və bu işdə onları İngiltərə müdafiə edəcək”.

Bu razılaşmadan arxayınlaşan Şamaxı şəhərinin azərbaycanlı əhalisi 1918–ci il martın 18–də sübh çağı top atəşlərinin sədaları altında yuxudan oyandılar. Şəhərin azərbaycanlılardan ibarət olan aşağı hissəsi ermənilər və malakanlar tərəfindən top və pulemyot atəşinə tutulur. Ermənilər və malakanlar həmləyə başladıqdan bir neçə saat sonra artıq şəhərin azərbaycanlılar yaşayan bölməsinə daxil ola bilirlər. Onlar bu hücum zamanı azərbaycanlıların evlərini soyur, talan edir, yandırır və mülki əhalini isə qəddarlıqla qətlə yetirirdilər. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının verdiyi məlumatda göstərilirdi ki, ermənilər Şamaxı şəhərində bir neçə min azərbaycanlını qətlə yetirmişlər. Qətlə yetirilənlər arasında təkcə Şamaxıda deyil, bütün Azərbaycanda tanınmış nüfuzlu şəxslər və ictimai xadimlər də var idi. Həmin şəxslər arasında I Dövlət Dumasına Şamaxıdan deputat seçilmiş Məmməd Əliyev, məşhur axund Hacı Cəfərqulu və b. var idi. Komissiyanın məlumatında bildirilirdi ki, “Şamaxı şəhərinin azərbaycanlı əhalisinə vurulmuş zərər orta hesabla bir milyard rubldan çox olmuşdur.

“Öldürüb talamaq və talayıb öldürmək!” şüarından ilham alan ermənilər Şamaxı şəhərində və qəzasında dinc azərbaycanlı əhaliyə – qadına, qocaya, uşağa, qəddarcasına divan tutmaqla azərbaycanlılara qarşı milli intiqam və milli düşmənçilik hissi ilə yanaşı həm də onların hesabına var–dövlət əldə edib varlanmaq məqsədi güdürdülər.

1919–cu il iyulun 12–də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası Şamaxı şəhərinin dağıdılması və azərbaycanlı əhali üzərində zorakılıq halları barədə komissiyanın üzvü A.Novatskinin məruzəsi əsasında Şamaxı şəhərində törədilən cinayətlərdə S.Lalayevlə yanaşı, əslən Şamaxıdan olan və Bakı şəhərində yaşayan Qavril Qaraoğlanovun, Arşak Gülbəndiyanın, Mixail Arzumanovun, Armenak Martirosyanın və başqalarının (cəmi 31 nəfər) Şamaxı qırğınlarının başlıca caniləri olduqları göstərilir. Qərarda qeyd olunurdu ki, bu canilər ətraflarında bir neçə min daşnak qüvvələrini toplayaraq top, pulemyot, tüfəng, tapança və xəncərlə silahlanaraq bir neçə gündə bir neçə min dinc azərbaycanlı əhalini – kişi, qadın və uşağı qətlə yetirmişlər. Özü də bu qətllər xüsusi qəddarlıqla həyata keçirilmişdir. Ermənilər Şamaxı şəhərində bir milyard rubldan yuxarı dəyəri olan əmlakı qarət etmiş, şəhərin azərbaycanlılara məxsus bütün evlərini yandıraraq məhv etmişlər. Şəhərdə 13 məscid, o cümlədən böyük tarixi abidə olan “Cümə məscidi” də yandırılmışdı. Komissiya erməni vandalizminin başlıca təşkilatçıları barədə cinayət işi qaldıraraq onları məsuliyyətə cəlb etməklə istintaq işinə başlamaq haqqında qərar qəbul edir.

Şamaxı şəhərində olduğu kimi Şamaxı qəzasının azərbaycanlılar yaşayan 86 kəndi də ermənilər tərəfindən dağıdılmış, yandırılmış, əhalisi vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdi. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvləri tərəfindən 53 kənd üçün erməni vandallarının törətdikləri vəhşiliklər barədə tərtib olunmuş aktlarda ayrı–ayrı kəndlər üzrə ölənlərin sayı və dəymiş zərərlər göstərilir.

Bu aktlar əsasında apardığımız hesablamalara görə, Şamaxı qəzasının 53 kəndində ermənilər 8.027 nəfər azərbaycanlını qətlə yetirmişlər ki, onlardan da 4.190 nəfəri kişi, 2.560 nəfəri qadın və 1.277 nəfəri uşaqlar olmuşdur. Həmin aktlardakı məlumatlara görə, ermənilər tərəfindən bu kəndlərə vurulmuş maddi zərər o dövrün qiymətləri ilə 339,5 milyon rubl olmuşdur.

d) Quba qırğınları

S.Şaumyan və G.Korqanovun Bakı quberniyasında böyük dağıntılara və qırğınlara məruz qoyduğu regionlardan biri də Quba qəzasının kəndləri və Quba şəhəri olmuşdur. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının topladığı və 5 cilddə rəsmiləşdirilmiş sənədlər arasında zərər çəkmişlərin və şahidlərin dindirilmə protokolları, komissiyanın üzvü A.Novatskinin və digər şəxslərin hazırladığı məruzələr, dağıdılmış və yandırılmış evlərə baxış protokolları, aktlar, şəhərin ayrı–ayrı ailələrinə və sakinlərinə dəymiş zərərin miqdarı barədə siyahılar və s. var.

Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü A.Novatski 1918–ci il dekabrın 11–də S.Şaumyan və G.Korqanovun Sovet hökuməti adından Amazapsın rəhbərliyi ilə göndərdiyi daşnak ordusu tərəfindən dağıdılana qədər şəhərin ümumi vəziyyəti barədə şəhər rəisi Əlabbas bəy Əlibəyova sorğu göndərir. Ə.Əlibəyov dekabrın 12–də sorğuya cavab olaraq bildirirdi ki, Amazapsın quldur dəstələri Quba şəhərini dağıdana qədər orada 20 min nəfərə yaxın əhali və 10 minə yaxın ev olmuşdur. 1918–ci il mayın 1–dən başlanan erməni azğınlığı 9 gün davam etmişdi. Bu hadisələrə qədər Qubada cəmi 500 nəfərə yaxın erməni yaşayırmış. Əlabbas bəy öz izahatında bildirirdi ki, mart ayında fikir verdim ki, çoxlu Quba ermənisi özlərinin daşınan və daşınmaz əmlaklarını sataraq çıxıb gedirlər. Bunun səbəbini soruşduqda A.Melikov və Bağdasarov dedilər ki, “Sizinlə bizim aramızda nə isə gözlənilir. Ona görə komitə (Daşnaksütyun komitəsi – A.P.) bizi geri çağırır”.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.- 2013.- 17 fevral.- S. 6.