Unudulmaz ictimai xadim

FotoXX əsr Azərbaycan ictimai, elmi fikrinin formalaşmasında, inkişaf etməsində mühüm xidmətləri olmuş ziyalılarımızdan biri də professor Rəhim Kazım oğlu Allahverdiyevdir. Onun bütün həyatı, fəaliyyəti xalqımızın, millətimizin tərəqqisinə, onun milli mənliyinin, birliyinin, əsrlər boyu yığıb topladığı maddi–mənəvi sərvətlərinin, elmi–əxlaqi dəyərlərinin, ənənələrinin qorunub saxlanmasına, bədxah qonşuların özününküləşdirmək istədikləri millətimizə məxsus qiymətli dəyərlərin yenidən özümüzə qaytarılmasına həsr olunub.

Rəhim müəllim ictimai–siyasi və dövlət xadimi idi. O bir çox məsul vəzifələrdə çalışmış, deputat seçilmiş, xalqın yüksək etimadını qazanmış, bir ziyalı kimi xalq arasında böyük nüfuza, hörmətə malik insanlardan biri olmuşdur.

Professor Rəhim Allahverdiyevin fəaliyyətinin hər iki istiqaməti, ictimai–siyası, elmi yaradıcılığı bir–birini tamamlayır. Bunların mahiyyəti, kökü bir qayəyə, bir fikrə bağlıdır. Gücü, imkanı daxilində, hətta ondan da artıq, hər vasitə ilə millətini erməni məkrindən, fitnəkarlığından, qəsdlərindən qorumaq, xalqının özünüdərki istiqamətində var gücü ilə çalışmaq olmuşdur.

Təbii ki, bu da içində yaşadığı, sovet ideologiyasının hökmran olduğu qapalı bir cəmiyyətdə olduqca çətin, müşkül məsələ idi. Əlbəttə, belə cəmiyyətdə belə bir mövqeyidə duran, bu cür əqidəyə sahib olan kəs təzyiqlərə də, təqiblərə də məruz qalmağı, hətta sürgün olunmağı da göz önünə almalı idi.

Rəhim müəllim bunların hamısı ilə üzləşdi. Amma öz əqidəsindən, amalından bir an da olsa dönmədi.

Bu insanın fəaliyyətinin hər iki qolu haqqında bir qədər ətraflı söz açmaq istərdim. Amma indi söhbətimizin bu məqamında Rəhim müəllimin həyatının ilkin çağlarına qisaca nəzər yetirmək yerinə düşər.

Rəhim Allahverdiyev 1907–ci ildə Qərbi Azərbaycanda, İrəvan şəhərinə yaxın Artız kəndində doğulub. Bu kənd özünün mütərəqqi fikirli insanları, ziyalıları ilə tanınır. Belə insanlardan biri də Rəhim müəllimin babası Seyid Allahverdi olub. On yaşında Rəhimin atası və qardaşları erməni vəhşiliyinin qurbanı olur. Gözlərinin qabağında atasını, bacı və qardaşlarını ermənilər güllələyir. Bu qanlı hadisə 1917–ci ildə baş verir.

Soyqırım siyasəti aparan daşnaklar yerli Azərbaycan türklərini güllələyir, süngüdən keçirir, dədə–baba yurdlarından qovur, qədim, əzəli türk torpaqlarını özününküləşdirirdilər. Nə yazıq ki, öz havadarlarına arxalanıb bu gün də öz siyasətlərini yeridir, əzəli–əbədi torpaqlarımızı işqal altında saxlayırlar.

Həmin ildə digər kəndlər kimi Artız kəndi də ermənilər tərəfindən yandırıldı, talan edildi. Camaatın bir qismi güllələndi, bir gismi də qaçıb canını qurtarmışdı. Dayısı Məmmədbağır Rəhimi, anası Güllü xanımla birlikdə İrana aparır. Onlar 1922–ci ilə qədər İranda yaşayırlar. Həmin ildə İrəvana qayıdıb orda məskunlaşırlar. Rəhim on beş yaşından işləməyə başlayır. İşləyə–işləyə də fəhlə fakültəsində təhsil alır.

1929–cu ildə Bakıya gələn Rəhim Azərbaycan Sənaye institutunun kənd təsərrüfatı fakültəsinə daxil olur. 1932–ci ildə isə Gəncə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunu fərqlənmə diplomu ilə bitirib aqronom ixtisası alır.

O, ali təhsilini başa vurub İrəvana qayıdır. “Ararat trest”in sovxozlarında və maşın–traktor stansiyasında aqronom kimi işə başlayır. Rəhim müəllim 1938–ci ildə İrəvan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun aspiranturasına daxil olur. 1941–ci ildə İrəvan Dövlət Universtetində dissertasiya işini uğurla müdafiə edərək biologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsini alır.

Həyatındakı bu məqam onun fəaliyyətinin genişlənməsi, inkişaf etməsi, karyerasının artması istiqamətində yeni, fərqli bir mərhələnin başlanğıc nöqtəsi olur. Bundan sonra qarşısında yeni üfüqlər, imkanlar açılır, karyera pillələri ilə yüksəlir. O, Ermənistan Xalq Maarif Komisarının müavini vəzifəsinə təyin edilir. Bir il bu vəzifədə çalışır. Sonra Ermənistan KP MK yanında siyasi maarif idarəsinin rəisi vəzifəsinə köçürülür. 1943–45–ci illərdə isə o, Ermənistan KP MK–da təbliğatçı–təşviqatçı vəzifəsində çalışır.

Həm də “Sovet Ermənistanı” qəzetinin baş redaktoru vəzifəsində işləyir. Ermənistan SSR Ali Sovetinin deputatı, eləcə də Ermənistan Respublikası Mərkəzi Seçki Komissiyasının üzvü seçilir.

Rəhim Allahverdiyevin xalq arasında böyük nüfuz, hörmət qazandığını, söz sahibi olduğunu görən daşnaklar ciddi narahat olur, ona bir yerdə qalıb işləməyə imkan vermirdilər. 1947–ci ildə Rəhim müəllim Ermənistan KP MK–nın kənd təsərrüfatı şöbəsinin müdir müavini vəzifəsinə keçirilir.

Hər hansı vəzifədə çalışmasından asılı olmayaraq Rəhim Allahverdiyev həmişə ermənilərin xalqımızın əleyhinə apardıqları çirkin siyasətə, törətdikləri fitnəkar əməllərə qarşı sinə gərərək mərdliklə mübarizə aparır, onların iç üzünü açıb göstərir, ifşa edirdi.

1948–ci ildə Moskvadakı havadarlarının köməkliyi ilə ermənilər Mircəfər Bağırovun razılığını alıb Rəhim Allahverdiyevin Bakıya, Azərbaycan KP MK–nın kənd təsərrüffatı şöbəsinin müdir müavini vəzifəsinə köçürülməsinə nail olurlar. Beləliklə, Rəhim Allahverdiyev, necə deyirlər, dinc yolla, İrəvandan sürgün edilir.

Deyirlər, sel axanda əvvəlcə çör–çöpü

götürüb aparır. Ermənilərin Moskvadakı havadarlarının köməkliyi ilə xalqımıza qarşı həyata keçirdikləri repressiya öncə nəhəng ağacları kötükləri ilə birlikdə qoparıb aparırdı. Əvvəl–əvvəl sakitcə, heç bir səs küy olmadan. Rəhim Allahverdiyevin Bakıya göndərilməsi kimi.

Sən demə, bu əməl də erməni siyasətinin bir tərkib hissəsiymiş. Ermənilər xalqımızın önündə gedən, erməninin, erməniliyin nə olduğunu yaxşı bilən Rəhim müəllim kimi ziyalılarımızı öncə Ermənistandan uzaqlaşdırmaqla yerli azərbaycanlıları oradan kütləvi surətdə deportasiya edilməsinə geniş yol açmaq, bu çirkin əməli xeyli asanlaşdırmaq istəyirlərmiş.

Rəhim Allahverdiyev Bakıya gəldikdən sonra Azərbaycan KP MK–da kənd təsərrüfatı şöbəsinin müdir müavini, sonra kənd təsərrüfatı nazirinin müavini vəzifəsində çalışır.

Rəhim müəllim açıq fikirli ziyalı, böyük zəka sahibi idi. O, dünyanın gedişini də illər boyu sıralarında çalışdığı partiya, sovet orqanlarının yeritdiyi siyasəti, gördüyü işləri də yaxşı bilirdi.

Professor Rəhim Allahverdiyevin elmi yaradıcılığı Azərbaycanda üzümçülüyün inkişaf etdirilməsinə, üzümçülüyün elmi bazasının yaradılmasına möhkəmləndirilməsinə, sahənin potensial imkanlarının öyrənilməsinə, müxtəlif iqlim şəraitində məhsulun yetişdirilməsinə, məhsuldarlığın artırılmasına, xalqımızın illərlə, əsrlərlə ərsəyə gətirdiyi qiymətli üzüm sortlarının qorunub saxlanılmasına, gələcək nəsillərə çatdırılmasına həsr edib. Professor Rəhim Allahverdiyevin elmi işi, elmi yaradıcılığı Azərbaycan aqrar elminin, xüsusən də üzümçülük elminin zəngin, qiymətli səhifələrindən biridir.

Alim ötən əsrin əllinci illərinin əvvəlindən genişmiqyaslı, çoxistiqamətli tədqiqat işlərinə başlayır, araşdırmalar aparır. Alimin elmi tədqiqatlarının ümumxalq əhəmiyyəti, onun aktuallığı bu gün də özünü qoruyub saxlayır. Rəhim müəllimin elmi tədqiqatlarının məqsədi Azərbaycanın rayonlarında yeni üzümçülüklərin salınması, xüsusilə dağ rayonlarında, dəmyə torpaqlarda, yamaclarda üzümçülüyün inkişaf etdirilməsi, belə şəraitdə üzümün becərilməsinin qanuna uyğunluqlarının müəyyənləşdirilməsi, öyrənilməsi, bu planın təcrübədə tətbiqi, bununlada yüksək elmi və təcrübəyə əsaslanan nəticələrin əldə edilməsi idi.

Rəhim Allahverdiyev 1951–ci ildən başlayaraq on il Azərbaycan Elmi–Tədqiqat Çox İllik Bitkilər İnstitutuna rəhbərlik edir. Bu da alimə apardığı elmi işlərin genişləndirilməsində, təcrübələrin səmərəliliyinin artırılmasında daha böyük imkanlar əldə etməyə şərait yaradırdı. 1961–1969–cu illərdə Böyük Qafqaz və Talış dağlarının ətəklərində, dəniz səviyyəsindən 400–1450 metr hündürlükdə, respublikamızın 17 rayonunun 27 təsərrüfatında yeni üzümlüklər salındı.

Rəhim müəllim öz tədqiqatlarında üzümçülüyün müxtəlif aspektlərini dərindən öyrənir. Üzüm sortlarının biologiyası, texnoloji xüsusiyyətləri dağlıq dəmyə şəraitində yetişdiriləcək təsərrüfat əhəmiyyətli, ekoloji şəraitə uyğun sortların becərilməsi yolları, iqtisadi səmərəliliyi kimi bir çox məsələlər ətraflı araşdırılır, tədqiq edilir.

İstər Azərbaycanda, istərsə də keçmiş İttifaqda Rəhim Allahverdiyevin elmi yaradıcılığı diqqətlə və maraqla izlənirdi. Onun elmi müddəaları keçmiş SSRİ–nin görkəmli alimləri tərəfindən dəstəklənirdi.

Rəhim müəllimin doktorluq işi Azərbaycanda üzümçülüyün dağlıq dəmyə şəraitində inkişafına həsr olunub. O, doktorluq dissertasiyasını Moskvada, akademik Timiryazyev adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında uğurla müdafiə etdi. Onu da deməliyik ki, Rəhim müəllim bu sahədə respublikamızda ilk elmlər doktoru, professor idi.

Professor Rəhim Allahverdiyevin elmi yaradıcılığı Azərbaycan üzümçülüyünün inkişaf tarixində mühüm rola, xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu irs sürətli inkişafa, məhsul istehsalının artırılmasına gətirib çıxaran böyük proqramların həyata keçirilməsinə münbit zəmin yaradıb.

1958–1964–cü illərdə, respublikada üzümçülüyün inkişafı ilə bağlı üç dəfə partiya və hökumət qərarlarının verilməsinin əsasında Rəhim müəllimin elmi yaradıcılığının rolu az olmamışdır.

Sonralar, 1979–cu ildə ulu öndərimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü və səyləri nəticəsində Azərbaycanda üzümçülüyün inkişafı ilə bağlı Sovet hökumətinin mühüm qərarı verildi. 1982–ci ildə isə Azərbaycanda 2 milyon tona yaxın üzüm istehsal edildi. Bu faktın arxasında xalqın maddi ritah halının yaxşılaşdırılması ilə yanaşı, respublikada üzümçülük mədəniyyəti və yüksək inkişafı da durdu. O vaxtlar üzümçülükdən gələn gəlir Azərbaycanın milli gəlirinin 48 faizini təşkil edirdi.

Professor Rəhim Allahverdiyev bu nəticələri, bu inkişafı hələ çox–çox illər bundan qabaq proqnozlaşdırmışdı.

Çox təəssüf ki, ötən əsrin səksəninci illərində gedən tarixi proseslər xalqımızın həyatında faciələrə səbəb oldu. Bu faciələrin səbəbkarları isə aqanbekyanların, şahnazaryanların rəhbərlik etdiyi erməni mafiyası və onların diqtəsi ilə oturub–duran əli xalqımızın qanına batmış Mixail Qorbaçov oldu. Respublikamızda üzümçülüyü inkişafına mane olmaq üçün antialkoqolizm adı altında Qorbaçov Azərbaycanda inkişaf yoluna düşmüş üzümçülüyün məhvinə yönəlmiş qərar verdi. Bu qərar birbaşa xalqımıza qarşı yönəlmiş qəsd idi.

Əbədi–əzəli yurdlarımıza, torpaqlarımıza, yer adlarımıza, milli–mədəni sərvətlərimizə, incəsənətimizə, musiqimizə, xalçaçılıq nümunələrimizə qondarma adlar qoyub dünyaya özlərinki kimi təqdim edən ermənlər üzümçülüyümüzə də, haram və murdar əllərini uzadıblar.

Uzun illər, əsrlər boyu xalqımızın yetişdirdiyi üzüm sortlarının adlarını dəyişdirərək ermənilər öz adlarına çıxaraq onu dünyaya erməni millətinin ərsəyə gətirdiyini söyləyiblər. Məsələn, Azərbaycan türkünün yetişdirdiyi dədə–baba üzüm sortlarımızdan Hacabaşı–Ararati, Əsgərini–Nazeri, Mələyini–Areni, Hərnə–Qırnanı–Arevik, Quşürəyini–Axavnik, Xərçini–Boskehat, Misqalını–Msxali kimi adlandırmış, bu sortların guya erməni mənşəli olduğunu sübuta yetirmək istəmişlər.

Mənşəyi–kökü, əsli–nəcabəti, torpağı olmayan bir millət həmişə digər xalqların varidatına əl uzadar, necə deyərlər, süfrəsinin artığını yeyib, cibinə girər. Ermənilərin iç üzünə yaxşı bələd olan Rəhim müəllim belə qənaətə hələ çoxdan gəlmişdi. Təbii ki, o belə xəyanətə dözə bilməzdi. O, həmkarları olan digər alimlərimizi–Cahangir Süleymanovu, Aydın Əsədullayevi öz ətrafına toplayaraq Azərbaycan üzümçülüyü tarixində ilk dəfə olaraq “Azərbaycanın ampeloqrafiyası” adlı fundamental bir əsəri ortaya goydu. Bu əsərdə Rəhim müəllim 1947–ci ildə nəşr olunmuş “SSRİ ampeloqrafiyası” əsərinə istinad edərək ermənilərin öz adlarına çıxdıqları üzüm sortlarımızın hamısının Azərbaycan xalqına mənsub olmasını faktlarla sübuta yetirmişdir.

Rəhim müəllim 1972–ci ildə “Azərbaycanın amipeloqrafiyası” əsərini rus dilində çap etdirir. Bununla da haqqında bəhs edilən problemlə digər xalqları da məlumatlandıraraq ermənilərin iç üzünü açmış oldu.

Bununla yanaşı, Rəhim müəllim çoxdan bəri qəlbində dolandırdığı bir ideyanı da qismən gerçəkləşdirdi. O, 1973–1975–ci illərdə gənc mütəxəssislərin gücündən istifadə edərək respublikamızın rayonlarından, kəndlərindən yerli üzüm sortlarının axtarıb tapılmasına, onlardan əkin materialı hazırlanmasına və Abşeronda Mehdiabad üzümçülük sovxozunda xalqımıza məxsus 100–ə yaxın qədim yerli üzüm sortlarını toplayıb kolleksiya bağı yaradılmasına nail oldu.

Daha sonra ulu öndərimiz Heydər Əliyev 1977–ci ildə Mehdiabad üzümçülük sovxozunda Azərbaycan Elmi–Tədqiqat Üzümçülük və Şərabçılıq İnstitutu yaradılmasına göstəriş verdi.

Amma çox təəssüf ki, Rəhim müəllim bu institutun açılışını görmədi. O, 1975–ci ildə haqq dünyasına qovuşdu.

Rəhim müəllim özündən sonra böyük bir xəzinə, elmi irs qoyub getdi. Bu irs Azərbaycanda üzümçülüyü yeni, daha böyük inkişaf mərhələlərinə çatdırmaq üçün qiymətli mənbədir, xəzinədir.

R.Allahverdiyevin istedadı, bacarığı onun övladlarına da, nəvələrində də özünü göstərir. Onun hər üç oğlu elmlər doktoru–professor kimi Azərbaycan Milli Ensiklopediyasında öz təsdiqini tapmışdır. Böyük oğlu Surxay biologiya, ikinci oğlu Kərim fizika sahəsində dünya şöhrətli tanınmış alimlərdir. Kiçik oğlu Əli tibb elmləri doktoru–professordur. Hazırda AMEA Fiziologiya İnstitutunda kliniki neyrofiziologiya laboratoriyasının müdiridir. Nəvələrinin biri Aysel xanım tibb elmləri namizədi gənc tədqiqatçı həkimdir. Digər nəvəsi Arif Moskvada onkologiya sahəsində maraqlı elmi tədqiqatları ilə məşhur akademik Davıdovun diqqətini cəlb etmiş, onun rəhbərlik etdiyi onkoloji mərkəzdə dissertasiya müdafiə edərək tibb elmləri namizədi alimlik dərəcəsi adı almış və perspektivli alim kimi orada qalıb işləməsi üçün ona şərait yaradılmışdır.

Hidayət KAZIMOV

Respublika.- 2013.- 4 iyun.- S. 6.