Görkəmli alim

Azərbaycanda riyaziyyat və mexanika elminin inkişafında, onun dünya səviyyəsində tanınmasında əməkdar elm xadimi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, fizika–riyaziyyat elmləri doktoru, professor Məhəmməd Fərman oğlu Mehdiyevin xüsusi əməyi var. Məhəmməd Mehdiyev 1941–ci il oktyabrın 2–də Laçın rayonunun Təzəkənd kəndində kolxozçu ailəsində anadan olmuş, 1961–ci ildə Laçın rayon orta məktəbini bitirmişdir.

1966–cı ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) mexanika–riyaziyyat fakültəsini bitirmiş və Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun aspiranturasına göndərilmisdir. Aspirantura hazırlığını Rostov Dövlət Universitetində akademik İ.İ.Voroviçin rəhbərlik etdiyi “Elastikiyyət nəzəriyyəsi” kafedrasında keçmişdir.

1970–ci ilin yanvarında təyinatla Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda kiçik elmi işçi vəzifəsinə göndərilmişdir.

1975–ci ildə Rostov Dövlət Universitetinin dissertasiya şurasında namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmiş, 1976–cı ildə baş elmi işçi vəzifəsinə seçilmişdir. 1978–ci ilin sentyabrından həmin institutda şöbə rəhbəri təyin edilmişdir. 1985–1991–ci illərdə Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun xüsusi XKB direktorunun elmi işlər üzrə müavini işləmişdir.

Məhəmməd Mehdiyev 1989–cu ildə Leninqrad Dövlət Universitetində doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək fizika–riyaziyyat elmləri doktoru elmi dərəcəsini, 1994–cü ildə professor elmi adını almışdır.

1991–ci ildən 2002–ci ilin fevralına kimi Bakı Dövlət Universitetinin tətbiqi riyaziyyat kafedrasının professoru vəzifəsində işləmişdir.

1981–1985–ci illərdə “Örtük və lövhələrin statistikası, rəqsi, dayanıqlığı” ümumittifaq elmi–tədqiqat proqramının rəhbərlərindən biri olmuşdur.

1973, 1975, 1976, 1981, 1983–cü illərdə M.Mehdiyevin aldığı elmi nəticələr SSRİ EA–nın Baş elmi katibinin məruzəsində mühüm işlər sırasında qeyd olunmuşdur. Onun tərəfindən elastikiyyət nəzəriyyəsində yeni “bircins həllər” metodu işlənib hazırlanmış, həmin metodun köməyilə örtük və lövhələr üçün elastikiyyət nəzəriyyəsinin üçölçülü məsələlərindən ikiölçülü məsələlərə keçid problemi öyrənilmişdir.

Məhəmməd Mehdiyev tərəfindən örtük və lövhələrin ümumi riyazi nəzəriyyəsi yaradılmış, bu dəqiq münasibətlər əsasında örtük və lövhələrin klassik nəzəriyyəsinin tətbiq olunma sahəsi müəyyənləşmişdir.

Nazik divarlı konstruksiyalarda əvvəllər məlum olmayan yeni dinamik effekt kəşf olunmuşdur. Xüsusi halda klassik elastikiyyət nəzəriyyəsinin Sen–Venan prinsipinin rəqs tezliyinin müəyyən qiymətindən sonra doğru olmadığı isbat olunmuşdur.

Alınmış dəqiq həllər əsasında M. Mehdiyev tərəfindən örtük və lövhələrin klassik nəzəriyyəsinə nəzərən daha dəqiq olan örtük və lövhələrin yeni tətbiqi nəzəriyyəsi verilmişdir.

Deformasiyalanan bərk cisim mexanikası sahəsində aldığı fundamental nəticələrlə yanaşı, professor M.Mehdiyev tərəfindən verilmiş “bircins həllər” metodu diferensial operatorların spektral nəzəriyyəsinə, diferensial tənliklərin asimptotik inteqrallama metodunda ciddi yenilikdir.

Son illərdə professor Məhəmməd Mehdiyev və onun tələbələri tərəfindən anizotrop örtüklərin ümumi nəzəriyyəsi yaradılmış, bu nəzəriyyələr əsasında mövcud texniki nəzəriyyələrin tətbiq olunma istiqamətləri müəyyən edilmişdir.

Professor Mehdiyev dəfələrlə örtük və lövhələr üzrə ümumittifaq konfranslarda, SSRİ mexaniklərinin qurultaylarında, seminarlarında elmi məruzələrlə çıxış etmişdir.

Onun professor Ş.M.Mütəllimovla birlikdə apardığı elastiki və elastiki– plastiki mühitdə dalğa mexanikasına dair silsilə tədqiqatlarında xarici mühitin təsirini nəzərə almaqla çevik konstruksiyalarda zərbə dalğalarının yayılması prosesi öyrənilmişdir.

Professor həm də optimallaşdırma məsələləri ilə məşğul olur. O, impuls təsirli determinik oyunlarda yəhərvarı nöqtənin varlığı üçün zəruri şərtlər tapmışdır. Eyni zamanda həmin şərtlərin zəruri və kafi olduğu siniflər müəyyən edilmişdir. Qeyri–lokal (çoxnöqtəli, inteqral) şərtli optimal idarəetmə məsələsində optimallıq üçün birinci və ikinci tərtib zəruri şərtlər alınmışdır. M.Mehdiyev bu sahədə 6 elmlər namizədi hazırlamışdır.

Məhəmməd Mehdiyev kosmik uçuş aparatlarının təkmilləşdirilməsində və yeni kosmik aparatların yaradılmasında icraçı, məsul icraçı, mövzu rəhbəri və möhkəmlik məsələləri üzrə baş layihə konstruktoru kimi bilavasitə iştirak etmişdir. O, həmçinin respublikanın bir çox sənaye obyektlərinin sifarişlərini yerinə yetirmişdir.

Onun müəlliflərindən biri olduğu “Sualtı rezervuar” ixtirası iki dəfə beynəlxalq sərgidə (Dehli, Sofiya) ikinci yeri tutmuşdur.

Professor M.Mehdiyev Amerika Bioqrafiya İnstitutu tərəfindən 2003–cü ilin adamı elan edilib, 2004–cü ildə isə həmin institut tərəfindən elm və bəşəriyyət qarşısındakı xidmətlərinə görə qızıl medala layiq görülüb. Amerikanın “Albert Helson Marqus” fondu tərəfindən çap olunan “Dünyanın görkəmli adamları” ensiklopediyasının 23–cü cildində professor Məhəmməd Mehdiyev haqqında ətraflı məlumat verilib.

2010–cu ildə Amerika Bioqrafiya İnstitutu tərəfindən “Öz ölkəsini dünyada şöhrətləndirən adam” nominasiyası üzrə qızıl medala layiq görülmüşdür. İngiltərənin Kembric Universiteti tərəfindən böyük elmi nailiyyətlərinə görə “Leonardo da Vinçi almazı” medalı ilə təltif olunmuşdur.

M.Mehdiyev keçmiş İttifaqda, bir çox doktorluq və namizədlik dissertasiyalarının rəsmi opponenti olmuşdur. Rəhbərliyi altında 18 elmlər namizədi, 2 elmlər doktoru hazırlanmışdır. Hazırda 3 aspiranta və dissertanta rəhbərlik edir. Bakı Dövlət Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən FD.02.016 Dissertasiya Şurasının sədridir. Bakı Dövlət Universitetinin Böyük Elmi Şurasının üzvüdür.

O, çap olunmuş 93 (xaricdə və respublikada) əsərin, o cümlədən 2 monoqrafiyanın, 1 dərslik, 3 dərs vəsaitinin, eyni zamanda bir çox əsərlərin müəllifidir.

30 iyun 2001–ci ildə M.Mehdiyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına mexanika ixtisası üzrə müxbir üzv seçilmişdir.

Professor M.Mehdiyev 2002–ci ilin fevralından Bakı Dövlət Universitetinin tətbiqi analizin riyazi üsulları kafedrasının müdiri vəzifəsinə seçilmişdir və hazırda həmin kafedranın müdiri vəzifəsində çalışır. 16 yanvar 2008–ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin tətbiqi riyaziyyat və kibernetika fakültəsinin dekanı seçilmişdir.

M.Mehdiyev 1993–cü ilin martından Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüdür. 30 sentyabr 2009–cu ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə Mehdiyev Məhəmməd Fərman oğluna “Əməkdar elm xadimi” fəxri adı verilmişdir.

Bakı Dövlət Universitetinin tətbiqi riyaziyyat və kibernetika fakültəsinin dekanı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, professor Məhəmməd Fərman oğlu Mehdiyev yüksək yaradıcılıq fəaliyyətinə, riyaziyyat və mexanika elminə verdiyi fundamental töhfələrə görə Avropa İttifaqının “Elm və sənaye palatası” tərəfindən “Qızıl medal və Keyfiyyət diplomuna” layiq görülmüşdür.

Bu, Avropanın ən mötəbər mükafatıdır. Mükafat Rusiya və Ukrayna Elmlər Akademiyalarının görkəmli riyaziyyatçı alimləri tərəfindən təklif edilmişdir.

İlham PƏNAHOV

Respublika.- 2013.- 26 iyun.- S. 9.