Müqəddəs amallar carçısı

Təndə canım, uç daha, tərk eylə bu bərbad yeri

Məhv olub azadəlik, dönmüşdür istibdad geri.

Əsl vətən vurğunu olan Qabdulla Tukay haqqında yazıya bu misralarla başlamağımız təsadüfi deyil. Böyük tatar şairi, publisisti Qabdulla Tukay cəmi 27 il ömür sürməsinə baxmayaraq, mənalı bir həyat keçirmiş, tatar xalqının rifahını düşünən yenilməz mücadilə adamı, böyük bir şair kimi adı ədəbiyyat tarixinə əbədi həkk olunmuşdur. Azərbaycan–tatar ədəbiyyatının yorulmaz tədqiqatçısı, istedadlı alim Mənzər Həsənovanın araya–ərsəyə gətirdiyi “Qabdulla Tukay Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında” kitabı yeni nəşrlərdəndir. Görkəmli alim Arif Məmmədov “Qabdulla Tukay və cədidizm” adlı məqaləsində yazır:

“Qabdulla Tukay o tipli yaradıcı şəxsiyyətlərdəndir ki, onların əbədilik ömrünü başdaşlarına yazılan yaşanmış real illər müəyyənləşdirmir. Belə şəxsiyyətlərin həyatı, fəaliyyəti və yaradıcılığı rəmzə çevrilərək bütövlükdə xalqa mənsub olur”.

Doğrudan da, şair çox az yaşamasına baxmayaraq, bir insan ömrünə sığmayacaq qədər yazıb–yaratmışdır. Çar Rusiyasının ağır, əzablı, məşəqqətli müstəmləkə boyunduruğu altında boya–başa çatan Tukayın poetik təfəkkürü çox erkən formalaşmışdır. Ətrafındakı haqsızlıqlara, eybəcərliklərə dözməyən şair özünəməxsus şəkildə dövrün mürəkkəb hadisələrini şeir dilinə gətirərək böyük bir ağrıyla, acıyla millətinin dərdlərinə şərik olmuş, bu istibdada qarşı kəskin mübarizə aparmışdır. Vətənpərvərlik duyğularının ifadə olunduğu şeirlərindən biri də “Millətimə” adlanır. Bu şeirdə vətən, millət eşqi ilə çırpınan qəlbin səsi duyulur:

Bütün fikrim, gecə–gündüz sizə aiddir, millətim,

Səhhətindir səhhətim, həm illətindir illətim.

Müqəddəssən, möhtərəmsən içimdə bütün hər şeydən,

Dəyişməm kainata millətimi, milliyətimi.

Tatar xalqının azadlığı və xoşbəxtliyi onun müqəddəs amalı idi. Tukay başa düşürdü ki, bir millətin dirçəlişi və qüdrəti ilk növbədə onun dilinə bağlıdır. Dilin inkişafı və zənginliyi həmin millətin varlığının göstəricisidir. Şairi daim tatar dilinin inkişafı məsələsi düşündürürdü. Axı, insan doğma dilini, anasının layla dediyi bir dili necə unuda bilər? O, böyük bir sevgiylə yazırdı:

Ata–anamın dili,

Doğmasan, müqəddəssən.

Bir gözəlsən —hüsnündə

Dünyalar tapmışam mən.

Beləliklə, Qabdulla Tukay yaradıcılığa romantik, incə duyğulu şeirlərlə başlasa da, bu lirika qısa bir zamanda kəskin ictimai–siyasi mahiyyət qazanır. Şair, dilinə, torpağına, vətəninə uzanan əlləri kəskin tənqid atəşinə tutmuş, bu mübarizəsini ömrünün axırına qədər əzmlə davam etdirmişdir. O, tatar xalqına təkcə əsərləri ilə deyil, tatar dilinin incəliklərini, zənginliyini əks etdirən tərcümələri ilə də xidmət göstərmişdir.

Qabdulla Tukay şair və publisist olmaqla yanaşı, eyni zamanda gözəl mütərcim idi. O, Mirzə Ələkbər Sabir, Koltsov, Lermontov, Maykov, Pleşşeyev, Polonski, Nikitin kimi böyük şairlərin əsərlərini tərcümə edərək tatar oxucusuna təqdim etmişdir.

Beləcə, özündən sonra böyük bir ədəbi məktəb yaradan Tukay tatar ədəbiyyatında yeni səhifə açmışdır.

Qabdulla Tukay yaradıcılığı təkcə tatar xalqı tərəfindən deyil, digər türk xalqları tərəfindən də sevilərək oxunur.

Şairin yaradıcılığına maraq Azərbaycan alimlərinin də diqqətindən kənarda qalmamış, müəyyən dövrlərdə onun haqqında sanballı məqalələr yazılmışdır. 2011–ci ildə Kazan şəhərində keçirilən Qabdulla Tukayın anadan olmasının 125 illik yubileyinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi konfransda Azərbaycanlı alimlər də məruzə ilə çıxış etmişlər. Bundan başqa, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda da şairin yubileyi münasibəti ilə tədbir keçirilmişdir. Dəyərli alimimiz, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mənzər Həsənovanın Tukay yaradıcılığına həsr olunmuş “Qabdulla Tukay Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında” adlı məqalələr toplusu da şairə verilən böyük sevginin bariz nümunəsidir.

“Mənim həzin, qəmli sazım, necə az gəldi avazın?” təsiredici, lirik sərlövhə ilə başlayan bu toplu Qabdulla Tukay yaradıcılığının müəyyən səhifələrinə həsr olunmuş məqalələrdən ibarətdir. Mənzər xanım Qabdulla Tukay haqqında Azərbaycanlı alimlərimizin yazdığı məqalələri toplamış, sistemləşdirmiş və nəşr etdirmişdir. Topluda XX əsrdə yazıb–yaratmış Ceyhun Hacıbəyli (C.Dağıstani), Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə kimi ədib və jurnalistlərin Qabdulla Tukay haqqında fikir və mülahizələri ilə yanaşı, Əziz Mirəhmədov, Əziz Şərif, Q.Məmmədli, Pənah Xəlilov, Vilayət Quliyev, Əmir Teymuroğlu Qasımlı, Mənzər İbrahimova, Mənzər Həsənova, Arif Məmmədov, Almaz Ülvi Binnətova, Nizami Tağısoy, Ramiz Əsgər və Xuraman Hümmətova kimi tədqiqatçı alimlərin məqalələri yer almışdır. Topluda son illərdə qələmə alınmış məqalələrə daha çox üstünlük verilmişdir. Bundan başqa, kitabda Qabdulla Tukayın əsərlərindən dilimizə edilən tərcümələr də Azərbaycan oxucusuna təqdim edilmişdir. Dəyərli alim Xuraman Hümmətova şairin “Samanbazarı, yaxud yeni kəsikbaş” poemasını Azərbaycan dilinə tərcümə edərək çap etdirmişdir. Bu poema da kitaba əlavə edilmişdir.

Qabdulla Tukayın tatar ədəbiyyatında aparıcı mövqeyə sahib olması, eyni zamanda Azərbaycan elmi–nəzəri fikrində özünəməxsus yer tutması belə bir kitabın çap olunma zərurətini ortaya çıxarırdı. Azərbaycan–tatar ədəbi əlaqələrinin yorulmaz tədqiqatçısı, dəyərli alim Mənzər Həsənovanın gərgin əməyi və səyi nəticəsində topluda Qabdulla Tukay haqqında Azərbaycanda müəyyən dövrlərdə nəşr olunmuş məqalələr əksini tapmışdır. Qeyd edək ki, Azərbaycan dilində yazılmış məqalələrlə yanaşı rus dilində olan məqalələr də topluya daxil edilmişdir.

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mənzər Həsənovanın “Qabdulla Tukay Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında” məqalələr toplusu tukaysevərlərə, eləcə də Azərbaycan–tatar ədəbi əlaqələrinə layiqli bir töhfədir.

Eşqanə BABAYEVA,

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat

İnstitutu Türk xalqları ədəbiyyatı

şöbəsinin böyük elmi işçisi,

filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru.

Respublika.- 2013.- 2 mart.- S. 5.