1988–ci il. Yerevan hadisələri

Mənim xatirələrim keçən yuzilliyin sonlarında Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistan Respublikası—Red.) yaşayan azərbaycanlıların 1988–ci il Yerevan hadisələrinin, həmin faciəvi, uzaq günlərinin sarsıntılarına gedib çıxır. Mən bütün bunların həqiqətən baş verdiyi haqda fikirlərimi oxucularla bölüşmək istəyirəm.

1985–ci ildə M.S.Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə Ermənistan rəhbərliyi tərəfindən keçmiş Qərbi Azərbaycandan yerli əhalinin–burada tarixən yaşayan azərbaycanlıların sıxışdırılması və qovulması məsələsi sərt şəkildə qoyuldu. Düşünülmüş plan Rusiya hökumətinin dəstəyilə həyata keçirilirdi. SSRİ–nin dağılması üzdəniraq Dağlıq Qarabağ problemilə başladı. Qeyd etmək lazımdır ki, imperiyanın dağılması ona gətirib çıxardı ki, keçmiş sosialist bloku respublikaları müstəqillik əldə etdilər və BMT birliyinə daxil olan tamhüquqlu dövlətləri oldular. Bəli, Avropa və Asiya ölkələri kommunist imperiyasının təsirindən qurtuldular. Ümumi SSRİ ailəsinin qəti olaraq dağılması 1990–cı ilin sonunda baş verdi. Lakin Qorbaçovun Azərbaycan xalqının maraqlarına qarşı getməsi bağışlanılmazdır. O, ərazilərimizi Azərbaycandan ayırmaq, sonra isə Ermənistana birləşdirmək ideyalarına hər cür dəstək verirdi. Mən Yerevan şəhərinin (qədim adı İrəvandır) köklü sakini kimi hələ 1965–ci ildən etibarən burada baş vermiş bütün hadisələrin şahidi olmuşam. 1965–ci ildə 10 yaşım vardı. Ermənilər qondarma “soyqırımın” əllinci ildönümünü qeyd edirdilər.

Onlar matəmi qara geyinib şəhər boyu addımlamaqla keçirirdilər. Bu yürüşlər müxtəlif antiturk çığırtılar və azərbaycanlılar əleyhinə təhqirlərlə müşayiət olunurdu.

O zaman hakimiyyətdə olan keçmiş Sov.İKP MK–nın Baş katibi Leonid Brejnev ermənilərlə kompromisə getmədi. Sovet dövlət əsasları müttəfiq respublikalar arasında hər cür milli və ərazi iddialarını qadağan edirdi. Yerevanın erməni əhalisinin Azərbaycan məhəllələrini tar–mar etməyə başladığı gecə Brejnev münaqişənin dərhal SSRİ DİN–nin xüsusi bölmələrinin qüvvəsilə qarşısının alınması haqda göstəriş verdi. Şəhərə xüsusi hücum dəstələri yeridildi ki, bunlar da öz növbəsində Azərbaycan ailələrinin yaşadıqları bütün rayonları dövrəyə aldılar. Aqressiv köklənmiş yarım milyonluq nümayişçilər kütləsini dağıtmaq və hücumları dayandırmaq mümkün oldu. Mən ömrümdə ilk dəfə əsgərlərin əllərində rezin dəyənək və bu cür hadisələr üçün xüsusi öyrədilmiş nəhəng itlər gördüm. Bu hadisə məni öz kökləri ilə bir neçə əsr əvvələ aparan münaqişənin tarixini dərindən öyrənməyə başlamağa vadar etdi. Mən 10 yaşından etibarən uzun illər məhz kimlərlə yaşamalı, oxumalı və işləməli olduğuma nəzər yetirməyə başladım. 1950–ci illərdən sonra İrəvan şəhərinin siması tədricən dəyişməyə başladı, yəni şəhərdəki evlərin, binaların, küçə və meydanların rekonstruksiyası vüsət aldı. Halbuki 1969–cu ilədək buna qədər şəhərdə hər şey Şərq üslubuna yaxın idi.

Erməni xalqının daşnak partiyasının liderlərindən olan Ohanes Şiraz adlı şair həmin illərdə ev dustağı idi. Lakin o, son nəfəsinə qədər türklərə qarşı mübarizə aparmağı, onları qırmağı təbliğ edirdi. O yazırdı: “Hər bir erməni yalnız “böyük Ermənistan”, türk xalqlarına qarşı qisas barədə düşünməlidir”. Onun ölümündən sonra daşnak ideyası təbliğatçılarından Silva Kaputikyan oldu. Bunları hələ məktəb zamanından xatırlayıram. O vaxtlar Yerevanda hətta rus məktəblərində antitürk təbliğatı gedirdi. Belə atmosferdə qeyri–ermənilərin, xüsusən azərbaycanlı uşaqların normal oxuması çox çətin idi. Taleyim mənə çoxlu iztirab və çətinliklər hazırlamışdı. Lakin Ermənistan azərbaycanlıları bütün bunlara baxmayaraq, heç vaxt sayıqlıqlarını itirmir və millətimizin şərəfi, qüruru, ədalət uğrunda hər cür mübarizə aparırdılar. Biz azərbaycanlıların qədim mədəniyyətə, böyük tarixə malik olan, yüksək inkişaf etmiş millət olduğunu və məhz onların, ermənilərin bizdən çoxlu tarixi və mədəni dəyərləri mənimsədikləri, oğurladıqlarını sübut etməyə müyəssər olduq. Sadə erməni xalqı azərbaycanlılara ağlına, yüksək mədəniyyətinə görə hörmət edirdilər. Hələ məktəbdə şagird ikən biz daim millətin şərəfini qoruyur, dalaşmalı olsaq belə zəiflərin tərəfini saxlayır, kimliyindən asılı olmayaraq—erməni, rus, yaxud azərbaycanlı, tikəmizi onunla bölüşürdük.

Xeyli sonralar baş vermiş hadisələrə qayıtmaq istəyirəm. Beləliklə, Yerevan, 1988–ci il, fevral ayının 21–i səhər saat 11:00. Üç yüz minə yaxın adam şəhər küçələrindən axışaraq Opera Teatrı meydanına yığışdı. Nümayişçilər əllərində bayraqlar, transparantlar, şovinist mövzulu şüarlar, antitürk şəkilləri, “Türklərə ölüm”, “Qarabağa azadlıq”, “Zəngibasar rayonu ikinci Sumqayıt olacaq” xarakterli yazılar tutmuşdular (Bu yer təsadüfi seçilməmişdi, əvvəlcə Zəngibasarın adını dəyişib Masis adlandırmışdılar, həm də orada yerli azərbaycanlıların sayı 20 mindən artıq idi. Bu rayon bərəkətli torpağı, təbiətinin gözəlliyi ilə seçilirdi; üçüncüsü, bura Türkiyə ilə sərhəd idi).

Qayıdaq mitinqə. Yerevan Opera teatrı meydanı, saat 14:00. Mitinqi “Qarabağ” komitəsi liderlərindən biri, Asala (beynəlxalq erməni terror təşkilatı) üzvü Muradyan açdı. Onun çıxışından bəzi hissələr: “Kifayətdir, boğazacan yığmışıq!!! Artıq 70 ildir ki, bizim Qarabağ xalqı vətən üçün həsrət və əzab çəkir. Biz, erməni xalqı SSRİ Ali Sovetindən doğma Artsaxımızı, Qarabağın paytaxtını Azərbaycandan ayırıb, DQMV–nin bu ərazilərinin Ermənistana birləşdirilməsini tələb edirik”.

Natiqlər hakimiyyətə itaətsizliyə, dərhal tətillərə və aclığa çağırırdılar.

Qışın bu şaxtalı günləri Yerevan azərbaycanlıları soyuğun hayında deyildilər. Əksinə, hökm sürən özbaşınalıq, dəhşət və qorxu ucbatından millətə, Azərbaycana görə hirs və qəhər boğurdu. Evindən şəhərə çıxan heç kəs salamat qayıdıb–qayıtmayacağını bilmirdi. Onsuz da son illər Yerevanın özündə yerli azərbaycanlılardan olduqca az qalmışdı.

Gündən–günə şəhərdə həyəcan artır, ehtiraslar coşur, şəhər qara rəngə bürünürdü, Yerevan ölü şəhərə çevrilirdi.

Məni tanıyan ermənilər tez–tez deyirdilər: “Oqtaycan, şəxsən səninlə və yaxınlarınla işimiz yoxdur, amma Sumqayıta və Qarabağa görə ürəklərdən qisas alacağıq. Baxmayaraq ki Sumqayıtda terror və talanları öz ermənilərinə qarşı elə ermənilər törətmişdilər. Bu xüsusi tapşırıq terrorçu Zori Balayanın özü tərəfindən hazırlanmış və sifariş olunmuşdu. “Bizi öldürüblər, biz də onları öldürəcəyik!”. Mən susurdum, çünki bu situasiyada bu fanatiklərə nə isə anlatmaq, bu düşmənçiliyin heç kimə xeyir gətirməyəcəyini izah etmək çətin idi. Özlərini məzlum və alçaldılmış xalq sayaraq onlar hələ Qarabağ hadisələrindən qabaq ilk qaçqınların məhz 1988–ci ilin yanvarında Qafan və Mehri rayonlarından Bakıya pənah aparmış azərbaycanlılar haqda heç vaxt düşünmürdülər. Həyatım üçün təhlükəli olduğuna baxmayaraq, mən bütün mitinq və nümayişlərdə iştirak edirdim. Xalqın taleyi həll olunan zaman ölümdən qorxmaq kişilikdən deyildi. Mitinqlərdə antiazərbaycan hərəkatı liderlərinin çoxu elə Qarabağ erməniləri idilər, bütün erməniləri intiqama çağıran xarici ermənilər də çox idi.

O zaman Yerevana xaricdən, necə deyərlər, ideya dəstəyi üçün çoxlu “yad” ermənilər də gəlmişdi. Ümid ancaq Allaha qalmışdı. Ermənilərin “azadlıq hərəkatı” isə gündən–günə yeni vüsət götürürdü. Həmin illər mən Marksizm–Leninizm Universitetinin dinləyicisi idim. Yerevan Universitetinin professoru, tarixçi, Mkrtıçyan deyilən birisi mühazirələrin birində görünməmiş bir nitq söylədi. Bu çıxışın bəzi fraqmentlərini diqqətinizə təqdim edirəm: “Mənim gənc həmvətənlərim, qulaq asın və bilin ki, erməni xalqının illərlə gözlədiyi və hazırlaşdığı zaman gəlmişdir və nəhayət ki, hesab vaxtı çatıb. İndi ümidimiz sizsiniz və bütün erməni dünyası sizə böyük ümidlər bağlayır”. Sonra xəbər tutdum ki, bu professor Erməni Millətçiləri Cəmiyyətinin (EMC) fəal üzvü imiş. Yerevan, 1988–ci il, 4 mart, saat 12:00.

Şəhərdə saqallı, alınlarında qırmızı hərflərlə “Artsax” yazılmış sarğıları olan qaraköynək adamlar peyda oldular. Yaxalıqlarına xalq qəhrəmanı saydıqları Andranik paşanın şəkli olan nişanlar taxmışdılar.

Bir aydan çox vaxt ötsə də, Moskva Yerevan hadisələrinə heç bir reaksiya vermədi. Bütün bunlar mərkəz tərəfindən dəqiqliklə düşünülmüşdü. Qorbaçov ikili oyun oynayırdı. Yerevana SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin desant qoşunları yeridildi və bu, vəziyyəti daha da qəlizləşdirdi. Bütün şəhər əsgərlərlə əhatəyə alınmışdı. Opera teatrı meydanı mitinqçilər üçün qapadılmışdı. Nümayişçilər bütün şəhər boyu yürüşlər təşkil edirdilər. “Rədd olun, sovet faşistləri! Sovet əsgəri qatildir!” məzmunlu şüarlar peyda oldu. Lakin bu o demek deyildi ki, kimsə öldürülmüşdü, bu, sadəcə, bir tamaşa, Qorbaçovun özünəməxsus taktikası idi. Beynəlxalq erməni terror təşkilatı ASALA–nın üzvü, EMT–nin lideri Muradyan təklif irəli sürdü—Erməni Azadlıq Hərəkatının qərargahı yaradılsın və meydanın yaxınlığındakı Opera teatrının qarşısındakı binaların birində yerləşdirilsin. O dəhşətli günlərdə Ermənistan Kommunist Partiyasının zəmanəti ilə Ali Partiya Məktəbində təhsilimi davam etdirmək üçün Moskavaya getməliydim, halbuki bu təhsil ocağının filialı Bakıda var idi. Artıq sənədlərim hazır idi. Universitetin prorektoru mənimlə yaxşı münasibətdə idi, çünki təşkilatçılıq bacarığını gözəl bilirdi. Bir dəfə o məni yanına çağırıb dedi: “Siz bərkdən–boşdan çıxmış adamsınız. Biz sizə partiya adamı kimi çox məsuliyyətli bir iş tapşırmaq istəyirik”. Onun dediyi tapşırıq bundan ibarət idi: Ermənistanın əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan rayonlarına gedib, onların təxribata uymaması və öz evlərini tərk etməyə tələsməmələri üçün təbliğat aparmaq. Bunun bihudəliyini bildiyimdən bu missiyanı yerinə yetirməkdən imtina etdim. Şəhərdə söhbətlər gəzirdi ki, may ayında yaşayan Zəngibasar rayonunda (indiki Masis) azərbaycanlıların zorla qovulması və məhv edilməsi əməliyyatına hazırlıq işini aparılır.

Bildiyiniz kimi, hücumlar oldu və minlərlə insanın qaçqın düşdüyü, Türkiyə ilə sərhəddəki çadırlarda yerləşdirilməsi İttifaq televiziyası ilə göstərildi. Mən həmin gün gecə saat 2–də Azərbaycan Kommunist Partiyası MK–ya evdəki telefondan zəng etdim. Dəstəyi cavan bir adam götürdü və birinci katibin qəbul otağında məsul növbətçilik etdiyini söylədi. Mən özümü təqdim edib dedim ki, may ayında azərbaycanlılara qarşı hücumlar gözlənilir və Azərbaycan hökuməti qərar çıxarır, buradakı azərbaycanlıların təhlükəsizliyini təmin etməlidir. Onun cavabını heç vaxt unutmayacağam: “Biz iki xalqın arasında körpülər yaradırıq, siz isə çaxnaşma yaradır, təxribatında məşğulsunuz. Ermənilərlə azərbaycanlılar arasında heç bir ədavət yoxdur. Bu düşmən elementlərin quraşdırmasıdır”. Onun cavabından quruyub qaldım. Bilmədim, milliyyətcə kim idi.

Qırğınlardan bir müddət sonra gecə saat 1:00–da yenə Bakıya, Azərbaycan KP MK–ya zəng vurdum. Lakin həmin adam artıq orada yox idi.

Yerevan, 1988–ci il, 28 may, saat 16:00. Qırğınlar başladı. Moskva susur. İrəvandakı hərbi hissələr Opera teatrı meydanından çıxıb, “Dinamo” idman sarayında yerləşdilər. “Qarabağ” komitəsinin başçılarından biri, xalq arasında böyük hörmət sahibi, beynəlxalq erməni terror təşkilatı ASALA–nın üzvü, Azərbaycan ermənisi Saruxanyan mitinqdə çıxış edərək həyasızcısına azərbaycanlıların dinc əhalini zorakılıqla öldürdüyü barədə yalanlar söyləyərək silahlanmağa və qısasa çağırdı. Bir qrup adam Yerevan küçələrinə çıxaraq “zinvel!!!, zinvel!!!” bağırırdılar, bu, ermənicə “silahlanın” deməkdir.

Opera teatrı meydanı. Yerevan, 1988–ci il, iyun, saat 12:00. Mitinq. Hamı türk xalqlarının qatı düşməni Ermənistanın SSR–nin I katibi Arutyunyanı gözləyir. O, mitinqdə ilk dəfə çıxış edirdi. Çox uzun danışdı, mən onun çıxışının bəzi məqamlarını qeyd edirəm: “Mənim erməni xalqım! Sizinlə həmrəyəm, mənim vəzifəm DQMV–nın Ermənistana birləşdirilməsi tələbəni yerinə yetirməkdir, sizə söz verirəm ki, mən buna mütləq nail olacağam!”. O, final nöqtəsini qoydu. Bütün respublika ayağa qalxdı. Hərc–mərclik başladı. Dinc azərbaycanlıları yaşadıqları yerlərdən qovur, səbəbsiz işdən çıxarır, uşaqları məktəblərdən qovur, insanları ölənəcən döyür, mənzillərini yandırır, var–yoxunu qarət edirdilər. Bu arada ermənilər özlərini Bakıda vətənlərində olduğu kimi tam təhlükəsizlikdə hiss edirdilər. Keçmiş rəhbərliyimizin səhvləri bizə baha oturdu.

…Hələ Yerevanda ikən mən erməni tarixçilərinin yalançılığına, riyakarlığına dəfələrlə mat qalmışdım. Misal üçün, hər hansı bir daşı, yazını, qabı və ya heç nə ilə fərqlənməyən adi taxtanı lazımi görkəmə salır, basdırır, 2–3 ildən sonra isə qazıb çıxarırlar. Sonra bütün dünyaya çar çəkib ekspertlər dəvət edirlər ki, guya böyük tapıntı aşkar edilib, ermənilərin əcdadlarının qalıqları tapılıb, tapıntının yaşını az qala aparıb 5000 ilə çıxarırlar. Yalançı xalqın yalan tarixi.

(davamı növbəti saylarımızda)

Ağa Oqtay Yerevanlı.

Respublika.- 2013.- 14 mart.- S. 6.