Üzeyir yaradıcılığını yaşadan muzey

Hər bir xalq dünyada özünəməxsus tarixi və mədəniyyəti ilə tanınır, seçilir və onun dünyaya düzgün, olduğu kimi çatdırılmasına, təbliğinə çalışır. Azərbaycan xalqı da öz zəngin tarixini, keçmişini daim qorumağa, layiqincə qiymətləndirməyə, onu öz mənəvi yaddaşında hifz etməyə və ən əsası düşmənin onun tarix və mədəniyyətini mənimsəməsinə əsla yol verməməyə çalışmışdır. Mədəniyyətin mühüm sahəsi olan muzeylər də bu baxımdan tarixin qaranlıq səhifələrinə çıraq tutan, bələdçilik edən qiymətli sənədlərin, əşyaların toplandığı məbədlər olaraq zəngin tarix və yüksək mədəniyyətimizin öyrənilib–öyrədilməsi, mədəni sərvətlərimizin toplanıb qorunması, ciddi mühafizəsi, təbliği və təqdimatı uğrunda çox vacib işlər görür. Muzeylərdə tarixi özündə əks etdirən maraqlı faktlar — eksponatlar qorunub saxlanılır ki, bu da onların köhnəlik, gerilik nümunəsi deyil, əksinə, tariximizi və mədəniyyətimizi yaşatmaq üçün indi və gələcək arasında bir körpü olduğunu sübuta yetirir.

Muzeylər XXI əsrdə qlobal iqtisadiyyat və ətraf mühit sahəsində baş verən yeniləşmələrin qarşılıqlı kəsişmə nöqtəsindədir. Onlar bəşəriyyətin bioloji müxtəlifliyinin, milliliyinin ciddi mühafizə olunduğu ünvanlardır. Hər il 18 may tarixi dünya mədəni ictimaiyyəti tərəfindən Beynəlxalq Muzeylər Günü kimi qeyd olunur. Bu tarixi gün 1977–ci ildə Beynəlxalq Muzeylər Şurasının 11–ci konfransında təsis olunmuşdur. 1978–ci ildən etibarən isə bu bayram hər il 150–dən çox ölkədə qeyd olunur. Həmin gün muzeylərdə “açıq qapı” elan edilir və hər bir kəsin muzey tamaşaçısına çevrilmək imkanı yaranır. Dünya muzeylərinin fəaliyyətini əlaqələndirmək üçün YUNESKO–nun Beynəlxalq Muzeylər Şurası fəaliyyət göstərir ki, onun da tərkibinə dövlətlərin milli muzey komitələri daxildir. 1933–cü ildə Beynəlxalq Muzeylər Şurası Azərbaycan Milli Komitəsinin təsis edilməsi və Milli Komitənin rəsmi qaydada Beynəlxalq Muzeylər Şurasının (İCOM) üzvlüyünə qəbul edilməsi muzeylərimizin həyatında baş vermiş əlamətdar hadisədir. Beynəlxalq Muzeylər Şurası (İCOM) Azərbaycan Milli Komitəsinin sədri Lətif Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin direktoru sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor Röya Tağıyevadır. Hər il olduğu kimi, bu il də Beynəlxalq Muzeylər Günü geniş şəkildə qeyd olunur.

1980–ci ildə məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə respublikada muzey işinə aid xüsusi qərar qəbul edilmişdir. Bu, muzey şəbəkəsinin inkişafına, bu işə rəhbərliyin təkmilləşdirilməsinə geniş imkanlar yaratmışdır. Burada ulu öndərin muzeylərə böyük önəm verərək demiş olduğu sözlər yada düşür: “Milli ənənələrimizin nə qədər dəyərli olduğunu dünyaya gələn yeni nəsillərə çatdırmaq və onları bu ənənələr əsasında tərbiyə etmək üçün muzeylər lazımdır və bu muzeyləri qoruyub saxlamaq vətəndaşlıq borcumuzdur”.

Böyük şəxsiyyətlər heç zaman unudulmur, yaddaşlardan silinmir və muzey bu yaddaşın daha da möhkəmlənməsini, gələcək nəsillərə ötürülməsini təmin edir. Üzeyir bəyin zəngin yaradıcılığını, irsini yaşadan ev–muzeyi bəstəkarın zəngin musiqi dünyasını böyük məhəbbətlə yaşadır, özündə əks etdirir. 2005–ci ildə MTN–in əməkdaşlarının səyi nəticəsində Üzeyir Hacıbəyliyə, onun yaradıcılığına aid bir sıra dəyərli materiallar muzeyə qaytarılmışdır. Bu materiallar içərisində bu vaxta qədər məlum olmayan faktlar aşkar olunmuşdur. Məsələn, Üzeyir bəyin tarixi–qəhrəmanlıq mövzusuna müraciəti təkcə “Koroğlu” operası ilə kifayətlənməmiş, bəstəkar 40–cı illərin 2–ci yarısında yenidən bu mövzuya qayıdaraq “Babək” operası üzərində işləməyə başlamış, lakin əsər tamamlanmamışdır. Buna əsas verən material bizə qədər gəlib çatan “Babək” operasından olan əlyazma not fraqmentidir. Hətta Üzeyir bəyin şəxsi kitabxanasında tarixçi Z.İ.Yampolskinin rus dilində nəşr edilmiş “Babək üsyanı” adlı qısa oçerk kitabının olması da buna əsas verə bilər. Burada Üzeyir bəyin öz musiqisi üçün tarixi qəhrəmanları seçməsi, əlbəttə ki, təsadüfi deyildir. Bir vətəndaş kimi öz xalqının tarixini musiqisi vasitəsilə təbliğ etməyə, yaşatmağa çalışmışdır. Muzey materialına, eksponata çevrilmiş bu əşyalar isə tarixin bir parçası, milli–mənəvi dəyəridir.

Azərbaycanın milli–mənəvi dəyərləri, adət–ənənələrinin nümayişində milliliyin düzgün tərzdə, ön planda, lakin incə şəkildə təqdim olunması vacibdir. Çünki muzey həm də təhsil–tərbiyə ocağıdır. Yaşından asılı olmayaraq muzeyə gələn hər bir tamaşaçı burada yeni bir şey öyrənir və yaxud yaddaşını təzələyir. Muzeyə gələn yeniyetmə, gənc tamaşaçının, ziyarətçinin milli ruhda tərbiyələnməsində və bu milliliyin necə təqdim olunmasında muzey böyük məsuliyyət daşıyır. Adət–ənənələrimizi, milliliyimizi muzey vasitəsilə təqdim edərək sevdirmək, ona biganə qalmamağı təmin etmək muzeyin tarix qarşısında duran başlıca vəzifələrindən biridir. Lakin hər şey bununla məhdudlaşmır. Muzey həm də qarşısına çıxan digər çətinlikləri, problemləri də həll etməlidir. Tarixin təbliğindən öncə qarşıda duran problem muzeyin özünün təbliğ olunmasıdır. Çünki bu gün muzeyə olan marağın lazım olduğu səviyyədə olmaması da həllinə ehtiyac duyulan bir problemdir. Bu problemi həll etməklə biz muzeyin tarixin təbliğatçısı kimi rolunu daha da genişləndirmiş olarıq. Problemi daha yaradıcı həll etmək üçün muzey haqda kiçik bir reklam çarxı çəkmək olar və burada muzeyin özəlliyini vurğulamaq, mənəvi dəyərlərin qorunduğu bir müəssisənin özünün bir abidə olduğunu tamaşaçıya çatdırmaq vacib bir amildir. Şəhərin müxtəlif ictimai yerlərində yayımlanan reklamın əsas prinsip və məqsədi müasir texnologiya və ideya vasitəsilə tamaşaçıda “Bu mənim tariximdir” kimi doğma hissin aşılanmasına xidmət etməlidir.

Hər bir muzeydə xalqın mədəniyyətini, tarixini özündə əks etdirən əşyalar qorunub saxlanılır. Məsələn, Üzeyir Hacıbəylinin ev–muzeyinin ekspozisiyasında 1945–ci ildə dahi bəstəkarın 60 illik yubileyi ərəfəsində AMEA tərəfindən ona hədiyyə olunmuş xalça nümayiş olunur. Bu xalçanın mərkəzində Üzeyir bəyin portreti, “Leyli və Məcnun”, “Koroğlu” operalarından fraqmentlər və həmçinin bəstəkarın ideyasına arxalanan milli musiqi alətləri ilə Avropa musiqi alətlərinin vəhdəti öz əksini tapmışdır. Lakin bu incə sənət əsəri özündə təkcə bəstəkarın yaradıcılığını deyil, həmçinin Azərbaycanın müxtəlif regionlarına məxsus milli ornamentlərini, incə zövqlə toxunmuş naxışlarını birləşdirir. Beləliklə, musiqimiz də, milli ornamentlərimiz də tariximizin, mədəniyyətimizin ayrılmaz bir hissəsi, qoludur və muzey bu tarixin ən gözəl, estetik nümayişçisi, təbliğatçısı kimi mədəniyyətin mühüm sahəsi olmaqda özünü sübut edir.

Üzeyir bəyin yaratdığı əsərlər tarixə çevrilmişdir. Lakin bu tariximizi əlimizdən alıb mənimsəmək istəyənlər də az olmamışdır. Belə ki, Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixində özünəməxsus bir səhifə açmış, dünyanı dolaşan və artıq bu il 100 illiyi UNESCO səviyyəsində qeyd olunacaq “Arşın mal alan” operettasını düşmən mənimsəməyə çalışmışdır. Üzeyir Hacıbəylinin ev–muzeyinin fondunda saxlanılan bəstəkarın öz imzası ilə o zaman Azərbaycan KP MK–nın I katibi olan Mircəfər Bağırova yazdığı məktubu buna sübutdur. Məktubda bəstəkar deyir: “…1942–ci ilin mart ayının əvvəllərində İranın Təbriz, Rəşt və digər şəhərlərinin kinoteatrlarında “Arşın mal alan” filmi nümayiş etdirilmişdir. Film Amerikada erməni dilində çəkilmişdir. Filmdə bütünlüklə mənim musiqimdən istifadə edilmiş, həmçinin süjet xətti, komediya iştirakçılarının adları (Əsgər, Süleyman, Vəli, Asya və b.) dəyişdirilməmişdir. Heç bir yerdə isə əsərin müəllifinin adı qeyd olunmur, əksinə komediyanın musiqi müəllifi qismində Kuşnerev, ssenarist Manukyan və rejissor Tiqranov qeyd olunur. Hətta bütün ifaçıların kostyumu (papaq, çuxa, arxalıq və s.) Azərbaycana məxsus milli geyimlərdir”. Beləcə, bu fakt düşmənin heç bir tarixi keçmişinin, mədəniyyətinin olmadığına bir daha şahidlik edir. Biz bu faktdan ibrət götürərək Azərbaycana məxsus milli–mənəvi dəyərlərin, sərvətin, bir–birindən ayrılmaz olan zəngin tarix və mədəniyyətimizi daha mükəmməl öyrənməli, muzey vasitəsilə daha güclü təbliğ etməli və onlara var qüvvəmiz ilə sarılmalıyıq ki, bir daha əlimizdən almağa heç kəs cəsarət edə bilməsin. Tariximiz uğrunda mübarizədə muzey bizim mədəni silahımızdır. Azərbaycan tarixi zənginliyə və yüksək mədəniyyətə malikdir. Muzeylərimiz isə tariximizi, mədəniyyətimizi qorumağa qadirdir.

Aytən HEYDƏROVA,

Üzeyir Hacıbəylinin

ev–muzeyinin baş mühafizi.

Respublika.-2013.-18 may.-S.7.