İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur

Oxuculara təqdim olunan “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur” kitabı (İbrahim Quliyev fars dilindən tərcümə etmişdir) Güney Azərbaycanın tanınmış tarixçisi, mərhum doktor Səməd Sərdariniyanın çoxsaylı əsərlərindən biridir. Müasir Güney Azərbaycan tarixşünaslığında az müəllif tapılar ki, onun kimi yorulmaq bilmədən faktları, mənbələri və arxiv sənədlərini tədqiq edərək, tarixi həqiqətləri üzə çıxarmaq sahəsində zəngin irs qoyub getmiş olsun. “Azərbaycan mədəni dünyada”, “Təbriz əvvəlinci şəhərdir”, “Təbrizin Mərkəzi qeybi”, “Əli Müsyo”, “Təbriz Universiteti”, “Azərbaycan mətbuat tarixi”, “Təbriz teatrı”, “Bağır xan Salari-Milli”, “Molla Nəsrəddin Təbrizdə”, “Arazın hər iki sahilində soyqırım”, “Azərbaycan məşhurları” (3 cilddə) əsərləri müəllifin elmi axtarışlarının və yaradıcılığının bir hissəsidir. Onun şəxsi arxivində daha yeddi kitab, onlarca sanballı elmi məqalə oxuculara təqdim olunacağı günü gözləyir.

XIX əsrin sonunda Daşnaksütyun partiyasının yaranması və erməni qatillərinin bu partiya sıralarında cəmləşməsi dənizdən-dənizə böyük Ermənistan haqda xülyanı formalaşdırdı və onu müsəlmanlara qarşı mübarizədə ideoloji hədəfə çevirdi. Daşnaksütyun partiyasının yaranması ilə Qərbi Azərbaycan torpaqları, o cümlədən İrəvan və onun ətrafındakı bölgələr erməni əsarətinə düşdü.

Doktor Səməd Sərdariniyanın kitabını vərəqlədikcə son yüz ildən artıq bir müddətdə erməni cəlladlarının azərbaycanlılara qarşı törətdikləri çoxsaylı qətllərin, talan və zorakılıqların geniş panoraması göz önündə canlanır. Müəllifin kitabındakı çoxsaylı tarixi faktlar bu gün İrəvanı özünə paytaxt etmiş ermənilərin tarixi keçmişi bilərəkdən təhrif edib saxtalaşdırmalarına tutarlı elmi cavabdır.

Doktor S.Sərdariniyanın kitabı 1999-cu ildə (1379) İranda fars dilində nəşr edilmişdir. İranda qondarma erməni soyqırımına aid onlarca yazı dərc olunduğu halda, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri cinayətlərlə əlaqədar çıxan əsərləri barmaqla saymaq olar. Bu baxımdan, ictimaiyyətimizin diqqətinə təqdim edilən bu kitab xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Təbii ki, bizim oxucumuz əsərin hansı şəraitdə qələmə alındığını və hansı auditoriyaya ünvanlandığını nəzərə almalıdır. Eyni zamanda, qeyd etməliyik ki, əsərdə işlənən bəzi ifadələr və terminlərdə kiçik dəqiqləşdirmələr aparılmışdır.

Əkrəm Rəhimli (Bije)

Daşnak partiyası milli tərkib problemini istismarçı dövlətlərin, əsasən də ingilis müstəmləkəçilərinin köməyi ilə cinayətkarcasına həll etdi. Yeri gəlmişkən, sözü “Mərkəzi Asiyada və Qafqazda dəyişikliklərin mahiyyəti” kitabının müəlliflərinə verək və görək onlar bu barədə nə deyirlər: “Müttəfiqlərin strateji məqsədlərindən biri böyük Osmanlı dövlətini parçalamaq idi. Bu məqsədlə onlar Osmanlı ərazisi daxilində yaşayan millətləri və islam əleyhinə qüvvələri qızışdırmağa çalışırdılar. Bu zaman qərb ölkələrinin, xüsusilə də Fransanın siyasi və mənəvi dəstəyini qazanan, Rusiyanın hərbi himayəsi altında fəaliyyət göstərən daşnaklar ifrat millətçilik və işğalçılıq hisslərinə qapılmışdılar. Onlar Rusiya Ermənistanını, Gəncə-Qarabağ bölgəsini, Şərqi Türkiyənin 6 vilayəti, Güney Azərbaycanın bir hissəsini qəsb edərək “böyük Ermənistan” yaratmaq xülyası uğrunda mübarizəyə başlamışlar. Formalaşmaqda olan ölkədə ermənilər tədricən üstünlük təşkil edirdilər.

Rus casusları hələ xeyli əvvəl ermənilərə pul və silah verərək onları Türkiyə əleyhinə müharibəyə təhrik etmişdilər. Nəhayət, Osmanlı dövlətinin rəsmiləri ermənilərin xəyanətlərini görüb onları sərhəd bölgələrdən köçürmək qərarına gəldi. Əks halda, ölkənin şərq sərhədlərini qorumaq mümkün olmayacaqdı. Çünki ermənilər Osmanlı dövlətinə qarşı üsyana qalxmış, xarici ölkələrlə əlaqəyə girmişdilər. Onların bu xəyanətkar addımları XX əsrin astanasında bir milyona yaxın insanın fəlakətinə səbəb oldu.

Daşnaklar, eyni zamanda, Urmiya və Salmasda da xristianların köməyi ilə bir neçə dəfə türklərin ümumi qətli barədə fərman vermiş və görünməmiş cinayətlər törətmişdilər.

Arazın o biri tayında da həmin hadisələr baş verdi. Daşnaklar İrəvan və Qars əhalisini qətliama məruz qoydular, onların mülklərini qarət etdilər. Ərdəhanda, Axsada, Borçalıda da azərbaycanlılar təzyiq altında idilər. 1917-ci il inqilabı və vətəndaş müharibəsi bu ölkənin hər yerində olduğu kimi Qafqazda da fəlakət və qanların tökülməsinə səbəb oldu. Gürcü, azəri və erməni siyasətçiləri Tiflisdə bir hökumət təşkil edib, müstəqil şəkildə idarəçilik işlərinə başladılar. Bu zaman Dağıstan da menşeviklərlə ağqvardiyaçılar arasında çəkişmə meydanı idi. İmam Nəcməddin və Uzun Hacı da dini ideyalara söykənərək mübarizəyə qalxmışdı. Bakı şəhəri bolşeviklərin əlində idi.

Daşnaklar hakimiyyətsizlikdən istifadə edib, İrəvan bölgəsindəki Azərbaycan kəndlərini yerlə-yeksan etdilər. İrəvan hadisələri Zaqafqaziya Seymində fevralın 5-dən-20-dək müzakirə edildi. Seym məsələni araşdırmaq üçün İrəvana nümayəndə heyəti göndərdi. Təhqiqatın nəticəsi belə olmuşdu: İrəvan vilayətində 211 Azərbaycan kəndi dağıdılmış və yüz minlərlə insan qətliam olunmuşdur. 300 minə yaxın İrəvan azərbaycanlısı qətlə yetirilib və qalanları özlərini bir təhər Gəncə və digər şəhərlərə çatdırmışlar. Yalnız az bir hissə dədə-baba torpağında qalmışdır.

Qafqazda ikinci erməni-azərbaycanlı qırğınına çevrilən bu hadisələr iki xalq arasında münasibətləri o qədər kəskinləşdirib ki, daha onların üçtərəfli Qafqaz Federal Hökuməti İttifaqında bir yerdə qalması mümkün deyil.

Buna görə 1918-ci il mayın 26-da Federasiya parçalandı. Bundan sonra üç müstəqil cümhuriyyət - Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan təşkil olundu”.

Bu hadisədən sonra minlərlə irəvanlı müsəlman evini, mülkünü atıb, dağlara və biyabanlara qaçdı. Həmin qaçqınlardan biri də maarifçi xadim Mirzə Cabbar Baxçaban oldu. O, bir kəndə gəlib çıxaraq xeyli ağır və məşəqqətli günlər yaşadı. Sonradan Vətənə - Təbrizə köçərək burada öz sevdiyi peşəsi ilə məşğul olmaq qərarına gəlir. Cabbar Baxçaban əvvəl Təbrizdə, sonra isə Tehranda kar və lallar üçün bir mədrəsə açır.

Mirzə Cabbar Baxçabanın keçirdiyi ağır və dözülməz günlər barədə onun ürəkparçalayan xatirələrindən bir hissəni burada vermək yerinə düşər. Bu xatirələr o qanlı-qadalı illərin mənzərəsini düzgün təsəvvür etməyə imkan verir. O yazır: “Dünyanı oda calayan Birinci Dünya müharibəsinin axırlarında mən yarımcan halda bir kəndə gəlib çıxdım. Taqətdən düşmüşdüm. Bütün ailəm qarın yatalağı xəstəliyinə tutulmuşdu. Mən özüm də 25 gün cəhənnəm əzabı çəkmişdim. Qızdırma içində qovrulurdum. Bizə nəinki dava-dərman, heç bir qaşıq su verən də yox idi. Bir gün qızdırmanın atəşindən evdən çıxıb qaçdım. Özümü Araz çayına atmaq istəyirdim. Lakin adamlar yetişib, məni birtəhər sakitləşdirdilər. Nəhayət, 25 gündən sonra özümə gəldim. Bu vaxt gördüm ki, ermənilərin əlindən qaçarkən özümüzlə götürdüyümüz xırda-para şeyləri də oğurlayıblar.

Rəbiyə adlı 6 yaşlı bir qız bizə xidmət edirdi. Öz arıq vücudu ilə səhra adamını xatırladan bu qız bütün günü bizim üçün çöllərdən bitki toplayırdı. On gün müddətində yalnız həmin otlarla qidalandım. Qazayağı adlanan bitkinin gövdəsini çeynəyir, suyunu udurduq. Təbii ki, həmin günlərin məşəqqətlərini adi sözlərlə ifadə etmək mümkün deyil. Sadəcə olaraq, həmin məşəqqətli günlərdə biz beş nəfərin salamat qalması Allah möcüzəsi idi...

Özümə gələndən sonra hər iki ayağımın topuqdan aşağı qaraldığını gördüm. Bir neçə gündən sonra məni dəvənin belinə bağlayıb bir kəndə gətirdilər. Ayaq barmaqlarım suluqlamışdı. Deyilənə görə, bu, yeyici su idi.

...Doğrusu, insan gözləmədiyi anda həyat özünün bütün sifətlərini göstərir. Bu hadisədən bir il əvvəl mən öz doğma yurdumda vəzifə sahibi idim. Evsiz-eşiksizlərə yer-yurd vermək işinə baxır, əhaliyə taxıl bölürdüm. Amma indi məni nə bir tanıyan var, nə də özüm və ailəm üçün çörək qazana bilirdim. Bütün mənalarda fəlakətə məhkum olmuş bir insan idim. Həmin kəndə çatanda gördüm ki, bütün evlər qaçqın və köçkünlərlə doludur. Çətinliklə bir boş tövlə tapıb orada məskunlaşdıq.

Ədalətsizlik və mərhəmətsizlikdən məyus olmuşdum. Ayaqqabı və papağımı satandan sonra nə edəcəyimi bilmirdim. Qara fikirlər məni gecələr səhərəcən yatmağa qoymurdu. Qan azlığı və halsızlıq da bir yandan sıxırdı. O qara üfunətli tövlənin təndir istisində boğulur və tənginəfəs olurdum. Ağcaqanadlar, bit və birələr bədənimi lalə kimi qıpqırmızı eləmişdi. Kirpiklərim ağırlaşıb qapananda və məni yuxu aparanda dəhşətli yuxular görürdüm. Həmin yuxuların bəzisini 50 ildən sonra da xatırlayıram.

...Bir vaxt kəndin əhalisi məndən qaçdığı halda, indi başıma toplaşır, məndən aralanmırdı. Onlar da qaçqın və köçkünlər idilər. Mən onlara təsəlli və ümid verməyə çalışırdım. Qəribə idi ki, bu adamlar mənim nağıllarıma qulaq asır və inanırdılar. Bəzən mənə elə gəlirdi ki, elə bu mehriban və arıq adamlardan biri mənim pal-paltarımı oğurlayıb.

...Noraşen kəndində bir köynək və dizdikdə (alt paltarı) qaldığım, hər iki ayağımın qanqrena olduğunu və meyitimin bir xəndəyə atılacağını düşündüyüm həmin günlərdə təsadüfən bir xeyirxah insana rast gəldim. Onun köməyi ilə məni qəsəbənin yeganə həkimi olan doktor Səfizadənin yanına gətirdilər. O, mənim müəllim olduğumu biləndə çox sevindi. Çünki həmin ağır zamanlarda müəllimlər hərəsi bir tərəfə qaçmış, qəsəbədə dərs verən bir adam qalmamışdı. Tanrı məni sanki nemət göndərmişdi. Üstəlik, həkimin uşaqları təhsil baxımından geri qaldığından, mən onun üçün göydəndüşmə idim. Doktor yubanmadan mənim ayağım üçün dərman hazırlamağa başladı. Assistenti olmadığından o, əməliyyatı təkbaşına etməli oldu. Doktor ayaq barmaqlarımın arasını kəsib, məlhəm qoyaraq yaranı bağladı. Bir qədər keçəndən sonra mənim rəhbərliyim altında məktəb fəaliyyətə başladı...

Təsis etdiyim bu qarışıq məktəbdə yerli uşaqların tərbiyə və təlimi ilə məşğul olurdum. Doktorun dörd oğlu, üstəgəl digər iki oğlan və bir qıza dərs deyirdim.

Nəhayət, tarixin bir vərəqi də çevrildi və ermənilər həmin kəndə hücum edəndə mən doktorla birgə öz ata-baba yurduma - İrana qaçdım. Makuya tabe olan Ərəblər kəndinə gəlib çıxdım”.

Qafqaz müsəlmanlarının beynəlxalq təşkilatlara müraciətləri

Daşnaklar müsəlmanlara qarşı davamlı soyqırım aktları, istismarçı dövlətlərin cinayətkarları himayə etmələri Qafqaz müsəlmanlarını Qacarlar dövlətinə müraciət etməyə vadar etdi. Mənşur Gürgani bu barədə yazır: “1298-ci ilin ordubehişt ayının 10-da xeyli müsəlmanın diri-diri torpağa basdırılması ilə nəticələnən erməni qətliamından sonra Naxçıvan əhalisi Qacarlar dövlətinin oradakı konsulluğu qarşısında toplaşıb, dövləti şüarlarla öz qüvvələrindən istifadə etməyə çağırdılar. Bu nümayişlər bir neçə gün davam etdi.

Ermənilərlə müsəlmanlar arasında sülh bağlanandan sonra ingilislər İrəvanı, Naxçıvanı, Ordubadı, Şəruru və daha bir neçə məntəqəni Ermənistana birləşdirməyi qərara almışdılar. Lakin həmin məntəqələrin müsəlman əhalisi qəti şəkildə bunun əleyhinə çıxdı. Ancaq sonda ingilislərin köməyi ilə ermənilər həmin yerləri də işğal etdilər.

Naxçıvan əhalisi tərəfindən yerli hökumətlərə, yerli qoşun komandirlərinə, o cümlədən bölgənin məsul şəxslərinə 12 teleqram ünvanladı. Tanınmış və nüfuzlu şəxslər isə Qacarlar dövlətinə, şaha, xarici ölkələrin səfirlərinə, Amerika prezidentinə, Beynəlxalq Sülh Təşkilatına və s. teleqramlar göndərərək, qonşu müsəlman dövlətinə birləşmək istədiklərini bəyan etdilər. Onlar bu teleqramlarda müsəlman olduqlarını, 92 il öncə zorla Rusiyaya birləşdiklərini yazırdılar. Bu zaman qoşun komandiri Kəlbəli xandan, hökumət başçısı Sultanovdan, qərargah rəisi Hacı Hüseynəli Qurbanovdan və Milli Şuranın nüfuzlu üzvlərindən ibarət Naxçıvanda Müvəqqəti Hökumətin təşkil olunmasını xahiş etdilər. Təşkil olunmuş hökumət dərhal bir qətnamə qəbul etdi. Qətnamədə Naxçıvanda təşkil olunmuş Müvəqqəti Hökumətin Qacarlar dövlətinə tabe olduğu bildirilir və yerli əhali həmin dövlətin təbəəsi kimi təqdim olunurdu. Adı çəkilən hökumət tezliklə Şeyx Əbdülcabbar Bektaşdan, Mehdiqulu xan Diyarbəkridən, Hacı Seyid Bağır Heydərzadədən və Hüseynağa Novruzzadədən ibarət heyət yaradıb, Təbrizə ezam etdi. Heyət üzvlərinin səlahiyyətləri onlara verilmiş etibarnamə ilə müəyyən olunmuşdu. Nümayəndə heyəti çox təmtəraqlı üslubda yazılmış məktubu vəliəhdə çatdırmalı idi. Həmin məktubda deyilirdi ki, biz türklər 92 il öncə zorla Arazın o sahilindəki qan qardaşlarımızdan ayrı salınmışıq. Xahiş edirik ki, bizim çoxdankı arzumuza - birləşmək istəyimizə diqqətlə yanaşasınız.

Nümayəndə heyəti ordubehişt ayının əvvəllərində Təbrizə gəlib çıxdı. Onlar buradakı ingilis nümayəndəliyinə belə bir tələbnamə ilə müraciət etdilər: “Əgər ingilislər ermənilər üçün dövlət yaratmaq istəyirlərsə, bunu ermənilər yaşayan ərazilərdə yaratsınlar. Hətta bir nəfər belə erməni yaşamayan müsəlman torpaqlarında erməni dövləti qurula bilməz”.

İngilis dövləti naxçıvanlıların bu tələbini Sülh Konfransının gündəliyinə saldı. Təbrizdə isə qısa danışıqlardan sonra Qacarlar dövləti Naxçıvana göndərmək üçün bir nümayəndə heyəti hazırladı. Əli Heyət həmin heyətin başçısı təyin olundu. Üstəlik, Müsəddiq Divan adlı bir şəxs də Naxçıvanda Qacarlar dövlətinin rəsmi nümayəndəsi idi. Lakin ingilislər bu torpaqların İrana qaytarılmasının əleyhinə idilər. Onlar İranın bu məsələdə təkid edəcəyi halda, mübahisəli Bəlucistan məsələsini qaldıracaqlarını bildirdilər. Təbrizdə ermənilərin nümayəndəsi olan Nersin adlı şəxs də prosesləri pozmağa çalışırdı.

Nəhayət, Sülh Konfransında Naxçıvanın İrana birləşməsinə imkan verilmədi”.

Vəliəhdin dəftərxana müdiri Mokərrəmülmülk Naxçıvan camaatının vəliəhdə göndərdiyi teleqrafı Daxili İşlər Nazirliyinin adından yaydı. Bu informasiyadan sonra Xoy əhli ayağa qalxaraq Naxçıvana kömək etmək və təcavüzkar erməniləri cəzalandırmaq üçün hazırlığa başladı. Lakin onların qarşısı alındı. Dövlət nümayəndələri tezliklə Naxçıvana kömək etmək barədə rəsmi qərar qəbul edəcəklərini vəd etdilər.

Naxçıvan camaatı adından Təbrizdən Tehrana göndərilən teleqrafın mətnini qısa ixtisarla dərc edirik: “316 nömrəli teleqraf. Təbrizdən Tehrana. Göndərilmə tarixi 23, çatma tarixi 24 qaus. Təcili və dövlət əhəmiyyətli.

Daxili İşlər Nazirliyinin yüksək məqam sahibinin mübarək hüzuruna (Allah onun ömrünü uzun etsin!) Naxçıvan əhalisindən. Erməni əsgərləri məskunlaşdırma adı ilə öz mühacirlərini İrəvandan bizim tərəflərə və yaxın məntəqələrə gətirirlər. Onlar müsəlmanlar yaşayan məntəqələrə çatan kimi qətl-qarət törədir və azərbaycanlıları tərk-silah edirlər. Müsəlmanların əleyhinə olan bu əməllər onları özlərini müdafiə etməyə və müqavimət göstərməyə məcbur edir. Biz Naxçıvan müsəlmanlarının həzrəti-valadan xahişi budur ki, bizim məmləkətin siyasi müqəddəratını tezliklə həll etsin və bizlərə öz təbəəliyimizə qayıtmaq vaxtını məlum eləsin. Əgər üç gün müddətində bizlərin siyasi müqəddəratı müəyyən olunmasa və böyük dövlətlərdən [?] nümayəndə heyəti gəlib çatmasa, bu yerlərin müsəlmanları tamamilə məhv olacaq və sonda bu məsələnin təhlükəli və pis nəticəsi İran məmləkətinə də sirayət edəcək. İnanırıq ki, bu yerin məzlum müsəlmanlarının halından böyük dövlətlər ittifaqını [Antanta nəzərdə tutulur] məlumatlandıracaq və nəticəsini bizlərə bildirəcəksiniz. Əgər həqiqətən rəyasət aləmində bu yerin müsəlmanları edama məhkumdurlarsa, onda heç bir sözümüz yoxdur. Yox, əgər bizlərin həyat və yaşamaq haqqımız varsa, onda açıq-aydın ərz edirik ki, Amerika prezidenti cənab Vilsonun “hər millətin öz müqəddəratını həll etmək hüququ vardır” fikrinə əsaslanacağıq.

Naxçıvanın müsəlman vəkilləri: Cəfərqulu xan, Bəhram xan, Mehdiqulu xan, Mirzə Həsrullah, şeyx Cabbar”.

Naxçıvan əhalisi bu teleqrafdan əlavə, Xoy camaatına da yardım xahişi ilə müraciət etmişdi. Xoy əhalisi də öz növbəsində kömək üçün hər an hazır olduğunu bildirmişdi. Mükərrəmül Mülkün bu barədəki məktubunda deyilir: “Sizin bəndəniz Xoy əhalisinin hazırlığı barədə xəbər tutan kimi onların qarşısını aldı. Xoylulara açıq şəkildə yazdım ki, onların atdığı addım dövlət əleyhinədir. Əgər sizlər hər hansı bir tədbirə əl atsanız, dövlət qarşısında məsuliyyət daşıyacaqsınız. Naxçıvan əhalisinə də teleqrafla bildirdim ki, onlara rəsmi cavab verilənə qədər sakit oturub, gözləsinlər. İndi tədbir görmək üçün tezliklə qərar qəbul etməyinizi xahiş edirik. Rəbiül-əvvəl ayının 11-i. 9926 - nömrəli məktub. Mükərrəmül Mülk. Azərbaycan əyaləti”.

əvvəli, ardı var

Respublika.-2014.- 2 avqust.- S.5.