Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nəzarət sistemi təkmilləşdirilir

“Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları bazarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 16 yanvar 2014-cü il tarixli 221 nömrəli sərəncamı ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nəzarət sisteminin müasir tələblərə uyğunlaşdırılması üçün yaxşı hüquqi baza yaratmışdır.

Dünya üzrə demoqrafik artım dinamikası beynəlxalq bazarda ərzaq məhsullarına tələbatı kəskin surətdə artırmışdır. Lakin ərzaq məhsullarına olan tələbat ilə istehsal resurslarının tərs mütənasibliyi qlobal miqyasda bu sahədə vəziyyətin heç də qənaətbəxş olmadığını göstərir. Tələbatın getdikcə artmasına rəğmən ərzaq istehsalı üçün zəruri olan resursların təbii və antropogen səbəblərdən azalması dünya əhalisinin təhlükəsiz və keyfiyyətli ərzaqla yetərli səviyyədə, o cümlədən balanslaşdırılmış təminatında ciddi çətinliklər yaradır. Bir sıra ölkələrdə, xüsusən də Afrika, Şərqi Asiya və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində insanların kifayət dərəcədə ərzaq ilə təminatında böyük sıxıntılar yaşanır. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) son məlumatlarına əsasən, dünyada hələ də 827 milyondan çox insan aclıqdan əziyyət çəkir.

Ərzaq məhsullarına olan yüksək tələbat bazara heç də həmişə təhlükəsiz, insan sağlamlığı üçün zərərli olmayan ərzaq məhsullarının daxil olmasına təminat vermir. Tələbatın yüksək olması səbəbindən insan sağlamlığı üçün ciddi təhlükə yaradan ərzaq məhsullarının dövriyyəsi də daim artmaqdadır. Belə məhsullar nəinki inkişaf etməmiş və ya inkişaf etməkdə olan ölkələrin, o cümlədən inkişaf etmiş ölkələrin də bazarlarında geniş yer alaraq, istehlakçıların həyat və sağlamlığı üçün ciddi təhlükələr törədir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (WHO) məlumatlarına əsasən, ərzaq mənşəli xəstəliklər dünyada sürətlə yayılmaqdadır və onlar geniş spektrli təhlükəli xəstəliklər olmaqla ağır fəsadlarla nəticələnir.

Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinin çox ciddi məsələ olmasına baxmayaraq, bəzən buna qeyri-ciddi münasibət göstərilir və ya onu arxa plana keçirirlər. Müşahidələr göstərir ki, bəzi hallarda ərzaq təhlükəsizliyi, ərzaq məhsullarının təhlükəsizli və ərzaq məhsullarının keyfiyyəti kriteriyaları səhv salınır, yaxud da onları eyniləşdirirlər. Bu, əsasən postsovet respublikalarında baş verir. Odur ki, qeyd olunan kriteriyaların fərqini aydınlaşdırmaq məqsədilə onların aidiyyəti beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən müəyyən edilmiş təriflərinə qısa nəzər salmaq yerinə düşərdi:

ərzaq təhlükəsizliyi — aktiv və sağlam həyat tərzinin təmin edilməsi məqsədilə bütün insanların hər zaman, yetərincə və onların qidalanma rasionuna, ehtiyaclarına və istəklərinə cavab verən, təhlükəsiz və qidalı ərzaq əldə etmək üçün fiziki və iqtisadi imkanlara malik olması deməkdir;

ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyi — ərzaq məhsullarının tərkibində insan və heyvan sağlamlığı, habelə ətraf mühit üçün zərərli olan hər hansı bir bioloji, kimyəvi və fiziki təhlükəli faktorun istisnası, ərzağın insan və heyvan sağlamlığı, ətrafmühit üçün tam təhlükəsiz (zərərsiz) olması deməkdir;

ərzaq məhsullarının keyfiyyəti — ərzağın istehlakçı üçün dəyərliliyi deməkdir. Keyfiyyət ərzağın təhlükəsizliyinə aid olmayan mənşə, növ, rəng, dad, emal üsulu və s. kimi müsbət və zədələnmə, torpaq və ya palçıqla çirkləndirilmə, rəngin və dadın dəyişməsi və s. kimi mənfi atributları özündə ehtiva edir. Keyfiyyət ərzaq məhsulunun istehlakçı tərəfindən dəyərləndirilməsinə təsir edən göstəricidir.

Göründüyü kimi, bu üç meyar bir-birindən tamamilə fərqli olduğu kimi, həm də bir-biri ilə sıx əlaqəlidir. Əgər ərzaq təhlükəsizliyi insanların ərzağa olan tələbatının yetərincə ödənilməsidirsə, ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyi tələb olunan ərzağın zərərsizliyi, keyfiyyət isə onun dəyər göstəricisidir. Təminat zəruridirsə, zərərsizlik ondan da zəruridir. Həyat və sağlamlıq üçün təhlükəli olan ərzaq məhsulu onun olmamasıdan daha da mənfi təsirlidir. Yəni zərərli ərzaq məhsulu ilə qidalanmadan əziyyət çəkən insanın həyat və sağlamlığına yaranan risk aclıqdan əziyyət çəkən insanın həyat və sağlamlığı üçün yaranan riskdən daha da böyükdür. Odur ki, ərzaq təhlükəsizliyinin ən vacib tələblərindən biri ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir. Keyfiyyət isə bir növ üstqurum rolunu oynayır. Ərzaq təhlükəzisliyində zərərsizlik bazis, keyfiyyət isə üstqurumdur.

Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyi hər bir dövlət üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Məlum olduğu kimi, insanın həyat və sağlamlığı qidalanma ilə sıx bağlıdır. İstehlak olunan ərzaq məhsulu nəinki ani və ya birbaşa, ən vacibi odur ki, uzunmüddətli və akkumulyativ təsir imkanlarına malikdir. Ərzaq məhsulu milli genefonda, millətin sağlam nəsil artımına, əqli və fiziki inkişaf dinamikasına təsir edən əvəzolunmaz substansiyadır. Odur ki, hər bir ölkədə ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi dövlətin prioritet sahələrindən biri kimi daim diqqət mərkəzində saxlanılır.

Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə milli nəzarət sisteminin müasir tələblərə uyğunlaşdırılmasının vacibliyi nəzərə alınaraq, “Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları bazarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 16 yanvar 2014-cü il tarixli 221 nömrəli sərəncamında bu məsələyə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Beynəlxalq təcrübəni nəzərə almaqla ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nəzarət sisteminin institusional baxımdan təkmilləşdirilməsi və bu sahədə paralelliyin aradan qaldırılması üçün həmin sərəncamla aidiyyəti dövlət orqanlarına tapşırıqlar verilmişdir.

Qabaqcıl beynəlxalq təcrübə göstərir ki, ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nəzarət sistemi bir neçə vacib sahəni əhatə edən, eyni zamanda bir-birini tamamlayan komponentlərdən ibarət işlək bir mexanizm olmalıdır. Bu sistemin əsas komponentləri aşağıdakılardır:

- ərzağa dair normativ hüquqi baza;

- ərzağa dövlət nəzarəti - institusional tədbirlər;

- risk analizi və ərzağa nəzarətin elmi əsaslarla planlaşdırılması;

- laboratoriya xidməti;

- informasiya, təhsil, əlaqələndirmə və təlim.

Ərzağa nəzarət sistemində normativ hüquqi baza mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Normativ hüquqi baza ərzağa nəzarətin səmərəli təşkili, insan, bitki və heyvan sağlamlığının, istehlakçıların hüquqlarının və ətraf mühitin qorunması, ərzaq məhsullarının zərərsizliyinin təmin edilməsi və keyfiyyətinin saxlanılması kimi məsələləri tənzimləməlidir. Normativ hüquqi baza:

- ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə dair qanunvericiliyin prinsiplərini, o cümlədən elmi yanaşmaya əsaslanan qərar qəbulu mexanizmini, habelə risk analizinə əsaslanan təhlili və təşkilati prosedurları;

- ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinin idarə edilməsi üzrə məsuliyyətləri;

- ərzaq zənciri iştirakçıları üçün nəzarət və uyğunluq çərçivəsini müəyyən etməlidir.

Hazırda Azərbaycanda ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyini tənzimləyən mükəmməl və beynəlxalq tələblərə cavab verən xüsusi bir qanun mövcud deyildir. Bu məsələ bir neçə müxtəlif qanunlarla tənzimlənir ki, bu da müasir tələblərə və çağırışlara adekvat deyildir. Odur ki, “Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyi haqqında” yeni qanunun qəbul edilməsinə böyük ehtiyac vardır. Məlumat olaraq qeyd etmək lazımdır ki, FAO-nun “Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyi sahəsində imkanların gücləndirilməsi üzrə texniki yardım” layihəsi çərçivəsində, beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə Avropa İttifaqının ərzağa dair qanunvericiliyinin təhlili nəticəsində əldə edilən biliklər və təcrübələr əsasında belə bir mükəmməl qanun layihəsi hazırlanaraq, razılaşdırılmaq üçün Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən aidiyyəti dövlət orqanlarına göndərilmişdir. Lakin təəssüflər olsun ki, həmin qanun layihəsi bəzi dövlət orqanları tərəfindən müsbət qarşılanmamışdır.

Ərzağa dövlət nəzarəti - institusional tədbirlər ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinin və keyfiyyətinin idarə edilməsi sistemində olduqca vacib rol oynayır. Dövlət nəzarətinin əsas məqsədi insanların həyat və sağlamlığını, ətraf mühitin mühafizəsini təmin etmək, ərzaq istehsalında və ticarətində saxtakarlıqların, bu sahədə qeyri-qanuni əməllərin qarşısını almaq, habelə təhlükəsiz ərzaq məhsullarının istehsalına və satışına əlverişli şərait yaratmaq, eyni zamanda istehlakçıların hüquqlarını müdafiə etməkdən ibarətdir.

Beynəlxalq təcrübənin təhlili göstərir ki, ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nəzarət sistemi institusional baxımdan üç formada ola bilər:

- qarışıq (müxtəlif dövlət orqanları cəlb edilmiş) nəzarət sistemi;

- vahid dövlət orqanı tərəfindən nəzarət həyat keçirilən (inteqrə edilmiş) sistem;

- pilləli nəzarət sistemi.

Bu nəzarət sistemlərindən birincisi əsasən sabiq Sovet respublikalarında tətbiq olunur. Belə sistem vəzifə və funksiyaların təkrarlanması, səlahiyyətlərin üst-üstə düşməsi, paralellik, məsuliyyətlərin qeyri-dəqiqliyi və s. kimi çatışmazlıqlarla müşayiət olunmaqla yanaşı, iqtisadi baxımdan da israfçıdır. Pilləli nəzarət sisteminə isə təsadüfi hallarda rast gəlmək olur ki, bu da onun mürəkkəb və çoxpilləli olması, çoxsaylı orqanların, böyük məbləğdə maliyyə ehtiyatlarının və işçi heyətin cəlb edilməsi ilə izah olunur.

Müasir dünyada ən geniş yayılan nəzarət sistemi inteqrə edilmiş - vahid dövlət orqanı tərəfindən nəzarət həyata keçirilən sistemdir. Avropanın inkişaf etmiş əksər ölkələrində məhz belə nəzarət mexanizmi tətbiq olunur. Bu sistemin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, bütün nəzarət tədbirləri vahid dövlət orqanı tərəfindən aparıldığına görə səlahiyyətlər, funksiyalar və məsuliyyət (cavabdehlik) bir orqanda birləşir və həmin orqan nəzarət etmək üçün nə qədər səlahiyyətli olsa da, o qədər də məsuliyyət daşıyır. Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyi və keyfiyyəti ilə əlaqədar hər hansı bir problem yaşanarsa, məhz nəzarətedici orqan buna cavabdeh olur. Odur ki, bu amil nəzarət funksiyalarının lazımi səviyyədə həyata keçirilməsi üçün güclü arqument rolunu oynayır. Bununla yanaşı, paralelliyin və təkrarlamaların aradan qalxması nəticəsində külli miqdarda dövlət vəsaitlərinə qənaət edilməsi də inteqrə edilmiş sistemin üstünlüyünün göstəricisidir.

Avropa İttifaqında dərin inteqrə edilmiş institusional sistem mövcuddur. Burada nəzarət funksiyaları Ərzaq Məhsullarının Təhlükəsizliyi üzrə Səlahiyyətli Orqan (EFSA) tərəfindən həyata keçirilir. Bu tamamilə müstəqil qurumdur və birbaşa Avropa İttifaqının büdcəsindən maliyyələşdirilir. EFSA Avropa Komissiyasından, Avropa Parlamentindən, habelə üzv dövlətlərdən asılı olmadan fəaliyyət göstərir. EFSA-nın əsas məqsədi Avropa İttifaqının hüdudlarında, bütün ərzaq zənciri boyunca, ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinin və keyfiyyətinin, habelə heyvanların sağlamlığının və onların saxlanma şəraitinin, eyni zamanda bitkilərin sağlamlığının yüksək səviyyədə təmin edilməsindən və ərzaq bazarının səmərəli fəaliyyətinə şərait yaradılmasından ibarətdir.

Amerika Birləşmiş Ştatlarında ərzağa nəzarət funksiyaları Dövlət Kənd Təsərrüfatı Departamenti (USDA) və Ərzaq və Dərman Administrasiyası (FDA) tərəfindən icra olunur. Bundan əlavə, bütün ölkə ərazisində yerli və federal səviyyədə ərzaq mənşəli xəstəliklərin başvermə səbəblərinin tədqiqatı üzrə Xəstəliklərə Nəzarət Mərkəzi də fəaliyyət göstərir. Müşahidələr göstərir ki, bəzi hallarda USDA və FDA-nın funksiyaları inspeksiya, təlimlər, tədqiqatlar, normativ hüquqi sənədlərin hazırlanması və s. sahələrdə üst-üstə düşür. Odur ki, ABŞ-da da ərzağa nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməməsi öz aktuallığı ilə gündəmdədir.

Azərbaycanda ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nəzarət bir neçə dövlət orqanı — Kənd Təsərrüfatı, İqtisadiyyat və Sənaye, Səhiyyə nazirlikləri, Dövlət Gömrük Komitəsi, Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən həyata keçirilir. Ancaq məlumdur ki, bu orqanların hər birinin sahəvi xüsusiyyətləri və həmin xüsusiyyətlərə müvafiq əsas vəzifə və funksiyaları vardır. O da məlumdur ki, bu dövlət orqanları arasında ərzaq məsələləri ilə yaxından məşğul olan və bilavasitə ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinə cavabdeh olan məhz Kənd Təsərrüfatı Nazirliyidir. Odur ki, ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinin və keyfiyyətinin təmin edilməsi göstərilən digər orqanlar üçün bir növ ikinci dərəcəli, əlavə funksiya mahiyyətini daşıyır. Aydın məsələdir ki, hər bir dövlət orqanı üçün onun fəaliyyətinin əsas istiqaməti birinci dərəcəli, təbii ki, əlavə funksiyalar isə ikinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. Belə olan halda, əlbəttə, ikinci dərəcəli, qeyri-sahəvi məsələlər üzrə görülən işlər heç də həmişə yüksək peşəkarlıqla icra oluna bilmir və qarşıda duran tələblərə cavab vermir.

Başqa vacib bir məsələ ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinin bitki və heyvan sağlamlığı ilə sıx bağlı olmasıdır. Ərzağa nəzarət tədbirlərinin səmərəli olması üçün onların fitosanitar və baytarlıq nəzarəti tədbirləri ilə eyni kontekstdə baxılması, eyni mərkəzədən planlaşdırılması və idarə olunması olduqca önəmlidir. Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nəzarət sisteminin institusional baxımdan təkmilləşdirilməsi üçün bu xüsusiyyətlər, o cümlədən məsələnin spesifikliyi mütləq nəzərə alınmalı, mərkəzi icra hakimiyyətinin qolları arasında vəzifə və funksiyaların bölgüsü prinsipi əsas götürülməlidir.

FAO-nun yuxarıda qeyd olunan layihəsi çərçivəsində beynəlxalq ekspertlər ilə birlikdə tərəfimizdən aparılmış araşdırmalar və təhlillər göstərir ki, Azərbaycan üçün ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə inteqrə edilmiş vahid dövlət orqanı tərəfindən nəzarət sisteminin qurulması ən optimal yanaşmadır. Mövcud paralelliyin və təkrarçılığın, habelə izafi xərclərin aradan qaldırılması və səmərəli işlək bir mexanizmin yaradılması üçün yuxarıda göstərilənlər nəzərə alınmalı və ərzağa nəzarət üzrə bütün funksiyalar Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə həvalə edilməlidir. Digər dövlət orqanlarında bu funksiyalara xitam verilməsi həm təşkilati, institusional, iqtisadi, həm də nəzarət fəaliyyətlərinin səmərəliliyi baxımından dövlət üçün daha məqbuldur.

Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nəzarət funksiyaları geniş spektrli və spesifik xarakterlidir. Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nəzarət üzrə modern sistem qurmaq, bu sahədə operativliyi və peşəkarlığı təmin etmək, eyni zamanda bütün ərzaq zənciri boyunca beynəlxalq tələblərə cavab verən nəzarət mexanizmi yaratmaq və çevik nəzarətedici dövlət orqanının olmasını təmin etmək məqsədilə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Ərzağa Nəzarət üzrə Dövlət Agentliyinin (ƏNDA) təsis edilməsi məqsədəmüvafiq olardı. Ancaq burada vacib bir incəlik də unudulmamalıdır. Dövlət Baytarlıq Xidməti (DBX), Dövlət Fitosanitar Nəzarət Xidməti (DFNX) və əgər yaradılmış olarsa, ƏNDA arasında əmək bölgüsü prinsipinə əsaslanan vəzifə və funksiyalar dəqiq müəyyən edilməlidir. DBX heyvan sağlamlığı, onların mühafizəsi və saxlanma şəraitinin müasir tələblərə uyğunlaşdırılması, DFNX bitki mühafizəsi, bitki sağlamlığı və ətraf mühit məsələləri, ƏNDA isə ərzaq

məhsullarının təhlükəsizliyinin və keyfiyyətinin təmin edilməsi məsələləri ilə məşğul olmalıdır.

Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nəzarət sistemində risk analizi və ərzağa nəzarətin elmi əsaslarla planlaşdırılması; laboratoriya xidməti; informasiya, təhsil, əlaqələndirmə və təlim məsələləri barədə növbəti məqalələrdə məlumatlar təqdim ediləcəkdir.

Köçəri İMANOV,

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin əməkdaşı,

texnika elmləri üzrə fəlsəfə doktoru.

Respublika.-2014.- 7 fevral.- S.5.