İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur*

Oxuculara təqdim olunan “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur” kitabı (İbrahim Quliyev fars dilindən tərcümə etmişdir) Güney Azərbaycanın tanınmış tarixçisi, mərhum doktor Səməd Sərdariniyanın çoxsaylı əsərlərindən biridir. Müasir Güney Azərbaycan tarixşünaslığında az müəllif tapılar ki, onun kimi yorulmaq bilmədən faktları, mənbələri və arxiv sənədlərini tədqiq edərək, tarixi həqiqətləri üzə çıxarmaq sahəsində zəngin irs qoyub getmiş olsun. “Azərbaycan mədəni dünyada”, “Təbriz əvvəlinci şəhərdir”, “Təbrizin Mərkəzi qeybi”, “Əli Müsyo”, “Təbriz Universiteti”, “Azərbaycan mətbuat tarixi”, “Təbriz teatrı”, “Bağır xan Salari-Milli”, “Molla Nəsrəddin Təbrizdə”, “Arazın hər iki sahilində soyqırım”, “Azərbaycan məşhurları” (3 cilddə) əsərləri müəllifin elmi axtarışlarının və yaradıcılığının bir hissəsidir. Onun şəxsi arxivində daha yeddi kitab, onlarca sanballı elmi məqalə oxuculara təqdim olunacağı günü gözləyir.

XIX əsrin sonunda Daşnaksütyun partiyasının yaranması və erməni qatillərinin bu partiya sıralarında cəmləşməsi dənizdən-dənizə böyük Ermənistan haqda xülyanı formalaşdırdı və onu müsəlmanlara qarşı mübarizədə ideoloji hədəfə çevirdi. Daşnaksütyun partiyasının yaranması ilə Qərbi Azərbaycan torpaqları, o cümlədən İrəvan və onun ətrafındakı bölgələr erməni əsarətinə düşdü.

Doktor Səməd Sərdariniyanın kitabını vərəqlədikcə son yüz ildən artıq bir müddətdə erməni cəlladlarının azərbaycanlılara qarşı törətdikləri çoxsaylı qətllərin, talan və zorakılıqların geniş panoraması göz önündə canlanır. Müəllifin kitabındakı çoxsaylı tarixi faktlar bu gün İrəvanı özünə paytaxt etmiş ermənilərin tarixi keçmişi bilərəkdən təhrif edib saxtalaşdırmalarına tutarlı elmi cavabdır.

Doktor S.Sərdariniyanın kitabı 1999-cu ildə (1379) İranda fars dilində nəşr edilmişdir. İranda qondarma erməni soyqırımına aid onlarca yazı dərc olunduğu halda, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri cinayətlərlə əlaqədar çıxan əsərləri barmaqla saymaq olar. Bu baxımdan, ictimaiyyətimizin diqqətinə təqdim edilən bu kitab xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Təbii ki, bizim oxucumuz əsərin hansı şəraitdə qələmə alındığını və hansı auditoriyaya ünvanlandığını nəzərə almalıdır. Eyni zamanda, qeyd etməliyik ki, əsərdə işlənən bəzi ifadələr və terminlərdə kiçik dəqiqləşdirmələr aparılmışdır.

Əkrəm Rəhimli (Bije)

Hazırda Ermənistan Respublikasının paytaxtı və əhalisi ermənilərdən ibarət olan bir şəhər, kimi tanınan İrəvan əsrlər boyu təkcə Azərbaycanın vilayətlərindən biri və müsəlman sakinli şəhər kimi deyil, həm də yadellilər qarşısında möhkəm qala hesab olunurdu. Belə ki, İran- Rusiya müharibələri zamanı şəhər əhalisi çar qoşunlarına qarşı müqavimət gostərərək onların qarşısını almışdı. İrəvan müsəlmanlarının bu kimi rəşadət və şücaətinə baxmayaraq, başqa səbəblərdən, o cümlədən ermənilərin xəyanəti nəticəsində İran-rus müharibələri İranın məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Həmin tarixdən bu müsəlman sakinli vilayətin erməniləşdirilməsi siyasətinə başlanıldı. Ruslar İrəvan əhalisinin ermənilərin xeyrinə və onların məqsədlərinə uyğun olaraq erməniləşdirilməsi üçün hazırlığa başladılar.

Qafqazın işğalı üçün ermənilərin ruslarla gizli planı və əməkdaşlığı böyük Pyotr dövründən başlamış, onun xələflərinin hakimiyyəti, o cümlədən II Yekaterina dövründə də davam etmişdir. Nəhayət, İran-Rusiya müharibələri zamanı çarizm öz məqsədlərinə nail olmuşdur.

Fransız Jan Mari Karzu “Ermənistan 1915” adlı kitabında ermənilərlə tam həmfikirlilik nümayiş etdirsə də, kitabın 39-cu səhifəsində belə yazır: “İran və Türkiyə erməniləri İran-Rusiya müharibələrinin gedişində könüllü hərbi qruplar təşkil etməklə, Rusiyaya zəruri xidmətlər və köməkliklər göstərərək bu ölkənin qələbəsini asanlaşdırdılar. Çünki onlar bu məntəqənin müsəlman dövlətindən ayrılmasını bütün erməni millətinin azadlıq və istiqlalı yolunda ilk addım hesab edirdilər”.

Lakin bu müharibələrdə ruslara müqavimət göstərən Qafqaz müsəlmanları onların qəzəb və kininə tuş gəldilər. Əbdüləzim Rezai iki müharibə arasındakı şəraitə işarə edərək yazır: “Gülüstan müqaviləsində İranla Rusiya arasındakı sərhəd düzgün müəyyənləşdirilmədiyi üçün müharibə ikinci dəfə alovlandı. Bir tərəfdən, rus orduları Göyçəni işğal edərək, onu qaytarmaq tələbindən boyun qaçırırdılar, digər tərəfdən isə üləmalar cihada fitva verərək, Rusiya ilə müharibəni yenidən başlamaq üçün dövlətə təzyiq edirdilər. Abbas Mirzə, istəyinin əksinə olaraq, İran ordusunun komandanı təyin olundu. İlkin mərhələdə ruslar qəfil yaxalandılar. İran döyüşçüləri əldən getmiş bölgələrdə yaşayan müsəlmanların köməkliyi ilə xeyli irəli gedərək rusları Talışdan, Muğandan çıxardılar, Lənkəran limanını yenidən fəth etdilər. Bakı, Şəki, Şirvan camaatı da rus qarnizonlarına qarşı üsyana qalxdılar və həmin vilayətlər də ikinci dəfə İranın əlinə keçdi”.

Ruslar Arazın o tayındakı vilayətləri tutduqdan sonra heç vaxt bu bölgənin yerli sakinlərinə etimad göstərmədilər. Onların ermənilərə qol-qanad verməsi nəticəsində bu millətin nümayəndələri Rusiyanın iqtisadi, mədəni, siyasi, hərbi sahələrdəki tədbirlərində iştirak edərək nüfuz qazandılar. Lakin bütün bu himayədarlıqlara və məskunlaşmanın ermənilərin xeyrinə dəyişdirilməsinə baxmayaraq, 1918-ci ilə qədər ermənilər Qafqazın heç bir məntəqəsində əhalinin əksəriyyətini təşkil etmirdilər. Hətta erməni yazıçısı Anahid Terminasyanın dediyi kimi, bir çox əyalətlərdə, ümumiyyətlə, erməni yox idi. Adı çəkilən yazıçı əlavə edir: “Tiflis konqresinin əsas nigarançılıqlarından biri Qafqazda erməni milli ərazisinin olmaması idi. Yerli idarəetmə ilə bağlı muxtariyyət əldə etmək üçün ruslara xahişnamə ilə bərabər, zemstvolar təsis etmək üçün pərakəndə erməni camaatının yaşadığı çox məhdud sayda əyalət vahidlərinin planı da təqdim edildi”.

Özünün icad etdiyi “Böyük Ermənistan”ı hər bir işdə əsas götürən Daşnak partiyası milli ərazinin olmaması problemini vəhşi və cinayətkar üsullarla həll etdi. “İrəvan vilayətindəki 211 azəri (azərbaycanlı–Red.) kəndi xarabalığa çevrildi və 100 minlərlə insan qətliam olundu. Təxminən 300 min İrəvan azərisi məhv edildi...”.

Müsəlmanların soyqırımı və etnik təmizlənməsi sonralar da amansızlıqla davam etdirildi. Hazırda bu şəhərdə bir nəfər də müsəlman azəri yoxdur.

Təqdim olunan bu kitabda İrəvan tarixinin ilkin fomalaşma mərhələsindən başlayaraq daşnakların əli ilə müsəlmanların qətliama yetirilməsinə qədərki dövr araşdırılır. Əsərdə göstərilir ki, Çuxursəd vilayəti və onun mərkəzi olan İrəvan tarixən müsəlman ərazisi olmuşdur. İrəvan Azərbaycan əyalətinin dörd vilayətindən biri olan Çuxursəd vilayətinin mərkəzi idi. Bu vilayətin məşəqqətlər görmüş müsəlmanlarının cəsədləri üzərində təkcə Ermənistan Respublikası yaradılmamış, üstəlik, erməni ekstremistləri Dağlıq Qarabağa qarşı ərazi iddiası qaldıraraq, təcavüzkar rus ordusunun köməkliyi ilə Azərbaycan torpağına hücum edib Azərbaycan Respublikasının 20 faizdən çox ərazisini işğal etmişdir.

Qərbdən Sərqə qədər bütün yer üzü,

Bir insan bədəni kimidir, fərqi yoxdur.

Bədən ruha möhtac olduğu üçün

Bu bədənin də ruhu İrəvandır.

Mirzə Müslüm Qüdsi.

Müxtəlif dövrlərdə İrəvan Çuxursəd vilayətinin (Azərbaycanın vilayətlərindən biri) mərkəzi, İrəvan xanlığı, İrəvan vilayəti olmuş və nəhayət, Ermənistan Respublikasının paytaxtına çevrilmişdir. Bu şəhər 40 dərəcə 15 dəqiqə şimal enliyində, 44 dərəcə 35 dəqiqə şərq uzunluğunda, Ağrı dağının (Ararat) 55 kilometrliyində, Alagözün cənub-şərqində, Göyçə gölündən 65 km cənub-qərbdə və Araz çayının qollarından olan Zəngiçayın sol sahilində yerləşir. İrəvan şəhəri İrəvançay adlanan çayın kənarındadır.

İrəvan Ağrı dərəsinin şimal tərəfində 850-1300 metr hündürlükdə yerləşir. Şəhərdən iki çay (Qırxbulaq və Zəngiçay) axır.

“İrəvanın gözəl havası var, lakin qış uzun çəkdiyindən bərk soyuqlar olur. Əksər halda səur ayında (ordibehişt - bizim təqvimlə aprel) qar yağır... Tiflisin on fərsəngliyində şirin su dəryaçası var. Həmin dəryaçanın ətrafında, təxminən iyirmi fərsəngdə, şimal tərəfdə İrəvan yerləşir. Adı çəkilən dəryaçada bir zər (104 sm.-ə bərabər uzunluq ölçüsü) böyüklükdə forel balığı görünmüşdür”.

“Şərq tərəfdən İrəvanın 12 fərsəngində Ağrı dağı yerləşir. Camaatın fikrincə, Nuhun gəmisi orada yerə oturub. Dağ kifayət qədər yüksək olduğundan hava açıq və buludsuz olanda 2-10 fərsəng məsafə aydın görünür. Ağrı dağının hündürlüyü 17.266 ingilis futuna bərabərdir (3,5 ingilis futu, təxminən 1 İran “zər”i deməkdir). Ermənilər bu dağı Masis adlandırırlar. Etiqada görə, guya onların əcdadlarından olan Aram oğlu Masis bu dağı öz adına uyğun olaraq adlandırmışdır. Ancaq fransızlar onu Ararat, ərəblər Cudi adlandırırlar. Şardənin səyahəti zamanı İran əhalisi onu müqəddəs sayaraq deyirmiş ki, Nuhun gəmisi bu dağda dayanmaqla onu Yer kürəsinin başqa nöqtələrindən daha izzətli edib”.

İrəvan böyük İpək yolunun üstündə idi. Bu yol Çinin Tvan Hanq vilayətindən Kansu vilayətinə doğru uzanırdı. Oradan Şərqi Türküstana daxil olur, Beşbalıq, Almalıq, Otrardan keçərək Səmərqənd və Buxaraya çatırdı. Buxarada yolun əsas hissəsi Mərv və Gürgandan keçərək Reyə gəlir, Reydən Qəzvinə, Zəncana, Təbrizə, İrəvana doğru uzanırdı. İrəvandan isə ya Trabzona, ya da Şamdakı limanlara qədər uzanardı. Köməkçi yol isə Səmərqənddən Xarəzmə, Xarəzmdən Həştərxana, oradan isə Don sahillərinə və Azov dənizinin limanlarına gəlib çatırdı”.

Mərv hakiminin vəziri Məhəmməd Kazım Mərvi yazır: “Bu bölgədə hündürlükdə və möhkəmlikdə tayı-bərabəri olmayan iki qala vardır: Rum keçidində İrəvan qalası, Türküstan keçidində Mərv qalası”.

“İrəvan qalası memarlıq baxımından da Şərqin türk məntəqələrinin mühüm mədəniyyət abidələrindən hesab olunur. Qalanın 50-60 bürcü olmuşdur. XVIII əsrin nadir və qiymətli incilərindən olan Xan sarayı və Göy məscid kimi bu qala da səyyahları həmişə heyrətə salmışdır. Qaladan əlavə, burada 7 məscid, 2-3 mərtəbəli evlər, kişi və qadın hamamları, xeyli sayda karvansaralar və digər abidələr olub. İrəvanın Gürcü, Culfa, Sərdar, Tağlı, Sulu, Susuz, Hacəli karvansaralarının hər birində onlarca dükan fəaliyyət göstərirmiş”.

İrəvan qalası haqqında söhbət açan bir çox səyyahlar və tədqiqatçılar buranın yer adlarını da qeyd etmişlər:

Məhəllələr: Şiləçi, Sabunçu, Boyaqçı, Toxmaq, Təpəbaşı, Dəmirbulaq, Bağçalar, Yoncalıq, Burəkçi və s.

Karvansaralar: Gərçi, Culfa, Sərdar, Tağlı, Sulu, Susuz, Hac Əli və s.

Bulaqlar: Dəmirbulaq, Qırxbulaq, Dolmabulaq, Sərdar bulağı və s.

Çaylar: Gedər çay, Qırxbulaq, Zəngiçay və s.

Bağlar: Dərə bağı, Dəmirbulaq, Dərəkənd, Şəhər, Abbas bağı və s.

Meydanlar: Məscid meydanı, Zalxan meydanı, Fəhlə meydanı, Böyük meydan, Şəhər meydanı və s.

Məscidlər: Göy məscid, Qala məscidi, Hacıbəyim məscidi, Zalxan məscidi, Günlüklü məscid, Günbəzli məscid, Şəhər məscidi, Noruzəli məscidi.

Ad. İrəvan - Rəvan - Erivan adlanan bu şəhər Ermənistan sovetləşdikdən sonra “Yerevan” adlandırılmışdır.

Tarixi keçmiş. Bartoldun yazdığına görə, “İrəvanın əsası hicri tarixinin başlanğıcında qoyulsa da, həmin təqvim üzrə IX əsrə qədər o, kiçik bir kənd olub. Qeyd edilən tarixdən sonrakı əsrdə İrəvan şəhərə çevrilmişdi”.

“Miladi tarixi ilə 661-ci ildə İrəvanın əsası qoyulmuşdu”.

Jan Yunir yazır: “...Hündür təpələr İrəvanın qərb hissəsinin yaxınlığında idi. Həmin təpələrdə miladdan əvvəl 3-cü minillikdə metaləritmə ocaqları olmuşdu. Orada dəmir əridir, polad əldə edirdilər. Həmin təpələrdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində bir çox arxeoloqlar burada qədimdə dulusçuluğun dəmir əritmədən və dəmirçilikdən əvvəl olması barədə fikir irəli sürürlər”.

İlk dəfə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl Xətainin göstərişi və onun vəziri Rəvanqulu xanın başçılığı ilə XVI əsrin əvvəllərində şəhərə çevrilərək hasara alınmışdı. Nadir şahın qətlindən sonra İrəvanda iğtişaşlar və qarışıqlıq baş verdi. Osmanlı dövləti İranın daxili işlərinə müdaxilə etmədi. Öz müstəqilliyini elan etmiş İrəvan digər Azərbaycan xanlıqları kimi müstəqil türk əmirliyi oldu”.

İrəvan uzun əsrlər boyu yerli türkdilli tayfaların, o cümlədən Qacar qəbiləsinin bir qolunun məskəni olub. Etimadüs-səltənənin yazdığına görə, “bu tayfalardan biri “yuxarıbaş”, digəri isə “aşağıbaş” tayfası kimi tanınırdılar. Bu iki adla çağırılan eyni tayfa haqqında fransız və İran tədqiqatçıları bildirirlər ki, çayın yuxarı hissəsində yaşayanlar “yuxarıbaş”, aşağı hissəsində yaşayanlar “aşağıbaş” adlandırılmışdı.

Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Tiflis-İrəvan arasında dəmir yolu 1902-ci ildə, Culfa-İrəvan dəmir yolu isə 1908-ci ildə çəkilmişdi. İrəvan şəhərinin adı sovetlər dövründə “Yerevan” olmuşdu.

Bunu da qeyd edirlər ki, qədimdən Astarabadda yaşayan Qacar tayfası buraya gəlməzdən qabaq “Qovanlı” kimi tanınırdı.

“Dəvəllu adlanan tayfa da İrəvan ətrafında eyni adlı kənddə yaşadığına görə Dəvəllu adlanmışlar”.

Abbasqulu ağa Bakıxanov yazır: “Əmir Teymur Rum, Şamdakı tayfalardan (Gəncə ətrafındakı Ayrım tayfası da həmin qəbildəndir) əlli min türk ailəsini Gəncə, Qarabağ və İrəvan ərazilərində yerləşdirmişdi. Həmin yerlərin əksər əyalətlərinin əhalisi onların nəslindəndir”. O, başqa bir yerdə qeyd edir: “İrəvan, Gəncə, Qarabağ əhalisinin və əmirlərinin çoxu Qacar nəslindən idi”.

Çuxursəd. Bu gün Ermənistan Respublikası adlanan torpaq əsrlər boyu Çuxursəd adını daşımış yurdun bir hissəsidir.

Professor Minorski Mirzə Səmianın “Təzkirat-ül Moluk” kitabı üzərində apardığı araşdırmalarla bağlı yazdığı şərhdə Çuxursəd vilayəti haqqında yazır: “Çuxursəd sonradan geniş yayılmış coğrafi bir termindir. O, ilk dəfə Səfəvilər dövründə daha çox İrəvan əyaləti haqqında işlənib. “Aləmara”nın 168-ci səhifəsində qeyd olunur ki, Qars Çuxursədlə Ərzurum arasında yerləşir. Həmin kitabın 558-ci səhifəsində yazılıb ki, Çuxursəd Axısxada qurtarır və onunla həmsərhəddir. “Çuxursəd” türk dilində “çökək yer” kimi şərh olunur. Göründüyü kimi, burada Arazın iki tərəfindəki çökəklik nəzərdə tutulur”.

Əllamə Mirzə Məhəmməd xan Qəzvini yazır: “Aləmaraye-Abbasi”də və qaim-məqamın ədəbi yazılarının bir-iki yerində adı çəkilən və müsyö Minorskinin qeydində tez-tez bəhs olunan Çuxursəd İrəvanın yaxınlığında yerləşir”. Bu cümlə “Aləmara”da yüz dəfələrlə təkrar olunur. Deyilənə görə, o yer Naxçıvan və Qarabağın sərhədində bir vilayət olub. Əllamə Qəzvini “Səəd” adının izahından xəbərsiz olduğunu bildirsə də, Faruq Sumer onu “Səədlu” tayfası ilə əlaqələndirir və yazır: “Səədlu tayfası Qaraqoyunlu qəbiləsinin ətrafında cəmləşmiş və bu ad (Qaraqoyunlu) altında bir konfederasiya yaratmış digər tayfaların başında dayanmışdılar. Bu tayfa öz adını miladi təqvimi ilə XIV əsrdə (Ehtimal ki, qeyd olunan əsrin ikinci yarısının ortalarında və yaxud əvvəllərində - müəllif) tayfanın idarə edilməsinə məsuliyyət daşıyan tayfa başçısı və əmiri “Səəd”in adından götürmüşdü. Belə görünür ki, bu əmirlə Qaraqoyunlu qəbiləsi arasında qohumluq əlaqəsi olmuşdu.

Professor Faruq Sumer Çuxursəd vilayəti ilə bağlı qiymətli tədqiqat aparmışdır. O, bu haqda yazır: “... Çox uzun araşdırmalardan sonra gəldiyim nəticəyə görə, iranlı müəlliflərin Çuxursəd adlandırdığı məntəqə Ərivanın qərb və cənub-qərb hissəsində bir bölgə olmuşdur. Osmanlı mənbələrində “Səəd çuxuru” kimi verilmişdir. Bu nahiyə qərbdə Araz və Arpaçayın qovuşağına, cənubda isə Araza qədər uzanırdı. Bildiyim qədər, bu kəlmə ilk dəfə “Kitabi-Diyarbəkriyyə” kitabında işlənib. Çələbinin gündəliyində Yavuz Sultan Səlimin Səfəvilərlə müharibədən qayıdarkən düşərgə saldığı yerlər arasında bu bölgənin də adı çəkilmişdir (Məsələn, “Çuxursədin ətraflarından sayılan Hacılaləli yaxınlığında Kiçik Vadi kəndi və Böyük Vadi kəndindən aşağı” cümləsində Çuxursədin adı çəkilir - müəllif). Orada daha sonra yazılır ki, üçüncü gün saat 5-də Çuxursəd ətrafındakı Zəngi çaydan keçib, Dəvəli Ömər kəndini və Keçi Vəli yurdunu arxada qoyaraq İrəvan şəhərinin yaxınlığına endilər. Dördüncü gün saat 6-da Çuxursəd ətrafındakı təpədən keçib “səkkiz mənzillikdə” düşərgə qurdular. Həm sol, həm də arxa tərəf dağ idi. Burada adı çəkilən Çuxursəd və onun ətrafındakı yerlər böyük miqyaslı coğrafi xəritələrdə də qeyd olunur”.

Mirzə Səmia “Təzkirətül-müluk” əsərinin sərhəd əmirlərinin və xidmətdə olan şəxslərin tiyul və məvacibinə dair fəslində Səfəvilər dövründə Azərbaycan əyalətinin dörd bəylərbəyliyinə bölündüyünü aşağıdakı kimi şərh etmişdir: a) Təbriz, b) Çuxursəd, c) Qarabağ, d) Şirvan.

Beləliklə, mərkəzi İrəvan olan Çuxursəd vilayəti Azərbaycanın dörd əyalətindən biri olmuş və aşağıda qeyd olunan 8 inzibati əraziyə bölünmüşdür:

1. Naxçıvan - Arazın sol sahilində.

2. Maku - Arazın sağ sahilində (Çaldıran çölü də bura daxildir)

3. Zarzəbil - Göyçə gölünün cənubi-şərq hissəsində Zarzəbil adlı kənd.

4. Sədərək - İrəvandan Naxçıvana gedən yolun yarısındakı (Şərur nahiyəsində yerləşir).

5. Bayəzid - Ağrı dağının cənubunda yerləşir.

6. Şadilu - Ağrı dağının yaxınlığında yerləşir.

7. Dünbüli kürdləri - Türkdilli olmayan bir elin bir hissəsi olmasını ehtimal etmək olar.

8. Məğazberd - Arpaçayın qərb tərəfində, İranın şimal-qərbində son nöqtə hesab olunan “Əfi” xarabalığının yaxınlığındadır. Səfəvi-Osmanlı müqaviləsində (hicri-qəməri 1049, miladi 1639-cu il) onun adı çəkilmişdir.

Çuxursəd adı çəkilən vilayətin adı olmaqla bərabər, bu vilayətdəki kəndləri və məntəqələri də əhatə edirdi. Etimadüs-səltənə yazır: “Çuxursəd kəndləri İrəvan və Şərur yerləridir. Türkmən Əlvənd paşa ilə Şah İsmayıl bu yerdə döyüşmüşdür”.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.-2014.- 8 iyul.- S.6.