İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur

Oxuculara təqdim olunan “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur” kitabı (İbrahim Quliyev fars dilindən tərcümə etmişdir) Güney Azərbaycanın tanınmış tarixçisi, mərhum doktor Səməd Sərdariniyanın çoxsaylı əsərlərindən biridir. Müasir Güney Azərbaycan tarixşünaslığında az müəllif tapılar ki, onun kimi yorulmaq bilmədən faktları, mənbələri və arxiv sənədlərini tədqiq edərək, tarixi həqiqətləri üzə çıxarmaq sahəsində zəngin irs qoyub getmiş olsun. “Azərbaycan mədəni dünyada”, “Təbriz əvvəlinci şəhərdir”, “Təbrizin Mərkəzi qeybi”, “Əli Müsyo”, “Təbriz Universiteti”, “Azərbaycan mətbuat tarixi”, “Təbriz teatrı”, “Bağır xan Salari-Milli”, “Molla Nəsrəddin Təbrizdə”, “Arazın hər iki sahilində soyqırım”, “Azərbaycan məşhurları” (3 cilddə) əsərləri müəllifin elmi axtarışlarının və yaradıcılığının bir hissəsidir. Onun şəxsi arxivində daha yeddi kitab, onlarca sanballı elmi məqalə oxuculara təqdim olunacağı günü gözləyir.

XIX əsrin sonunda Daşnaksütyun partiyasının yaranması və erməni qatillərinin bu partiya sıralarında cəmləşməsi dənizdən-dənizə böyük Ermənistan haqda xülyanı formalaşdırdı və onu müsəlmanlara qarşı mübarizədə ideoloji hədəfə çevirdi. Daşnaksütyun partiyasının yaranması ilə Qərbi Azərbaycan torpaqları, o cümlədən İrəvan və onun ətrafındakı bölgələr erməni əsarətinə düşdü.

Doktor Səməd Sərdariniyanın kitabını vərəqlədikcə son yüz ildən artıq bir müddətdə erməni cəlladlarının azərbaycanlılara qarşı törətdikləri çoxsaylı qətllərin, talan və zorakılıqların geniş panoraması göz önündə canlanır. Müəllifin kitabındakı çoxsaylı tarixi faktlar bu gün İrəvanı özünə paytaxt etmiş ermənilərin tarixi keçmişi bilərəkdən təhrif edib saxtalaşdırmalarına tutarlı elmi cavabdır.

Doktor S.Sərdariniyanın kitabı 1999-cu ildə (1379) İranda fars dilində nəşr edilmişdir. İranda qondarma erməni soyqırımına aid onlarca yazı dərc olunduğu halda, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri cinayətlərlə əlaqədar çıxan əsərləri barmaqla saymaq olar. Bu baxımdan, ictimaiyyətimizin diqqətinə təqdim edilən bu kitab xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Təbii ki, bizim oxucumuz əsərin hansı şəraitdə qələmə alındığını və hansı auditoriyaya ünvanlandığını nəzərə almalıdır. Eyni zamanda, qeyd etməliyik ki, əsərdə işlənən bəzi ifadələr və terminlərdə kiçik dəqiqləşdirmələr aparılmışdır.

Əkrəm Rəhimli (Bije)

İrəvan Şah İsmayıldan Şah Abbasa qədər

Şah İsmayıl Xətai qiyamının başlanğıcında Ərdəbilin coğrafi mövqeyini iqamətgah üçün münasib bilmədiyindən, Çuxursəd vilayətinə getdi. Hicri-qəməri tarixi ilə 905-ci ildə (miladi təqvimi ilə 1500-cü ilin baharında) Ərdəbili ziyarət etdikdən sonra Göyçə gölü tərəfə yola düşdü. Zahirən bu səfərin məqsədi sultan Hüseynlə ittifaq bağlamaq kimi görünsə də, əslində o, Anadoluya getmək istəyirdi. O, qışlaqda çadır qurduğu vaxt bir neçə qasidini müridləri hazırlamaq üçün Anadoluya göndərdi. Qasidlərdən biri — Həmzə bəy Qoçoğlu öz qəbiləsinə tərəf yola düşdü. Burada özünü Cahanşah Qaraqoyunlu nəslindən hesab edən Hüseyn Baraninin iddiası barədəki fikirləri bir kənara qoysaq, o zaman İsmayılın ətrafında xeyli insanın toplaşması barədə deyilənləri qəbul etməliyik. Şeyx Səfəvi Hüseyn bəyin əli ilə tutulmasından qorxduğu üçün gecə vaxtı öz müridləri ilə birgə həmin yerdən qaçdı və İrəvanın cənubundakı Çuxursədə gəldi. Burada ona doqquz dəstə (doqquz övlam) birləşdi. Səfəvilərdən olan Qaraca İlyas da tabeliyindəki şəxslərlə öz şeyxinin hüzuruna gəldi. İsmayıl yoluna davam edərək Qaqızman, Ərzurum və Tərcandan keçib Sarıqaya adlanan yerin cənubunda qışı keçirdi (hicri-qəməri tarixi ilə 905-ci il / miladi tarixi ilə 1500-cü il). İsmayıl burada ustaclı qəbiləsinin çavuşlu tirəsindən ata babası Süleyman olan oğulları qəbul etdi. İsmayıl 2 aydan artıq Sarıqayanı özünə məskən seçdi. Bu müddətdə o, mağarada yaşayan və yerli əhalinin rahatlığını pozan böyük ayını oxla ayağından vuraraq müridlərini heyrətləndirdi və sonra Ərzincana getdi”.

Şah İsmayılın Ağqoyunlu Əlvənd Mirzə ilə döyüşü də hicri-qəməri tarixi 907-ci ildə (miladi 1501-ci ildə) Çuxursədin Şərur tərəfində baş verdi.

Əlvənd Mirzənin 30 minlik, İsmayılın isə 7 minlik qoşunu (Hüseyn bəy Rumlunun yazdığına görə, əksəriyyəti cələfsiz idilər) Şərur yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Dərhal aydın oldu ki, Ağqoyunlu qoşunu döyüşə yaxşı hazırlaşmayıb, çünki əsgərlərin fərariliyinin qarşısını almaq üçün “göstəriş verildi ki, bütün dəvələri toplayıb zəncirlə bir-birinə bağlasınlar və qoşunun arxasında saxlasınlar. Beləliklə, hər kim vahiməyə düşüb vadiyə tərəf qaçsa, yolu bağlanacaqdı”.

Əlvənd Mirzənin ən cəsur əsgərlərindən bir neçəsi - Lətif bəy, Seyid Qazi bəy (Seyid Qazi), Musa bəy, Məhəmməd bəy Qıçığai qətlə yetirildilər. Tezliklə Ağqoyunlu qoşunu darmadağın edildi və dəvələrin səfi onların qaçmasına mane oldu. Əlvənd isə çox çətinliklə də olsa, döyüş meydanından qaça bildi. Səfəvilər bu döyüşdə böyük qənimət əldə etdilər. “Aləmara”da yazılanlara görə, həmin döyüşdə 18 min adam həlak olub.

Şərur döyüşündəki qələbə Azərbaycanı İsmayılın ixtiyarına verdi. O, bu qələbədən sonra Təbrizə doğru hərəkət etdi və burada xüsusi ehtiramla qarşılandı.

İsmayılın Təbrizə gəlişi Azərbaycan tarixində böyük bir hadisəyə çevrildi. Həmin vaxtdan Səfəvi sülaləsinin şahlığının əsası qoyuldu.

İrəvan Şah İsmayıl Səfəvi dövründə əsas şəhərlərdən biri kimi formalaşdı. O, daim Şah İsmayılın xüsusi diqqətində olmuş və sərkərdə Rəvanqulu xanı bu bölgəyə hakim təyin edərkən şəhərin abadlaşdırılmasına diqqət yetirməyi ona tapşırmışdı.

İrəvan Dövlət Universitetinin professoru, doktor Georgi Nalbandyanın yazdığına görə, Şah İsmayıl Çuxursəd vilayətinin tiyuldarlıq haqqını yığmağı böyük rumlu nəslinə tapşırmışdı. Bu nəslin hakimlərindən biri Divsultan Rumlu idi. Əldə olan tarixi məxəzlərə görə, Divsultan Rumlu İrəvanda diqqətçəkən tikinti işləri aparmışdı. Onlardan biri də böyük məscid olmuşdu.

Məşhur fransız səyyahı J.Şardən öz “Səfərnamə”sində keçdiyi gözəgəlimli və diqqətəlayiq yerləri sadalayıb təsvir edərkən erməni xəlifəliyinin ətrafındakı viran olmuş bir məscidin də təsvirini verir. O, qeyd edir ki, həmin məscid onun bünövrəsini qoyan şəxsin adı ilə “Divsoltan məscidi” adlanır.

Divsultan Rumlu Şah İsmayıl zamanında onun oğlu Təhmasib Mirzənin tərbiyəçisi və lələsi olmuşdur. Məlum olduğu kimi, Təhmasib 10 yaşında atasının vəliəhdi və canişini təyin olunmuşdu”.

“Şah İsmayıl hərbi-strateji baxımdan önəmli olan İrəvan qalasının təmiri və möhkəmləndirilməsi barədə əmr verdi, şəhər və qala sonralar dəfələrlə osmanlıların hücumuna məruz qaldı.” Bu, osmanlılara müqavimət göstərmək və əməliyyat aparmaq üçün İrəvan vilayətində şahın əmri ilə iki silahqayırma müəssisəsinin tikilməsinə səbəb oldu... İrəvan bəylərbəyliyi sikkə buraxmaq hüququna da malik idi”.

Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında daimi ixtilafların bir səbəbi də İrəvan vilayətinin yerləşdiyi ərazi ilə bağlı olmuşdur. Vilayətə sahib olmaq üstündə tərəflər bir neçə dəfə üz-üzə gəlmişlər.

Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə ən ağır döyüşlər Çuxursəd vilayətində və Çaldıran çölündə getmişdir. Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyət Şah İsmayılı sındırmışdır. “Bu qələbədən sonra Sultan Səlim öz adəti üzrə qonşu ölkələrə məktublar göndərdi, özü isə Təbrizə yollandı və bir neçə gün orada qaldı. Bir az sonra Naxçıvana və İrəvana səfərə çıxdı. İrəvan və Bayburd qalalarının fəthindən sonra Ərzurum yolu ilə Amasiyaya gəldi.

Çaldıran məğlubiyyəti o vaxta qədər ardıcıl qələbələr qazanan Şah İsmayılın əhval-ruhiyyəsinə ağır təsir göstərdi və bəzi tarixçilərin yazdığına görə, onda içki düşkünlüyü yarandı. Şah İsmayıl Sultan Səlimin ölümündən sonra cəmi 4 il yaşadı. O, daim Çaldıran məğlubiyyətinin qisasını almaq barədə düşünürdü, lakin tale bu arzusunu gerçəkləşdirmək üçün ona fürsət vermədi. Şah İsmayıl Səfəvi hicri-qəməri tarixi ilə 930-cu ildə Şəki ətrafına ova gedərkən xəstələndi və həmin ilin rəcəb ayında 38 yaşında ikən Sərabda vəfat etdi və Ərdəbildə torpağa tapşırıldı”...

Şah İsmayılın vəfatından sonra onun 10 yaşlı oğlu Təhmasib taxta çıxdı və o, 54 il padşahlıq etdi. Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə də Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında çoxsaylı müharibələr baş verdi. Çuxursəd vilayəti və İrəvan şəhəri bu müharibələrə səhnə oldu.

Faruq Sumer yazır: “Süleyman Qanuni Təhmasibin işğalçılıq niyyəti barədə məlumat aldıqdan sonra üçüncü dəfə Şərqə doğru hərbi yürüşə hazırlaşdı (hicri-qəməri tarixi ilə 961-ci ildə, miladi tarixi ilə 1554-cü ildə). Təhmasib isə Osmanlı qoşunlarının keçəcəyi bütün körpüləri yandırdı, yolları dağıdıb xaraba qoydu, yol ətrafındakı əhalinin köçürülməsi barədə fərman verib, özü geri çəkildi. Süleyman Qanuni isə şah Təhmasib tərəfindən müqavimət görmədiyindən, Çuxursəd bölgəsini (İrəvanın yuxarı hissəsini), Qarabağı, Naxçıvanı qarət etsə də, dağıdılmış və yandırılmış yollarla irəliləyə bilməyib, təzədən Ərzuruma qayıtdı. Süleymanın payızda Təbriz və Ərdəbilə hücum edərək Səfəvi şeyxlərinin və atası Şah İsmayılın məqbərələrini məhv etmək niyyətini başa düşən Təhmasib Süleymanla sülh müqaviləsi bağlamaq qərarına gəldi və elçisini onun sarayına göndərdi. Danışıqlar prosesində ciddi bir maneə ortaya çıxmadı. Beləliklə, tərəflər arasında hicri-qəməri tarixi ilə 962-ci ilin rəcəb ayında (miladi 1555-ci ilin may ayında) Amasiyada sülh müqaviləsi imzalandı.

Bu müqaviləyə görə, Şəhrzur əyaləti və Van gölünün ətrafı Osmanlı dövlətinin ixtiyarına keçir, Arpaçayın şimalı iki dövlət arasında sərhəd olurdu. Əslində, “Amasiya sülhü” Təhmasib üçün böyük uğur idi. O, bu müqavilə ilə Səfəvi şiə dövlətini qoruyub saxlaya bildi və Osmanlı imperiyası tərəfindən bu dövlətin məhv edilməsi təhlükəsini birdəfəlik aradan qaldırdı. Səfəvi dövləti üçün ağır bir zamanda bu müqavilənin imzalanması Təhmasibin uzaqgörən bir dövlət başçısı olmasından xəbər verirdi. Doğrudur, saray əyanlarından bəziləri buna görə onu günahlandırmış, bacarıq və qabiliyyətinə şübhə kölgəsi salmaq istəmişlər...”.

Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə rumlu tayfasının böyük əmirlərindən olan Hüseyn xan Sultan (hicri-qəməri tarixilə 954-cü ildə/ miladi tarixi ilə 1549-cu ildə) Çuxursəd bəylərbəyliyinin əmiri olmuşdu. Şah Təhmasibin etimad bəslədiyi əmirlərdən olan Şahqulu Sultan da Kirman, Astrabad, Məşhəd şəhərlərində və Çuxursəddə əmirlik vəzifəsini yerinə yetirmişdi. O, hicri-qəməri tarixilə 957-ci ildə (miladi 1573-cü ildə) Təbrizdə şahın darğası təyin olundu. Onun ölümündən sonra isə oğlu Məhəmməd Çuxursədə vali təyin olundu.

Qeyd edək ki, Şahqulu Sultan Təbrizdə darğa olarkən əhaliyə zülm etdiyindən, hicri-qəməri tarixi ilə 971-ci ildə (981-ci ilədək) Pəhləvan Yarinin rəhbərliyi ilə Təbriz camaatı ona qarşı qiyama qalxmışdı. Təhmasib öləndə Şahqulu Sultanın oğlu, Çuxursəd valisi, “Toxmaq” ləqəbli Məhəmməd xan həm də İstanbulda elçi idi.

Sədlular tayfası Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə də Çuxursəddə yaşamış və tayfaya hicri-qəməri tarixi ilə 954-cü ildə Əlvənd xan, 959-cu ildə isə (miladi tarixi ilə 1552-ci ildə) Uluğbəy başçılıq etmişdi.

Alpautlar da Qaraqoyunlu qəbilələrindən idilər və onların arasından böyük əmirlər çıxmışdı. Bu qəbilə də Səfəvilər dövründə Çuxursəd ətrafında yaşamışdı.

Şah Təhmasibin ölümündən sonra (hicri-qəməri tarixi ilə 974-cü ildə) onun Qaradağ ətrafındakı Qəhqəhə qalasında zindana salınmış oğlu İsmayıl həbsdən azad olundu. O, hicri-qəməri tarixi ilə 974-cü ilin rəbiü-ləvvəl ayında Qəzvinə gəlib, oranı paytaxt elan etdi. II İsmayıl hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra Şah Təhmasibin zamanından İstanbulda elçi olan Toxmaq xanın qardaşları Sarı Laçını və Allahqulu bəyi əmisi oğlu Əbu Turab Mirzənin (Uyqut Mirzə) vasitəsilə qətlə yetirdi. Bu qətllər ustaclı əmirlərinin aradan götürülməsi ilə davam etdirildi. Bu zaman İstanbuldan geri qayıdan Toxmaq xan Çuxursəddəki əmlakının Əbu Turab Mirzə (əmisi oğlunun və qardaşlarının qatili) tərəfindən müsadirə olunduğunu gördü...

II İsmayıl Mustafa Soltanın qətlindən sonra ustaclıları əfv etdi və hətta özü Pir Məhəmməd xanın qızı ilə evləndi. Toxmaq xan da öz əvvəlki vəzifəsinə qaytarıldı. O, Çuxursəd bölgəsinin valiliyinə qayıdandan sonra mərkəzin buradakı etibarlı adamına çevrildi və yenidən bütün məsələlərə nəzarət etməyə başladı.

II İsmayıl hicri-qəməri tarixi ilə 985-ci ilin Ramazan ayının 13-də qəflətən vəfat etdi. Paytaxt əmirləri canişin məsələsinin müzakirəsinə başladılar. Onlar Təhmasibin böyük oğlu Məhəmməd Xudabəndənin üzərində dayandılar. Fiziki cəhətdən çox zəif olan Sultan Məhəmməd xəstəlik nəticəsində görmə qabiliyyətini də itirmişdi. O, hakimiyyətə gələndən sonra da Toxmaq xan Çuxursədin başçısı olaraq qaldı. Bu dövrdə İrəvanın abadlaşdırılması sahəsində ciddi işlər görülmüş, gözəl Xan sarayı, Xan bağı salınmışdı. Həmin illərdə əkin sahələrinin suvarılması üçün yeni su kanalları çəkilmiş, böyük dəryaçalar yaradılmışdı. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bu dəryaçaya Şaumyanın adı verilsə də, azərbaycanlılar onu vaxtilə İrəvanda hakimlik etmiş Mahmud xanın ləqəbinə uyğun olaraq “Toxmaq dəryaçası” adlandırmışlar.

Türk sultanı III Murad mövcud sülh müqaviləsinə (“Amasiya müqaviləsi” nəzərdə tutulur - tərcüməçi) baxmayaraq bir sıra bəhanələrlə hicri-qəməri tarixi ilə 985-ci ilin şəvval ayında (miladi tarixi ilə 1575-ci ildə) Xoy, Səlmas, Urmiya şəhərlərinə və onların ətraflarına hücuma keçdi. Azərbaycanlı sərkərdələrdən Hüseyn Sultan Xubuşlu, Mahmud Sultan Rumlu bu döyüşdə həlak oldular və Təhmasibə məxsus olan ərəb atlarının (bədəvi atlar) əksəriyyəti (10 minə yaxın at) Osmanlı bəylərinin əlinə keçdi. Təbrizin yeni hakimi Əmir Xan Türkmən öz qoşunu ilə işğal edilmiş torpaqları azad etmək istədisə də, buna nail ola bilmədi.

Şirvanşahlar xanədanının nümayəndəsi Əbu Bəkir Mirzə qarabörk tayfasından və Şirvandakı döyüşçü ləzgilərdən bir ordu toplayaraq hərəkətə keçdi. Osmanlı ordusu sərdar Mustafa Paşanın komandanlığı ilə 1578-ci il avqustun əvvəllərində Ərdəhanın ətrafına qədər gəlib çıxdı və sonra Gürcüstanı fəth etdi. Belə bir şəraitdə mərkəzi İrəvan olan Çuxursəd bölgəsinin bəylərbəyi Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı Qəzvinə məlumat verdi ki, Gürcüstanla bərabər İrəvanı da tutmaq istəyən Osmanlı qoşunlarının həmləsi qarşısında seyrçi qalmayacaq. Qarabağın bəylərbəyi İmamqulu xan Qacar Təbriz bəylərbəyi Əmir xan Türkmənlə ittifaq bağlayaraq münasib şərait yaranan kimi hücuma keçməyi planlaşdırdılar. Vəliəhd Həmzə Mirzə İraqi-əcəm, Fars, Kirman qoşunlarından ibarət alayın köməyə gələcəyi barədə də məlumat aldı. Qarabağ bəylərbəyi İmamqulu xanın və Məhəmməd xanın qoşunları birləşdiyi halda, türkmənlərlə ustaclılar arasında köhnədən qalma düşmənçiliyə görə ustaclılar Təbrizdə dayandı. İskəndər bəy Türkmənin rəvayətinə görə, 1578-ci ilin avqustunda Məhəmməd xan Toxmağın və İmamqulu xan Qacarın rəhbərlik etdikləri 15 minlik qoşun Çildər ətrafında Bərtərullah paşanın qüvvələri ilə üz-üzə gəlir. Əvvəlki döyüşlərdə olduğu kimi, bu qarşılaşmada da qızılbaş əsgərləri şücaətlə meydana girib, var qüvvələri ilə çarpışırlar. Buna baxmayaraq, Tiflis və bütövlükdə Gürcüstanın bir hissəsi Osmanlı hökumətinin tabeçiliyinə keçir.

Hicri-qəməri tarixi ilə 989-cu idə (miladi tarixi ilə 1581-ci ildə) Şamlu xanlarxanı sərdar Mustafa Paşa və digər əmirlər öz aralarında ittifaq bağlayıb, Abbas Mirzənin hakimiyyətini elan etdilər. Bu xəbəri eşidən Şah Məhəmməd Xudabəndə vəziri Mirzə Soltanla birlikdə türkmən və təkəli bəylərini hərəkətə gətirmək üçün Xorasana yola düşdü. Onun Xorasana yürüşü vaxtı Osmanlı sərkərdəsi Fərhad paşa Çuxursədi işğal etdi. Vilayətin mərkəzi olan İrəvanda Məhəmməd xan saray məhəlləsinin ətrafına möhkəm bir hasar çəkdi. Ancaq sonda Məhəmməd xan Toxmaq Təbriz bəylərbəyi Əmir xan Türkmən və Qarabağ bəylərbəyi İmamqulu xan Qacar tərəfindən kömək gəlmədiyini görüb, ailəsini götürərək Naxçıvana yollandı. O, ailəsini Əlnəcəğ (Əlincə) qalasında yerləşdirməyə məcbur oldu.

Beləliklə, işğal olunmuş ərazilər, o cümlədən Çuxursəd torpaqları osmanlıların ixtiyarına keçdi. Osmanlı qüvvələri asta-asta və addım-addım irəliləyir, fəth etdikləri ərazilərdə möhkəmlənmək üçün istehkam qalaları ucaldırdılar.

İrəvan I Şah Abbas dövründə

I Şah Abbas belə bir mürəkkəb şəraitdə (hicri-qəməri tarixi ilə 996-cı ilin zilqədə ayında) Qəzvində tacqoyma mərasimi keçirdi. Bu zaman onun 18 yaşı vardı. Ölkə ziddiyyətlər içində idi. Bir tərəfdən, xarici təzyiqlər, digər tərəfdən daxildəki qarşıdurmalar Səfəvilər dövlətinin mövcudluğunu təhlükə altına almışdı. Ölkənin şimal-qərb hissəsi, o cümlədən İrəvan bölgəsi hələ atasının hakimiyyəti zamanında osmanlılar tərəfindən işğal edilmişdi.

O, hicri-qəməri tarixi ilə 1006-cı ildə sərhəddəki toqquşmaları nəzərə alaraq paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürməli oldu. Bundan sonra Şah Abbas dövlətin dayaqlarını möhkəmləndirməyə başladı. O, Gilan, Mazəndaran, Sistan, Lar və Luristan əmirlərinin özbaşınalığına son qoyaraq onları mərkəzi hakimiyyətə tabe etdi.

əvvəli, ardı var

Respublika.-2014.- 9 iyul.- S.6.