Polimer Materialları İnstitutu: tarixi, inkişafı və nailiyyətləri

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Polimer Materialları İnstitutu makromolekullar kimyası sahəsində respublikanın aparıcı elmi mərkəzidir. İnstitut 1966-cı ildə Sumqayıt şəhərində əvvəlcə Azərbaycan EA Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun filialı, 1978-ci ildən AEA Xlor Üzvi Sintez İnstitutu və 1991-ci ildən isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Polimer Materialları İnstitutu kimi fəaliyyət göstərir.

2014-cü ilin mart ayından instituta akademik A.H.Əzizov rəhbərlik edir.

48 illik fəaliyyəti dövründə institut alimlərinin elmi işləri Azərbaycanda xlor üzvi birləşmələr və polimer istehsalının problemlərinin həllinə, yeni polifunksional reaksiyayaqabil yüksək istismar göstəricilərinə malik polimerlər, polimer qarışıqları, polimer materiallarına əlavələr və katalizatorların işlənib hazırlanmasına, mikroelektronikada, kənd təsərrüfatında və cihazqayırmada istifadə edilən işığahəssas, termiki davamlı, antistatik və elektrikkeçirici polimer sistemlərin, o cümlədən nanokompozitlərin yaradılmasına, yüksəkmolekullu birləşmələr kimyası və üzvi kimya sahəsində fundamental tədqiqatların həyata keçirilməsinə həsr olunmuşdur.

Əvvəllər institutun laboratoriyalarına rəhbərlik etmiş tanınmış alimlər Zakir Rzayev, İdris Əhmədov, Rəfiqə Qurbanova, Misir Əhmədov və s. indi öz elmi fəaliyyətlərini xaricdə və ya respublikanın digər müəssisələrində davam etdirirlər.

AMEA-nın müxbir üzvləri Mustafa Salahov, Abasqulu Quliyev, Yavuz Rüstəmov, Valeh Cəfərov, Bəxtiyar Məmmədov və elmlər doktorları, professorlar —Raiq Hacılı, Ağa Mustafayev, elmlər doktorları —Telman Aslanov, Lyudmila Medyakova, Nazim Ağayev, Alverdi Kərimov, Nüşabə Qurbanova hazırda institutda fəaliyyət göstərirlər. Bu alimlərin fundamental tədqiqatlarında yeni elmi istiqamətlərin əsası qoyulmuş, ölkəmizə dəyərli töhfələr verilmiş, polimer və üzvi kimya sahəsində mütəxəssislər məktəbi yaranmışdır.

PMİ-nin apardığı tədqiqatların nəticələri və verdikləri tövsiyələr müxtəlif illərdə sənaye miqyasında Azərbaycanda və keçmiş Sovet İttifaqının polimer və üzvi sintez, polimer materialların hazırlanması sahələrində fəaliyyət göstərən zavodlarında uğurla tətbiq olunmuş və ya geniş sınaqlardan keçmişdir.

Ölkənin kimya elminin, xüsusilə yüksəkmolekullu birləşmələr kimyası və üzvi kimyanın inkişafında S.İ.Sadıqzadənin, M.M.Hüseynovun, A.A.Əfəndiyevin və M.S.Salahovun rolu çox mühümdür. 1966-1986-cı illərdə onların rəhbərliyi altında karbon 4-xlorid, allixlorid və xlorlu anhidridlər alınması Sumqayıt Kimya zavodunda təcrübi və sənaye sınaqlarından keçirilmişdir və alınma prosesinin texnologiyası işlənmiş, sənayedə istehsalı təşkil olunmuşdur.

Balaxovsk Sintetik Məhsullar və Vitaminlər Kombinatında B2 vitamini üçün başlanğıc materiallar—mono-bromortoksilolun tullantısız alınması texnologiyası istehsalatda tətbiq edilmişdir.

Sverdlovsk dəmir yolunun lokomotiv deposunda təmiz və işlədilmiş sular üçün ərp əmələgəlməsinin qarşısını alan tetrahidroftalat turşusunun monoamidinin sintezi metodu sənayedə istifadə edilmişdir.

Polimer materialların istismar xassələrini yaxşılaşdıran və onlara yanmazlıq qabiliyyəti verən antipiren kimi istifadə edilən 2, 4, 6 - tribromanilinin tullantısız istehsal texnologiyası işlənib hazırlanmışdır. “Sumqayıtkimyasənaye” istehsalat birliyində “Universal-2” təmizləyici pasta üçün resept işlənib hazırlanmışdır.

İnstitutda yeni reaksiyayaqabil polimerlər, birgəpolimerlər, xüsusi təyinatlı müxtəlif tip kompozisiya materialları, polimer materiallar üçün əlavələr, aşqarlar və doldurucular yaradılması və onların elmi əsaslarının işlənib hazırlanması sahəsində elmi-praktiki tədqiqatlar inkişaf etdirilmişdir. O cümlədən:

—Oliqosulfonaftolların sintez texnologiyası yaradılmış və Elektrokimya İnstitutu (Moskva) ilə birlikdə qurğuşun akkumulyatorların genişləndiricisi kimi istehsalatda tətbiq edilmişdir.

—Reaksiyaqabiliyyətli oliqomerlər əsasında yeni effektli antistatiklər, termiki davamlı əlaqələndiricilər, yapışqanlar və s. yaradılmış, poliolefinlərin destruksiyasına qarşı effektli stabilizatorlar hazırlanmış və tətbiq üçün Sumqayıt Sənaye Birliyinə təqdim edilmişdir.

—Yüksək effektli foto-, elektron- və rentgenrezistlər, yarımkeçiricilər, korroziyadan qoruyucu örtüklər, kapsullaşdırıcı materiallar, antistatiklər, elektretlərin və s. hazırlanması üçün funksional polimerlər sintez edilmiş, onların alınmasının texnoloji parametrləri müəyyənləşdirilmişdir.

—Kapsullaşdırılmış superfosfat gübrələrinin alınma texnologiyası yaradılmış, alınan gübrələrin İsmayıllı rayonunda sınaqları keçirilmiş və tətbiq olunmuşdur.

—Bioloji və optiki-aktiv birləşmələrin, səthi-aktiv maddələrin polimerlərə plastifikator, stabilizator, antipiren, modifikator, inhibitor və s. kimi əlavələrin alınma üsulları işlənib hazırlanmış və “Sumqayıtkimyasənaye” İstehsalat Birliyində tətbiq üçün təklif olunmuşdur.

—İqtisadi cəhətdən səmərəli olan xlorparafinlərin və karboksimetilsellülozun alınma texnologiyaları işlənib hazırlanmış və Sumqayıt “Səthi-aktiv maddələr” zavodunda tətbiq edilmişdir.

—Müxtəlif istehsalatlarda geniş tətbiq olunan manjet və kipləşdiricilərin hazırlanması üçün yararlı kompozisiya materialları yaradılmış, Sumqayıt “Azərboru” zavodunda istifadə edilmişdir.

—Xlor üzvi tullantılardan istifadə etməklə 4-xlorlu karbonun və tetraxloretilenin alınma prosesi işlənib hazırlanmış və tətbiq üçün Sumqayıt “Üzvi Sintez” zavoduna təqdim edilmiş, zavod miqyasında sınaqdan keçirilmişdir.

Yüksək təzyiq polietileni, mineral doldurucular və onların tullantıları əsasında yüksək möhkəmliyə malik və termiki davamlı kompozisiya materialları yaradılmışdır. Yüksək təzyiq polietileni istehsalında yan məhsul —aşağımolekulkütləli polietilenin məqsədyönlü istifadəsi texnologiyası işlənib hazırlanmışdır.

Hərbi sənaye kompleksi sistemində pirotexnika sahəsində alınan latekslər, polifunksional, nano hissəciklərlə doldurulmuş çoxkomponentli yüksək adgeziya qabiliyyətinə malik materiallar alınmış və sənaye miqyasında tətbiq edilmişdir. (Rusiya Federasiyası-1994-cü il).

İnstitutda sintez olunmuş yüksək enerjiyə malik oliqomerlər özündə nanodispers metallar saxlayan xüsusi materialların hazırlanmasında istifadə olunmuş, Rusiya Federasiyası Dövlət Elm Mərkəzi və Federal Dövlət Unitar müəssisəsində (“QNİİXTGOS/-da) sınaqdan keçirilmiş və kosmik texnika üçün sənaye miqyasında istehsalı tövsiyə olunmuşdur.

Bunlarla yanaşı digər istiqamətlərdə də mühüm nəticələrə nail olunmuşdur.

Metal tozları, mineral doldurucular, filizlər, kənd təsərrüfatı məhsullarının çeşidlənməsində istifadə olunan dənəvər materialların çeşidlənməsi üçün klassifikator yaradılmış, Bakı Tozvarı Metallurgiya zavodunda tunc tozlarının fraksiyalaşdırılması üçün tətbiq olunmuşdur.

Aşağı özlülüyə malik tökmə kompozisiyalar hazırlamaq üçün aktiv durulaşdırıcılar və epoksid qatranları əsasında kompozisiyalar yaradılmış və epoksidian qatranlarının aktiv modifikasiyaedici əlavələri kimi tövsiyə olunmuşdur.

Elektro- və radiotexnika sənayesi, cihazqayırma, optika, məişət cihazlarının hazırlanmasında istifadə oluna bilən zərbəyədavamlı polistirol üçün modifikatorlar işlənib hazırlanmış və sınaqdan keçirilmişdir.

Aşağıözlülü xlorəvəzli epoksioliqomerin sintez texnologiyası yaradılmış, prosesin reqlamenti, texnoloji sxemi işlənib hazırlanmış və Üzvi Sintez zavodunda (Sumqayıt) sınaq partiyası alınmışdır. Oliqomer əsasında cərəyan gücləndiriciləri istehsal edilib uğurla sınaqdan keçirilmişdir.

Superfosfat gübrəsinin dənəvərləşdirilməsi və qurudulması texnologiyası, tərkibində vanadium mikroelementi olan superfosfat gübrəsinin alınma texnologiyası, pambıqtəmizləmə zavodlarının tullantılarından natrium karboksimetilsellülozun və kapsuləmələgətirən polimerlərin yeni nəslinin yaradılması texnologiyaları işlənib hazırlanmışdır. Karboksimetilsellülozun müxtəlif duzlarının yeni quruducu sistemlərdə qurudulması texnologiyaları, dənəvər materialların örtük əmələgətirici polimerlərlə kapsullaşdırılması prosesinin texnologiyası işlənib hazırlanmış və kənd təsərrüfatında, sənayenin müxtəlif sahələrində tətbiq olunması üçün təklif edilmişdir.

Fərdi C1-C6 karbohidrogenlərin və ya onların sənaye qarışıqlarının “qaynar lay” reaktorunda tam xlorlaşması ilə bir mərhələdə qiymətli C1-C6 xlorkarbonlar və karbon klasterlərin (C60-C70 fulleren və nanoborucuqların) fasiləsiz alınma texnologiyası işlənilmiş, bu texnoloji prosesin təcrübi zavodlarda realizə olunması tövsiyə olunmuşdur.

İnstitutun inkişafı və yüksəlişi onun elmi potensialı ilə müəyyən olunur. Hazırada institutda 260 əməkdaş çalışır, onlardan 99-u elmi işçidir, o cümlədən 1-i akademik, 5-i AMEA-nın müxbir üzvü, 15-i elmlər doktoru və 40-ı fəlsəfə doktorudur.

İnstitutun fəaliyyəti dövründə əməkdaşlar tərəfindən 25 kitab, 9 monoqrafiya, 3 biblioqrafiya, 2100-dən artıq konfrans materialları, 1000-ə yaxın müəlliflik şəhadətnamələri, bundan əlavə, 2000-ə yaxın məqalə respublika və xarici mətbuatda çap olunmuşdur.

İnstitutun əməkdaşları tərəfindən 13 qrant alınmışdır. Bunlardan 8-i xarici qrant, 5-i Azərbaycan Prezidenti yanında Elm Fondunun və Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin qrantlarıdır.

İnstitutun əməkdaşlarının elmi fəaliyyəti dövlətimiz tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir:

İnstitutun sabiq direktoru A.A.Əfəndiyevin fəaliyyəti dəfələrlə təşəkkür və tərifnamə ilə qeyd edilmiş, o, “Şərəf nişanı”, “Şöhrət” ordenləri, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Fəxri fərmanları və Ankara Orta Şərq Texniki Universitetinin xatirə medalı ilə təltif edilmişdir. 2005-ci ildə Azərbaycan elminin inkişafındakı xidmətlərinə görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə ona “Əməkdar elm xadimi” Fəxri adı verilmişdir.

AMEA-nın müxbir üzvü M.S.Salahov Respublika Elmi Tədqiqatların Təşkili və Əlaqələndirilməsi Şurası üzvi kimya Elmi İstiqaməti üzrə Problem Şurasının sədri, Elmi inkişaf üzrə Beynəlxalq Şura Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının akademiki, Lütfi-Zadə adına Beynəlxalq Müasir Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar İxtiraçısı, Azərbaycan Memarlar İttifaqının fəxri üzvüdür. O, elm sahəsindəki nailiyyətlərinə görə “Şöhrət” ordeni, Beynəxalq Elmlər Akademiyasının “Qızıl döş nişanı”, akademik Y.H.Məmmədəliyev və Akademik M.M.Mehdizadə medalları, Rusiya Elmi Texniki Yaradıcılıq Sərgisinin 2010-cu il laureat diplomuna layiq görülmüşdür. M.S.Salahovun rəhbərliyi ilə İnstitutda 1979-cu ildə “Gənc Kimyaçılar” məktəbi yaradılmış, bu məktəb əsasında sonradan Sumqayıt şəhərində “Təbiət elmləri təmayüllü gimnaziya” fəaliyyətə başlamışdır.

AMEA-nın müxbir üzvü A.M.Quliyev “Yüksəkmolekullu birləşmələr kimyası” üzrə Problem Şurasının sədri, AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi Bürosunun, Azərbaycan “Kimya” jurnalının Redaksiya heyətinin və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin yanında Ali Attestasiya Komissiyasının kimya elmləri üzrə Ekspert Şurasının üzvüdür. A.M.Quliyev Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə “Əməkdar elm xadimi” Fəxri adı və AMEA-nın Fəxri fərmanı ilə təltif olunmuşdur.

AMEA-nın müxbir üzvü, texnika elmləri doktoru, professor Y.İ.Rüstəmov elmdə əldə etdiyi yüksək nailiyyətlərə və texnologiya sahəsindəki işlərinə görə “SSRİ ixtiraçısı”, SSRİ XTNS-nin “Gümüş medalı”, Respublikanın “Şöhrət” ordeni, D.İ.Mendeleyev Cəmiyyətinin Diplomu və çoxlu Fəxri fərmanlarla təltif edilmişdir.

AMEA-nın müxbir üzvü V.C.Cəfərov 2007-2011-ci illərdə Gürcüstan Respublikasında (Tbilisi şəhəri) keçirilən Beynəlxalq konfranslarda plenar məruzələrinə görə Gürcüstan Kimya Cəmiyyətinin diplomları ilə təltif olunmuşdur.

AMEA-nın müxbir üzvü B.Ə.Məmmədov Tomson Reyters şirkətinin Fəxri fərman və mükafatına layiq görülmüşdür.

Kimya elmləri doktoru T.A.Aslanov 2010-cu ildə Amerika Bioqrafiya İnstitutunda keçirilən sorğuya görə “İlin adamı” (tibb və sağlamlıq sahəsində) adına layiq görülmüşdür.

İnstitutda “Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası” fəaliyyət göstərir.

İnstitutun alimləri uzun illər ərzində keçmiş SSRİ-nin və digər ölkələrin akademik və elmi-tədiqat institutları ilə sıx əlaqə saxlamışlar, bu əlaqələr indi də davam etdirilir.

Alimlərimiz müxtəlif təhsil ocaqlarında pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olaraq gənc nəslin təhsili sahəsində fəal iştirak edirlər.

AMEA-nın müxbir üzvü M.S.Salahov Respublika Müəllimlər İttifaqı idarə heyətinin üzvü, bu təşkilatın Sumqayıt şöbəsinin sədri, Bakı Dövlət Universitetinin professorudur.

AMEA-nın müxbir üzvü A.M.Quliyev Sumqayıt Dövlət Universitetində neft kimyası və kimya texnologiyası kafedrasının professorudur.

Kimya elmləri doktoru, professor A.M.Mustafayev uzun illərdir ki, Bakı Dövlət Universitetinin Üzvi kimya kafedrasında “Zərif üzvi sintez” və “Tətbiqi üzvi kimya” fənnlərindən mühazirələr oxuyur.

Akademiyanın müxbir üzvü V.C.Cəfərov Sumqayıt Dövlət Universitetinin “Ekologiya və təbiətdən istifadə” kafedrasının professorudur.

Kimya elmləri doktoru, professor N.T.Qəhrəmanov Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında fəaliyyət göstərir.

Alimlərimizin rəhbərliyi ilə bir çox magistr və doktorluq dissertasiyaları müvəffəqiyyətlə müdafiə olunur. Hazırda institutda 12 doktorant və 5 dissertant elmi iş üzərində çalışır.

AMEA-nın digər institutları (Yusif Məmmədəliyev adına Neft Kimya Prosesləri İnstitutu, Geologiya İnstitutu, Radiasiya Problemləri İnstitutu və s.), ali təhsil müəssisələri Azərbaycan Tibb Universiteti ilə birgə fəaliyyət üzrə müqavilələr bağlanır, multidisisplinar tədqiqat proqramları tərtib edilir.

Hazırda İnstitutda sürətli yenidənqurma işləri aparılır. İnstitutun binası, laboratoriyaları təmir olunur, elmi mövzularına yenidən baxılır, onlar həm fundamental, həm də tətbiqi cəhətdən əhəmiyyətli olan müasir istiqamətlərə yönəldilir.

Ali məktəblərlə əlaqələri möhkəmləndirmək, tələbə və magistrantlarda tədqiqatçılıq və peşə fəaliyyəti ücün zəruri olan bilik və vərdişlərin formalaşdırılması, elmin bu sahəsində olan innovasiyaların tədris prosesinə tətbiqi məqsədi ilə BDU-nun yüksəkmolekullu birləşmələr kimyası kafedrasının PMİ-də filialının yaradılması üçün razılaşma əldə edilmişdir.

PMİ-də SDU-nun “Polimer materiallarının texnologiyası” baza kafedrası yeni dərs ilində fəaliyyətə başlayacaq. Baza kafedrası AMEA PMİ-nin, respublikanın, xarici kimya müəssisələrinin və şirkətlərinin tələblərini tam təmin edən mütəxəssislərin hazırlanması, ali təhsilli mütəxəssis hazırlanmasının əsas şərtləri olan elm və təhsilin istehsalata inteqrasiyasının gücləndirilməsi, magistr və doktorluq dissertasiyaların yerinə yetirilməsi məqsədlərini daşıyır.

AMEA PMİ ilə ADNA arasında işləmə müddəti 2020-ci ilin sonunadək olan konkret mövzu üzrə elmi-texniki əməkdaşlıq haqqında müqavilə imzalanmışdır. İşlər k.e.d., prof. Nəcəf Qəhrəmanov və t.e.d., prof. Kərəm Şıxəliyevin rəhbərliyi altında aparılacaq. Müqavilədə müxtəlif tipli modifikasiya olunmuş polimer kompozitlərin alınması, tədqiqi və tətbiqi sahəsində alınacaq nəticələr əsasında birgə patent və elmi əsərlərin çap olunması, dissertasiyaların işlənməsi nəzərdə tutulur.

Azərbaycan Respublikasında 2014-cü ilin “Sənaye ili elan edilməsi ilə bağlı tədbirlər planı”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamının icrası ilə əlaqədar AMEA Rəyasət Heyətinin qərarı ilə tanış olan institut əməkdaşları AMEA-nın icraçı olduğu bütün tədbirlərin həyata keçirilməsində fəallıq göstərəcəklər.

Bu ilin may ayının sonunda institut rəhbərliyinin AMEA-nın və ARDNŞ-in “Azərikimya” İstehsalat Birliyinin rəhbərləri ilə görüşü keçirilmiş, göruşdə PMİ-nin hazırkı vəziyyəti, problemləri, İB-yə daxil olan müəssisələrin mövcud vəziyyəti, onların həlli vacib olan elm tutumlu problemləri müəyyən edilmiş, birgə fəaliyyət proqramı tərtib olunmuşdur. İB-nin “Etilen-polietilen” zavodunda mövcud problemlərin araşdırılması, müzakirəsi və həlli məqsədilə PMİ-nin və İB-nin əməkdaşlarından ibarət yaradılmış işçi qrupların görüşü keçirilmiş, gələcəkdə regionda polipropilen, karbamid, metanol əsaslı istehsalatlar yaradılacağı, qarşıya cıxan problemlərin həlli üçün PMİ ilə birgə fəaliyyətin vacib olduğu vurğulanmışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu və ARDNŞ-in Elm Fondu tərəfindən maliyyələşdirilən qrant layihələrində iştirak etmək üçün ilk addımlar atılmışdır.

İnstitutda yerinə yetiriləcək işləri yeni istiqamətə yönəltməklə “varislik-yenilik” prinsipi üzrə davam etdirməklə multidissiplinar layihələrin baza maliyyəsi olmadan ayrı-ayrı proqramlar üzrə həyata keçirilməsi planlaşdırılır.

Layihələrdən biri “Heterotsiklik birləşmələr laboratoriyası” ilə (k.e.d., prof. Raiq Hacılı) ATU arasında 2 il müddətə yerinə yetiriləcək —bərk və inyeksiya forması alınmış, bioloji aktivliyi öyrənilmiş 4-morfolinometil nikotin turşusunun etil efirinə aid elmi-texniki proqramdır. Digər layihə xüsusi təyinatlı (radiasiyaya davamlı, lüminissentedici, elektroaktiv) polimer kompozisiyaların yaradılması ilə əlaqədar AMEA-nın Geologiya İnstitutu, Neft Kimya Prosesləri İnstitutu, Radiasiya Problemləri İnstitutu ilə birlikdə yerinə yetiriləcək proqramdır.

Bu gün Polimer Materialları İnstitutu özünün dirçəliş dövrünü yaşamaqdadır. Bu institutun fəaliyyətinin əvvəlkindən daha yüksək səviyyədə bərpa olunması, onun müasir avadanlıq, tədqiqat üsulları, yüksək ixtisaslı gənc kadrlarla təmin olunması hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyevin və AMEA prezidenti akademik Akif Əlizadənin qayğısı altındadır. Buna bariz nümunə kimi bu yaxınlarda akademiya üzvlüyünə keçirilən seçkilərdə PMİ-yə 3 yer (bir akademik, iki müxbir üzv) ayrılmasıdır.

İnstitutun kollektivi bu etimadı doğruldacağına əmindir.

Akif Əzizov,

AMEA Polimer Materialları

İnstitutunun direktoru, akademik.

Respublika.-2014.- 10 iyul.- S.6.