İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur

Oxuculara təqdim olunan “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur” kitabı (İbrahim Quliyev fars dilindən tərcümə etmişdir) Güney Azərbaycanın tanınmış tarixçisi, mərhum doktor Səməd Sərdariniyanın çoxsaylı əsərlərindən biridir. Müasir Güney Azərbaycan tarixşünaslığında az müəllif tapılar ki, onun kimi yorulmaq bilmədən faktları, mənbələri və arxiv sənədlərini tədqiq edərək, tarixi həqiqətləri üzə çıxarmaq sahəsində zəngin irs qoyub getmiş olsun. “Azərbaycan mədəni dünyada”, “Təbriz əvvəlinci şəhərdir”, “Təbrizin Mərkəzi qeybi”, “Əli Müsyo”, “Təbriz Universiteti”, “Azərbaycan mətbuat tarixi”, “Təbriz teatrı”, “Bağır xan Salari-Milli”, “Molla Nəsrəddin Təbrizdə”, “Arazın hər iki sahilində soyqırım”, “Azərbaycan məşhurları” (3 cilddə) əsərləri müəllifin elmi axtarışlarının və yaradıcılığının bir hissəsidir. Onun şəxsi arxivində daha yeddi kitab, onlarca sanballı elmi məqalə oxuculara təqdim olunacağı günü gözləyir.

XIX əsrin sonunda Daşnaksütyun partiyasının yaranması və erməni qatillərinin bu partiya sıralarında cəmləşməsi dənizdən-dənizə böyük Ermənistan haqda xülyanı formalaşdırdı və onu müsəlmanlara qarşı mübarizədə ideoloji hədəfə çevirdi. Daşnaksütyun partiyasının yaranması ilə Qərbi Azərbaycan torpaqları, o cümlədən İrəvan və onun ətrafındakı bölgələr erməni əsarətinə düşdü.

Doktor Səməd Sərdariniyanın kitabını vərəqlədikcə son yüz ildən artıq bir müddətdə erməni cəlladlarının azərbaycanlılara qarşı törətdikləri çoxsaylı qətllərin, talan və zorakılıqların geniş panoraması göz önündə canlanır. Müəllifin kitabındakı çoxsaylı tarixi faktlar bu gün İrəvanı özünə paytaxt etmiş ermənilərin tarixi keçmişi bilərəkdən təhrif edib saxtalaşdırmalarına tutarlı elmi cavabdır.

Doktor S.Sərdariniyanın kitabı 1999-cu ildə (1379) İranda fars dilində nəşr edilmişdir. İranda qondarma erməni soyqırımına aid onlarca yazı dərc olunduğu halda, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri cinayətlərlə əlaqədar çıxan əsərləri barmaqla saymaq olar. Bu baxımdan, ictimaiyyətimizin diqqətinə təqdim edilən bu kitab xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Təbii ki, bizim oxucumuz əsərin hansı şəraitdə qələmə alındığını və hansı auditoriyaya ünvanlandığını nəzərə almalıdır. Eyni zamanda, qeyd etməliyik ki, əsərdə işlənən bəzi ifadələr və terminlərdə kiçik dəqiqləşdirmələr aparılmışdır.

Əkrəm Rəhimli (Bije)

Şah Səfi İrəvanı azad etmək qərarına gəldi. O, şəhəri mühasirəyə almaq üçün İsfahandan toplar gətirmək barədə göstəriş verdi. Həmin günlərdə Xoyda “Baliməz” və ya “Yoldaş” adlanan çox böyük bir top da var idi. Baş komandan Rüstəm xanın qardaşı Lor hakimi Kəlbəli xan və Əliqulu xan Yasavulla birgə həmin topu götürmək üçün Xoya yollandı. Onlar topu götürüb şah ordusuna yetişdilər... İrəvan uğrunda bu döyüşlərdə Osmanlı ordusu 22 min nəfər canlı qüvvə itkisi verdi. Şəhər yenidən Səfəvilərin ixtiyarına keçdi.

İrəvan qalasının fəthi ilə bağlı Şah Səfi Xəlil bəy Zaxoriyə və Səfdər xana müraciətlə iki fərman imzalamışdır. Onların hər ikisi “İranın Qafqazla əlaqələri haqqında sənədlər” kitabında çap olunmuşdur. Hicri-qəməri tarixi ilə 1045-ci ilin zilqəddə ayında imzalanmış birinci fərmanda deyilir: “Rum hökmdarı Firənglə sülh bağlayan kimi ordusunu götürüb İrəvan qalasını ələ keçirməyə gəldi. Şəhərin hakimi Təhmasibqulu xan Qacar üzüqaralıq edərək... qalanı onlara təslim etdi. Rum hökmdarı da kürəkəni və vəziri Murtəza paşanın, o cümlədən digər mötəbər paşa və əmirlərin rəhbərliyi altında orada 12 min döyüşçü saxlayıb özü geri qayıtdı. O, qalada xeyli hərbi sursat, top və odlu silah da saxladı. Bizim hökmdarımız bu xəbəri eşidib, yenidən qalanın azad edilməsini əmr etdi. O, qazilərə qalanı mühasirəyə almaq, onu top atəşlərinə tutmaq haqqında göstəriş verdi. Qısa müddətdə toplar ön cəbhəyə gətirildi, mərmi zərbələri ilə Şirhacı hasarının divarı altındakı taxta döşəmələr dağıdıldı. Şəvval ayının 17-də əsgərlər yürüşə başladı, səhərdən-axşama qədər davam edən döyüşdə Murtəza paşa və digər bir neçə paşa qətlə yetirildi. Rum əsgərlərinin çoxu həlak oldu, qalanları isə əsir alındılar. Murtəza paşanın qətlə yetirilməsi xəbəri (artıq döyüşün üçüncü günü idi) hələ digər döyüşçülərə çatmadığından, onlar qalabəyinin əmri ilə daha böyük cəsarət və əzmlə döyüşürdülər. Bu zaman bizim imanlı qazilər qalanın ətəyindəki divara yaxınlaşıb, orada möhkəmləndilər. Bir qədər keçəndən sonra onlar yenidən yürüşə başladı və çətinliklə də olsa qala qapılarını aça bildilər. Bundan sonra sayı, təxminən, beş min nəfər olan paşa və mühafizəçilər qibleyi-aləmə pənah gətirib, ondan aman istədilər. Naibi-humayinimiz cənnəti-məkan ata-babasının cəddinə dua-səna edərək həmin insanların malına və canına aman verdi. Torpaqların azad edilməsində və dövlətin qorunmasında xidmətləri olan şəxslərə şaha layiq diqqət göstərilməli, onlar mükafatlandırılmalı, ehtiyacları və xahişləri yerinə yetirilməlidir”.

“Şah Səfi tərəfindən Əmirgunə ləqəbi almış Təhmasibqulu Mirzə IV Sultan Muradın qoşunlarına bir müddət müqavimət göstərdi, ancaq sonda İrəvanı ona təslim etdi. Bu satqınlıq müqabilində ona Yusif paşa ləqəbi verildi. Nəticədə o, Hələbin hakimi və vəzir oldu. İrəvanda əsir götürülən Təhmasibqulu tezliklə sultanın qəlbinə yol tapıb, onun ən yaxın dostuna və munisinə çevrildi. O, sultanın bütün əyləncə məclislərində iştirak edir, daim onunla bir yerdə olurdu. Ancaq IV Sultan Murad öldükdən sonra onun yerinə gələn sultan İbrahim Səfəvi dövlətinə dost münasibəti ilə tanınırdı. O, hakimiyyətə gələn kimi Təhmasibqulu xanı Səfəvi dövlətinin Osmanlıdakı səfirinə təhvil verdi və səfir də onu Səfəvi hökmdarının əmri ilə İstanbul şəhərində edam etdirdi.

Hicri-qəməri tarixi ilə 1045-ci ildə İrəvan yenidən Səfəvi dövlətinin ixtiyarına keçdi. Səfəvilərin nüfuzlu şəxslərindən biri ora hakim təyin olundu. Bununla da Çuxursəddə Əmirgunə xanın irsi hakimiyyətinə son qoyuldu və bundan sonra Çuxursədə hakimlər Səfəvi dövləti tərəfindən göndərildi”.

A.Bakıxanovun yazdığına görə, Şah Səfinin yanına girov kimi göndərilən kumık əmiri Surxay Mirzənin qardaşı Əlqas Mirzəyə Səfiqulu xan ləqəbi verilib və o, əmirlər sırasına daxil olduqdan sonra bir müddət İrəvanda və Şirvanda hakimlik edib.

Faruq Sümer də yazır: “Şah Səfi zamanında Ağcaqala və Lorinin valisi olan İsa xan Sultan hicri-qəməri tarixi ilə 1066-cı ildə (miladi tarixi ilə 1656-cı ildə) Çuxursəddə də hakimlik etmişdir”.

Şah Səfinin ölümündən sonra onun oğlu II Şah Abbas hakimiyyətə gəldi. O, hicri-qəməri tarixi ilə 1052-ci ildə taxta çıxdı. Onun hakimiyyəti hicri-qəməri tarixi ilə 1077-ci ilə qədər davam etmişdir. Bu illərdə Osmanlı imperiyası Avropa dövlətləri ilə siyasi və hərbi konfliktlər yaşadığından, Azərbaycana və o cümlədən İrəvana hücumlar olmamışdır. Lakin II Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə daxili vəziyyət qeyri-stabil olmuş və hakimlər tez-tez dəyişdirilmişdir. Çuxursəd bəylərbəyi Məhəmmədqulu xan da bu dövrdə tutduğu vəzifədən azad olunmuşdur.

Hicri-qəməri tarixi ilə 1077-ci ilin rəbiül-əvvəl ayında II Şah Abbas vəfat etdi və onun oğlu Səfi Mirzə əvvəlcə II Səfi adı ilə taxta çıxdı, lakin çox tezliklə o, Şah Süleyman kimi tanındı. Onun hakimiyyəti dövründə də İrəvan qonşuları tərəfindən təcavüzə məruz qaldı. “Lakin hicri-qəməri tarixi ilə 1089-cu ildə (miladi tarixi ilə 1679-cu il iyun ayının 4-də) İrəvanda güclü zəlzələ baş verdi və şəhər yerlə-yeksan oldu. Bundan sonra qala yenidən bərpa olundu və daha da genişləndirildi”.

Bu zəlzələdən öncə İrəvanda olmuş məşhur fransız səyyahı J.Şardən öz “Səfərnamə”sində bu torpaqlar haqqında ətraflı söhbət açmışdır. O yazır: “İrəvan böyük şəhərdir, çoxlu bağları olsa da çirklidir. Burada böyük binalar yoxdur. Ətrafı dağlıqdır. İki çayı var: Biri Zəngi adlanan böyük çay, ikincisi kiçik Qırxbulaq çayıdır. Zəngi çayı şəhərin kənarından axır, Qırxbulaq isə şəhərin içindən keçir. Şəhər kənarında yerləşən İrəvan qalası da şəhər hesab olunur. Qalanın əhalisi müsəlmanlardan ibarətdir, amma burada ermənilərin də dükanları var. Onlar gündüz dükana gəlib alver edir, gecə isə şəhərə qayıdırlar. Qalanı iki min silahlı mühafizə edir. Bir neçə top daim döyüşə hazır vəziyyətdə saxlanılır. İrəvan hakiminin evi qalada Zəngi çayının axar-baxarlı yerindədir.

Burada bir “Narınc” qala da vardır. Orada da böyük toplar qoyulub... İrəvanda ətrafına ağaclar əkilmiş dördguşəli böyük bir meydan vardır. Həmin meydanda cıdır yarışları keçirilir... Əyalətdə əkinçilik inkişaf edib, burada hər cür ağac və bitki əkilir. İrəvanın ətrafından axan çayda çoxlu balıq olur, ən çox isə forel ovlanır”.

Şah Süleymanın yeddi oğlu var idi. Böyüyü Hüseyn Mirzə idi. Şahın ölümündən sonra (hicri-qəməri tarixi ilə 1006-cı ildə) əmirlər onu hakimiyyətə gətirdilər. Saray əyanları onun qorxaq və cəsarətsiz olmasından istifadə edib hakimiyyəti ələ almaq istəyirdilər. Hüseyn Mirzənin dövründə Səfəvilər sülaləsinin ömür kitabı qapandı və hicri-qəməri tarixi ilə 1135-ci ildə əfqanlar İsfahanı işğal etdilər.

Əvvəlcə Mahmud Əfqan hakimiyyətə gəldi. Mülayim xarakterə malik olan bu adam bir sıra hadisələr nəticəsində son dərəcə dəyişdi. O, təsəvvürəgəlməz dərəcədə vəhşi cəza üsulları tətbiq etməyə başladı. İş o yerə gəlib çatdı ki, vəziyyətdən çıxmaq üçün əfqan ağsaqqalları çarə axtarmalı oldular. Onlar Mahmudun öz göstərişi ilə zindana atılmış əmisi oğlu Əşrəfi həbsdən azad edib, onun yerinə taxta oturtmaq qərarına gəldilər. Beləliklə, Əşrəf Əbdüləziz oğlu hicri-qəməri tarixi ilə 1137-ci ilin şaban ayında (miladi tarixi ilə 1725-ci ilin aprelində) İsfahanda taxta çıxdı və onun adına sikkə kəsildi. Bununla da qısa zamanda hakimiyyət uğrunda mübarizə başa çatdı. Əşrəf sultan qəsrinə sahib olan kimi Mahmud qətlə yetirildi.

Hicri-qəməri tarixi ilə 1139-cu ildə (miladi tarixi ilə 1726-cı ildə) Osmanlı ordusu ilə Əşrəfin qoşunları arasında döyüş baş verdi. Əşrəf məğlub olduğunu görüb, qarşı tərəfə sülh təklif etdi. Həmin müqavilənin şərtlərinə görə, Səfəvi dövlətinin əksər şəhərləri, o cümlədən İrəvan Osmanlılara təhvil verilirdi.

Məhəmməd Kazım Mərvi bununla bağlı yazır: “Mahmud Əfqan İsfahanda hakimiyyətə gələn kimi Rum hökmdarı Sultan Əhməd paşalara göstəriş verdi ki, İrəvan və Gürcüstandan Təbrizə, Bağdad ətrafından Həmədana qədər bütün əraziləri işğal edib, hər şəhərə hakim və amil təyin etsinlər. Növbəti ildən isə bu şəhərlərin gəlir və məhsulları hesablansın”.

İrəvan Nadir şah Əfşar dövründə

Hicri-qəməri 1135-ci ildə, yəni Mahmud Əfqan İsfahana yaxınlaşdığı günlərdə dövlət adamları vəliəhd Təhmasib Mirzəni atasına kömək üçün Qəzvinə göndərdilər. O, ordu toplayıb əfqanlarla döyüşə girişməli idi. Təhmasib Mirzə də əvvəlcə Qacarqəvanlu əyalətinin hakimi Fətəli xanı sarayın səlahiyyətli nümayəndəsi və əmirlər əmiri təyin etdi. Bu zaman Nadirin qəhrəmanlıqları barədə məlumat alan vəliəhd ona ittifaq təklif etdi. Nadir də onun yanına gələrək “Təhmasibqulu xan” ləqəbini qəbul etdiyini bəyan etdi.

Təhmasibqulu xan hicri-qəməri tarixi ilə 1143-cü ilin məhərrəm ayının birində öz qoşunu ilə Azərbaycana daxil olaraq Savucbulağı, Marağanı, Dehxarqanı azad etdi. Məhərrəm ayının 27-də isə o, Təbrizə daxil oldu və sonra İrəvanı mühasirəyə almağa yollandı. Ancaq burada olarkən əfqanların Məşhədə hücum etməsi xəbərini eşitdi. Buna görə də Osmanlılarla məsələni yarımçıq qoyub, dərhal Təhmasibin Məşhəddə hakimlik edən 12 yaşlı oğlu Rzaqulu Mirzənin köməyinə tələsdi.

Nadirin Şərqə yürüşündən sonra Şah Təhmasib ona tam arxayın olaraq özü 18 minlik ordu ilə Səfəvilər dövlətinin qərb torpaqlarının azadlığı uğrunda mübarizəyə başladı. O, hicri-qəməri tarixi ilə 1143-cü ilin cəmadiül-əvvəl ayında İsfahandan Təbrizə gəldi. Sonra İrəvana yönələrək şəhərin yaxınlığında Osmanlılara ağır zərbə endirdi. Təkcə bir döyüşdə osmanlıların 9 minə yaxın döyüşçüsünü sıradan çıxarıb İrəvanı mühasirəyə aldı.

Məhəmməd Kazım Mərvi yazır: “Marağa və Təbriz ətrafındakı məntəqələri mübarək qədəmləri ilə şərəfləndirən hökmdar arxada qalan qazilərin və igidlərin gəlib onlara yetişməsi üçün çadır qurub bir neçə gün gözləməyi əmr etdi. Bu zaman Təbriz, Marağa, Urmiyadan başqa, Azərbaycanın İrəvan, Gəncə, Şirvan kimi şəhərləri də Osmanlıların əlində idi. Buna görə də hökmdar əvvəlcə İrəvana gedib Çuxursəd əyalətini işğal altında saxlayan Əli paşa Həkim oğlunu cəzalandırmaq, İrəvandakı qalaları azad etmək, sonra digər Azərbaycan şəhərlərinə yollanmaq fikrində idi.

... Səhəri gün padşah Əfrasiyaba bənzər əmirlərlə birgə hərəkətə keçib, qalanın dövrəsinə yetişdi və ətrafı seyr etməyə başladı. Qalanın möhkəmliyinə və dözümlülüyünə söz ola bilməzdi. Qibleyi-aləmin kəməndi kimi yolu kəsən firuzəyi hasar göyün doqquzuncu qatına yüksələrək insanda vahimə oyadırdı. Hasar uca dağa, qarşısındakı xəndək isə uçuruma bənzəyirdi”.

“Osmanlılar şahı çaşdırmaq üçün İrəvan qoşunlarının başçısı Əli paşanı və Bağdad hakimi Əhməd paşanı həmin dövrdə yiyəsiz qalmış İraqi-əcəmi işğal etməyə göndərdilər. Buna görə də Şah Təhmasib özünü dərhal Həmədana çatdırdı və Kürdxan kəndində Osmanlı qoşunu ilə üz-üzə gəldi. Əhməd paşa bir müddət şahın başını sülh danışıqları ilə qataraq qəflətən Səfəvi ordusuna hücum etdi. Şah Təhmasib və sərkərdə Məhəmməd xan Bəluc ağır itkilərə məruz qaldılar. Əhməd paşa Kirmanşahı və Həmədanı, Əli paşa isə Marağa və Təbrizi ələ keçirdi. Şah Təhmasib İsfahana qayıtmalı oldu.

Ancaq Əhməd paşa Nadirdən çox qorxurdu və buna görə dərhal sülh danışıqlarına başladı. Bağdadda imzalanan həmin sülh müqaviləsinə görə Şah Təhmasib Təbrizi, Ordulanı, Loristanı, Kirmanşahı saxlamaq şərti ilə, Arazın sol sahilini, yəni Gəncəni, Tiflisi, İrəvanı, Naxçıvanı, Dağıstanı Osmanlılara güzəştə gedirdi.

...Bu zaman Herat cəbhəsində də müharibə gedirdi. Müəyyərülməmalik Şah Təhmasiblə Əhməd paşa arasında bağlanmış müqaviləni imzalamaq üçün Nadirə gətirdi. Təhmasibqulu xan bərk qəzəbləndi və müqaviləni imzalamaqdan imtina etdi. O, Osmanlı səfiri vasitəsilə Əli paşaya belə bir ultimatum göndərdi: Ya Səfəvi dövlətinin bütün vilayətlərini qaytar, ya da müharibəyə hazırlaş. Özü isə Heratı azad edəndən sonra Bağdada yola düşdü.

...Qeyd etdiyimiz kimi, Nadir əfqanlara qarşı döyüşdüyü müddətdə Osmanlı əsgərləri İrəvanın dörd qalasını, Gəncəni, Qarsı, Tiflisi işğal etmişdilər. Nadir bu dörd qalanı azad etmədən öncə Osmanlı əsgərlərini həmin ərazilərdən qovub çıxara bilməzdi. O, qalaların mühasirəsi ilə məşğul olduğu vaxt Abdullah paşa Səfəvi ordusuna hücum etmək üçün 7 min süvari və 50 min piyada qoşunla İrəvan yaxınlığına gəldi. Tərəflər Bağavurd düzənliyində (bəzən tarixçilər Murad təpəsi də yazırlar) üz-üzə dayandılar. Təhmasibqulu xan hicri-qəməri tarixi ilə 1148-ci ilin məhərrəm ayının 26-da Osmanlı qoşununa ağır zərbə endirdi. Abdullah paşanın və Diyarbəkr paşasının komandanlığındakı olan ordu 5 min döyüşçü itirdi. Bu qələbədən sonra Gəncə və Tiflis təslim olsa da, İrəvan və Qars müqavimət göstərməkdə davam edirdi.

Osmanlı böyükləri Bağdad valisi Əhməd paşaya Təhmasibqulu xanla sülh müqaviləsi bağlamağı əmr etdilər. Əhməd paşa Qarsın Osmanlıların əlində qalması şərti ilə İrəvanı qaytarmağa hazır olduğunu bildirdi. Beləliklə, hicri-qəməri tarixi ilə 1148-ci ilin əvvəllərində Osmanlılarla Nadir arasında (Nadir tərəfindən Babaəli məsul olmaqla) sülh müqaviləsi imzalandı. Beləliklə, Səfəvilər dövlətinin qərb və şimali-qərb vilayətləri geri alındı.

Məhəmməd Kazım Mərvi yazır: “Amma xoşbəxt ulduzlu naib o qələbədən sonra İrəvan istiqamətinə yollanmağı lazım bildi və yol tədarükünə başladı. Köç-köç dalınca İrəvana yola düşdü. Nadir o yerlərdəki yaylaqda şah çadırı qurub, qeybdən xoş səda gözlədi.

Bu xəbəri eşidən İrəvan hakimi Həsən paşa 30 min süvari ilə döyüşə hazırlaşdı. Xoşbəxt ulduz sahibi rumluların cəsarətini və şücaətini görən kimi təcrübəli əmirlərə — Əliqulu bəyə, əmir Aslan xana, İmamverdi xan Qoroğluya göstəriş verdi ki, onları dəf etsinlər.

Fərman sahibi döyüşün gedişində öz qazilərini də həmin süvarilərin üstünə yönəltdi. Döyüş şiddətləndi. Savaşda sonsuz çətinliklər olsa da, ilahinin lütf nəsimi Nadirin bayrağının üstünə əsdi və düşmənlər İrəvana tərəf qaçmağa başladılar... Xoşbəxt ulduz sahibi onların malını və döyüş qənimətlərini qazilərə bağışlayıb, görkəmli sərkərdələrini mükafatlandırdı. Eyş və sevinc səsi göyə yüksəldi. Ancaq Abdullah paşanın Gəncə yaylağına gəlməyə hazırlaşması xəbərini eşidib neçə gün orada dayandı...”.

“Nadirin döyüşçüləri Arpaçayın kənarına qədər irəliləyib, həmin bölgədəki yerləri yenidən geri aldılar. Nadir əkin-biçinin artırılması, su arxlarının təmizlənməsi və xarabalıqların abadlaşdırılması üçün fərman verdi”.

İrəvanın fəthindən bir neçə ay əvvəl Nadir şahın Gürcüstan çarına xitabən verdiyi fərmanda İrəvan hakimi Məhəmmədqulu xanın da adı çəkilmişdir. Fərmanın mətni belədir: “Bu bölgənin tabeliyimizdə olmasını bildirməsini qiymətləndiririk. Bu müddət ərzində körpü başında olan Marağa hakimi baş sərkərdə Əliqulu xan, Əlişəkər dairəsinin bəylərbəyi Mustafa xan və İrəvan bəylərbəyi Məhəmmədqulu xana göstəriş verdi ki, 2000 nəfərlə yanaşı suyu keçib, yolüstü aliqədr Nəcəfsultan Qaraçorluya Caruf eli əhalisini cəzalandırmaq üçün yardım lazım olsa, ona yardım edin. Sonra Tiflis və Gürcüstanın aliməqam sərdarı İslamış xanın yanına gəlib, bir-birləri ilə birləşsinlər. Tiflis qalasını tutub, müxalifləri cəzalandırsınlar. Hər halda, xatircəməm ki, öz xidməti işlərində səy edib və mətləblərini bildirib, himayə edildiklərindən əmin olsunlar”.

əvvəli, ardı var

Respublika.-2014.- 11 iyul.- S.11.