Geologiya İnstitutu yüksəliş yolunda

Geologiya İnstitutu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının aparıcı elmi müəssisələrindəndir. İnstitutun alimləri geoloji elmin inkişafına, respublika ərazisinin geoloji quruluşunun öyrənilməsi üzrə fundamental və tətbiqi məsələlərin həllinə, Azərbaycanın mineral-xammal bazasının yaradılması və möhkəmlənməsinə əhəmiyyətli töhfələr vermişlər.

Geologiya İnstitutunun rəsmi yaranma tarixi 1938-ci ildən başlayır. Bu tarix kitabında şərəfli və gözəl səhifələr heç də az deyil. Azərbaycanda geoloji tədqiqatların tarixi boyu Geologiya İnstitutuna xas olan səciyyəvi xüsusiyyət izlənir—kəşfetmə və liderlik ruhu.

Geologiya İnstitutunun fəaliyyəti dövründə bu elm ocağına professor M.H.Ağabəyov, akademik Q.Ə.Əlizadə, akademik Ə.C.Sultanov, Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü Ə.H.Əliyev, geologiya-minerologiya elmləri namizədi A.S.Bayramov, akademik Ş.F.Mehdiyev, akademik Ə.C.Sultanov, professor Ə.N.Əlixanov rəhbərlik etmişlər. Hazırda instituta akademik A.Əlizadə rəhbərlik edir.

İlk illərindən başlayaraq İnstitut alimlərinin səyi aktual fundamental və tətbiqi məsələlərin həllinə yönəldilmişdir. Azərbaycanın ümumi geoloji xəritəsi və ilk faydalı qazıntılar və mineral sular xəritələri tərtib edilir.

İnstitut alimlərinin tədqiqatları sayəsində Azərbaycan fanerozoyunun regional stratiqrafik bölgü sxemləri işlənilib hazırlanmışdır. Praktiki olaraq stratiqrafik cəhətdən vacib olan əksər fossil fauna qrupları öyrənilmişdir. Azərbaycanın fanerozoy çöküntülərinin SSRİ-nin Cənubi və Avropanın eyni yaşlı çöküntüləri ilə korrelyasiyası aparılmış, fauna və floranın inkişaf tarixi və etapları, hövzənin paleobiocoğrafi xüsusiyyətləri işıqlandırılmışdır.

İlk onilliklərin görkəmli nailiyyətlərindən xüsusi xəritələr (geoloji, tektonik və neotektonik) seriyasının, Azərbaycanın qırılmalar tektonikası xəritəsi, Şərqi Qafqazın alp mərhələsinin qırışıq əmələgətirən proseslər xəritəsinin tərtib və nəşrini qeyd etmək olar.

İnstitutun fəaliyyətinin bütün dövrlərində neft-qaz geologiyası və geokimyası prioritet istiqamət olmuşdur. Neftin genezisi, sanaye əhəmiyyətli neftqaz yığımlarının əmələ gəlmə və paylanmasının aktual problemləri tədqiq olunmuşdur. Qırışıqlıq vilayətlərinə tətbiq edilə bilən xüsusi metodika üzrə Azərbaycanda neft və qaz resurslarının proqnoz qiymətləndirilməsi verilmiş, ən perspektivli stratiqrafik komplekslər və rayonlar ayrılmış və onların hüdudlarında kəşfiyyat işlərinin aparılması üçün təkliflər irəli sürülmüşdür. “Azərbaycan SSR-in neft və qaz —perspektivli strukturlar xəritəsi” (1:500000 miqyaslı) tərtib və çap edilmişdir.

Cənubi Xəzər çökəkliyinin neft-qaz yataqlarının formalaşma qanunauyğunluqlarının müfəssəl öyrənilməsi əsasında karbohidrogenlərin maye fazada sənaye yığımlarının 10 km-dək dərinliklərdə toplanma mümkünlüyü nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış, qeyri-antiklinal neft-qaz yataqlarının axtarışı proqnozlaşdırılmışdır.

Nadir təbiət hadisəsi olan palçıq vulka

nizminin sistematik tədqiqi İnstitutun mühüm elmi istiqamətidir. 1971-ci ildə dünya geoloji təcrubəsində ilk dəfə olaraq akademik Ə.Ə.Yaqubovun rəhbərliyi ilə “Azərbaycan SSR-in palçıq vulkanları” atlası tərtib edilib çap olunmuşdur. Geologiya İnstitutu bu elmi istiqamət üzrə baş təşkilat olaraq (Sovet dövründə) nəinki Azərbaycanın, habelə Gürcüstan, Türkmənistan, Kerç və Taman yarımadaları, Kuban, Saxalin adası palçıq vulkanlarının öyrənilməsi sahəsində tədqiqatlar aparmışdır.

Maqmatik, metamorfik və metasomatik əmələgəlmələrin maddə tərkibi, yayılması və paylanması və bu süxurlarla əlaqədar olan faydalı qazıntı yataqlarının formalaşma qanunauyğunluqları öyrənilmişdir.

Azərbaycan üçün yeni olan petroqrafik süxur tipləri (latitlər, traxitlər, şoşonitlər) aşkar edilmişdir, Kür çökəkliyində mezozoy vulkanizminin geniş yayıldığı müəyyən edilmiş, Azərbaycan ərazisinin vulkanik və intruziv komplekslərinin yaş və formasiya üzrə bölgüsü verilmiş, metomorfizm fatsiyaları ayrılmaqla genetik tiplərə görə onların təsnifatı işlənilmişdir. Azərbaycanın ayrı-ayrı filiz rayonlarının regional-petroqrafik və petrogenetik modelləri işlənilib hazırlanmışdır.

Çoxillik tədqiqatlara əsasən filiz yataqlarının geoloji-struktur xüsusiyyətləri müəyyən edilmişdir. Filizlərin mineral tərkibi, teksturu, geokimyası, metamorfik dəyişilmələri və onların fiziki-kimyəvi formalaşma şəraitləri, filizləşmənin lokallaşmasında müxtəlif geoloji amillərin rolu öyrənilmişdir. Metallogenik zonaların filiz resurslarının proqnoz qiymətləndirilməsi və axtarış-kəşfiyyat işlərinin istiqamətləndirilməsi üçün praktiki tövsiyələr verilmişdir.

İnstitutun maqmatik formasiyaların filizliyi üzrə apardığı tədqiqatlar nəticəsində Kiçik Qafqazda, mis-porfir filizləşməsi kəşf edilmiş və onun mezozoy qranitoidləri ilə bağlılığı əsaslandırılmışdır. Azərbaycanda maqmatik əmələgəlmələrinin radioxronoloji tədqiqatları onların yaş üzrə bölünməsinə imkan verdi. Orta Kür depressiyasının vulkanogen əmələgəlmələrinin yaşının müəyyən edilməsi, habelə Qusar-Dəvəçi törəmə çökəkliyinin vulkanogen qatının (alt yura) və metamorfikləşmış təbəqəli-kvarslı şistlərin (perm-trias) yaşının təyininin böyük elmi-praktiki əhəmiyyəti vardır.

Akademik Ş.N.Məmmədovun rəhbərliyi ilə dağ-mədən işləri sahəsində filiz və neft yataqlarının açıq və yeraltı sistem və texnologiyalarının işlənilməsi, süxurların partlayışla dağıdılması, dağ-mədən qazmalarının aparılması və bərkidilməsi üzrə fundamental və tətbiqi elmi-texniki tədqiqatlar aparılmışdır.

Ayrı-ayrı elementlər və ya element qrupları ilə süxurun filizliliyi arasında dəqiq əlaqənin müəyyən edilməsi Azərbaycan mütəxəssislərinə regionlar üzrə və eyni zamanda Azərbaycanın ümumi geokimyəvi xəritəsinin (1:500000) metodikasını işləyib hazırlamağa və tərtib etməyə imkan verdi.

Geokimyəvi və mineraloji tədqiqatlar sayəsində 360-dan çox mineral növü və növmüxtəlifliyi səciyyələndirilmiş və bunlardan bəziləri (daşkəsənit, tusiit və s.) ilk dəfə müəyyən edilmişdir. Kimyəvi elementlərin mütəhərrik formalarının miqrasiyasının müasir proseslərinin öyrənilməsinə əsaslanan dərinlik geokimyəvi zondlamanın elmi əsaslarının yaradılması, gizli filizləşmənin axtarışı və proqnozu üçün onların indikator xassələrini aşkar etməyə imkan vermişdir.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində seysmoloji və qravimetrik məlumatlara əsasən yer qabığının dərinlik quruluşuna dair ilk ümumiləşdirmə aparılmış, respublika ərazisinin seysmorayonlaşdırması, zəlzələlərin ocaq zonaları dərinliyinin təyini, yer maqnetizmi və paleomaqnetizminin öyrənilməsi üzrə tədqiqatlar aparılmışdır.

İnstitutun geofizikləri tərəfindən makroseysmik titrəyişlər əsasında müfəssəl seysmorayonlaşdırma xəritələrinin yeni tərtib üsulu işlənib hazırlanmışdır. Mühəndisi geofizika məsələlərinin həllində seysmik informasiyanı qeydə alan prinsipcə yeni qurğu yaradılmış və tətbiq edilmişdir. Yer qabığı qatlarının qravitasion dayanıqsızlıq mexanizmi tədqiq edilmiş və sıxlıq inversiyası şəraitində onun rolu aydınlaşdırılmışdır.

Qravimetrik tədqiqatlar Yevlax-Ağcabədi çökəkliyinin özülündə 100 km-dək dərinliklərdə yatan və regionda mantiya diapirlərinin varlığını sübut edən yüksəksürətli mantiya cismləri-astenolitləri aşkar etməyə imkan vermişdir.

İnstitutda xüsusi geofiziki cihazqayırma bürosunda elmi-tədqiqatlar aparmaq üçün onlarla müxtəlif cihaz və kompleks layihələşdirilmiş və hazırlanmışdır. Bu cihazlar, dəfələrlə respublika, ümumittifaq və beynəlxalq sərgilərdə və Leypsiq, İzmir, Budapeşt şəhərlərindəki yarmarkalarda nümayiş etdirilmiş, diplom və medallara layiq görülmüşdür.

1980-ci ildən başlayaraq təcrübi-metodik geofiziki ekspedisiya tərəfindən geofiziki, geokimyəvi, geodinamik və digər sahələrin variasiyalarının sistematik müşahidəsi aparılmış, güclü zəlzələlərin proqnozunun kriterilərinin işlənilməsi üçün bu sahələrin variasiyalarının seysmikliklə əlaqəsi öyrənilmişdir. 1999-cu ildə bu ekspedisiya əsasında Azərbaycan MEA Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi yaradılmışdır.

İnstitut alimləri elmi kadrların hazırlanmasını daima vacib hesab etmiş və bu problemin təşkilati tərəfinə xüsusi diqqət vermişlər. Belə ki, 1986-cı ildə institutun təşəbbüsü ilə respublikada ilk dəfə Akademiya institutu (Geologiya İnstitutu) və ali təhsil ocağını (Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası —ADNA) özündə ehtiva edən Tədris-Elmi Mərkəz (TEM) yaradıldı. Sonralar isə belə bir mərkəz Bakı Dövlət Universiteti (BDU) ilə də təşkil edilmişdir.

Geologiya İnstitutu bu gün Azərbaycanda gənc geoloji kadrların yetişdirilməsi və təlimi üzərində də ciddi işlər görür. Azərbaycanda elmin bugünkü maliyyələşdirilmə səviyyəsi və bununla bağlı ali məktəb məzunlarının elmə laqeydliyi, istedadlı alimlərin kənara davam edən axını bu gün də geologiya elminin əsas problemidir. Geologiya İnstitutu informasiya və yüksək texnologiyalar sahəsindəki ixtisaslara üstünlük verərək, Bakının ali məktəblərindən tələbələri cəlb etməklə və Milli Elmlər Akademiyasında magistratura təşkili ideyasını irəli sürərək, bu məsələni həll etməyə cəhd göstərir. Hazırda bu ideya yeni metodologiyaya əsaslanaraq daha geniş inkişaf tapmışdır —Geologiya İnstitutunda ölkənin aparıcı ali təhsil ocaqlarının baza kafedraları yaradılmışdır. Artıq iki belə kafedra — Neft və qazın geologiyası (ADNA) və Seysmologiya və Yer təkinin fizikası (BDU) — fəaliyyət göstərir və müasir kompyuter avadanlıqları ilə tam təchiz olunmuşdur.

Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra Geologiya İnstitutunun alimləri MDB-nin müstəqil dövlətləri ilə əvvəllər mövcud olmuş elmi əlaqələri qoruyub saxlamağa cəhd etdilər. Eyni zamanda qərb partnyorları ilə elmi əlaqələrin qurulmasına da böyük maraq göstərilirdi. Sözsüz ki, bu İnstitutun əsas fəaliyyət məqsədinə —dünya elm aləminə qovuşmaq zəruriliyinə cavab verirdi.

XX əsrin 90-cı illərinin başlanğıcı Geologiya İnstitutunun dünya geoloji elminə sürətli inteqrasiyası ilə əlamətdar oldu. 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi”nin bağlanması ilə əlaqədər olaraq bu proses daha da intensivləşdi. Dünyanın iri neft korporasiyaları ilə birgə işlərin aparılması, bu şirkətlərin elmi mərkəzlərinə səfərlər beynəlxalq əməkdaşlığın xarakterini və tempini kökündən dəyişdirdi. Dünyanın ConocoPhilips, Statoil, Chevron, Texaco, Exxon Mobil, Shell, Unocal, Total, Elf, Agip, Lukoil və s. kimi iri neft şirkətləri ilə uzunmüddətli müştərək işlərin həyata keçirilməsini beynəlxalq elmi məkana sıçrayış kimi qiymətləndirmək olar. Bu dövrdə geologiya, paleontologiya və stratiqrafiya, neft və qazın geokimyası, geofizika və geodeziya üzrə 50-dən artıq elmi layihə yerinə yetirilmişdir. Birgə aparılan ekspedisiya işləri və dünyanın Elmi mərkəzləri və universitetlərində analitik və təfsiri tədqiqatlar bir tərəfdən qərb ölkələrinin elmi-tədqiqatlarda tətbiq etdikləri yeni metodlara, kompyuter proqramları və standartlara tezliklə uyğunlaşmağa, digər tərəfdən isə milli elmi kadrlar hazırlamağa imkan verdi. Bütün bunlar nəinki müxtəlif mərhələlərdə İnstitutun yalnız maliyyə vəziyyətini stabilləşdirdi, eyni zamanda nüfuzlu Qərb şirkətləri ilə qarşılıqlı işgüzar əlaqə hesabına çox qiymətli təcrübə toplanıldı, İnstitutun ayrı-ayrı əməkdaşları bilik və praktiki vərdişlərini zənginləşdirərək neft və qaz geologiyası istiqamətlərində əsl Avropa səviyyəli ekspertlər oldular.

Bu gün Geologiya İnstitutu elm aləmində özünəməxsus layiqli yer tutur və fəal geoloji axtarışlar “episentrində” yerləşir. Onun tərəfdaşları arasında dünyanın aparıcı elmi mərkəzləri —Cənubi Karolina, Yuta, Vayominq, Merilend universitetləri, Massaçusets Texnologiya İnstitutu (ABŞ), Birmingem və Aberdin universitetləri (Böyük Britaniya), Toronto Universiteti (Kanada), Pyer və Mari Küri Universiteti və Neft İnstitutu (Fransa), Delft Texnologiya Universiteti (Niderland), Karlsrue və Hannover universitetləri (Almaniya), Sofiya Universiteti (Bolqarıstan), İstanbul və Ankara universitetləri (Türkiyə), Moskva Dövlət Universiteti (Rusiya), Çanq-Konq Universiteti (Tayvan), Cənubi Koreyanın institutları (KİQAM), Paviya və Baloniya universitetləri (İtaliya) və s. yer tutur.

Xarici neft şirkətlərinin elmi mərkəzlərinin həmkarları ilə şərikli tədqiqatlar aparmaqla, İnstitut xarici ölkələrin universitetləri ilə əməkdaşlığı aktivləşdirməyə nail oldu. Bu, Azərbaycan alim-geoloqlarının beynəlxalq aləmdə nüfuz qazanmasının başlanğıcı və onların dünyanın elm birliyində statusunun əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsini şərtləndirirdi.

İnstitut Beynəlxalq Geoloji Elmlər İttifaqı xətti üzrə beynəlxalq layihələrin reallaşmasında iştirak etmişdir.

İnstitutun apardığı tədqiqatlar sırasında Rusiya, Qazaxıstan, Orta Asiya respublikaları və Çin Xalq Respublikası ilə birlikdə apardığı “Mərkəzi Avrasiyanın litoloji” paleocoğrafi, struktur, palinspastik və geoloji xəritələr Atlası—(1:2500000 miqyasında) beynəlxalq layihə böyük maraq doğurur. 2002-ci ildə səkkiz ölkənin geoloqlarının səyi nəticəsində müfəssəlliyinə və geoloji informasiyanın həcminə görə dünya praktikasında analoqu olmayan nadir Atlas yaradılmışdır. Bu atlasın tərtibi üzrə aparılan işi nəinki MDB ölkələri ilə, həm də Çin Xalq Respublikası ilə səmərəli beynəlxalq əməkdaşlığın nümunəsi kimi qeyd etmək olar.

Bir çox illər ərzində institut əməkdaşları “Akademik Kurçatov”, “Akademik Vernadski”, “Peqas”, “Vityaz”, “Antares”, “Kallisto” və b. elmi-tədqiqat gəmilərində Dünya okeanının geologiyası və mənimsənilməsinin kompleksli öyrənilməsi üzrə işlərdə fəal iştirak etmişlər.

2002-ci ildə institututda nüvə partlayışları və zəlzələlərin monitorinqi məlumatlarının Milli Mərkəzi təşkil edilmişdir. Bu mərkəz Azərbaycan ərazisində və qovuşuq Xəzər dənizi akvatoriyasında dünya monitorinq sisteminin bir hissəsi kimi fəaliyyət göstərir və seysmoloji, radionuklid, hidroakustik və infrasəs monitorinq aparmaq və həm monitorinq obyektləri, həm də beynəlxalq məlumatlar Mərkəzi ilə əlaqə yaratmaq məqsədi daşıyır.

2003-cü ildə geofiziki məlumatların GİS analizi üzrə işlərə başlanılmışdır. İnstitutda Abşeron ərazisində geniş yayılmış “məhsuldar qat”ın sedimentoloji stratiqrafik kəsilişinin dəqiqliyi, informativliyi və fasiləsizliyi ilə unikal olan nadir elektron rəqəmli versiyası yaradılmışdır. Bundan başqa, “Azərbaycan ərazisinin və ona qovuşan Xəzər dənizi akvatoriyasının litoloji-paleocoğrafi xəritələr Atlasının” (1:1000000) elektron-rəqəmsal versiyası da işlənib hazırlanmışdır. Bu Geologiya İnstitutunun ilk innovasiya layihəsi olmaqla onun innovasion inkişafını bərqərar etmiş başlanğıc səhifəsi, nəinki elmi, eyni zamanda kommersiya marağı doğurur. Onun ardınca buna bənzər daha üç layihə hazırlanmışdır. Multikanal kosmik məlumatların rəqəmli işlənilməsi və imic —spektral analiz metodları ilə karbohidrogen flüidlərinin öyrənilməsi üzrə tədqiqatlar aparılmışdır. Regionda palçıq vulkanizmi və seysmik hadisələrin zaman - məkan korrelyasiyasının alqoritmləri işlənib hazırlanmışdır.

Azərbaycanın ən qocaman muzeylərindən biri olan Həsən bəy Zərdabi adına “Təbiət-tarixi muzeyi” (1930-cu il) ənənəvi olaraq institutun daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Muzey eksponat və fond materiallarının zənginliyinə və elmi əhəmiyyətinə görə dünyanın muzeyləri arasında özünəlayiq yer tutur. Təşkil olunduğu vaxtdan burada aparılan tədqiqatların prioritet istiqaməti onurğalı heyvanların paleontologiyasının, Binəqədi məzarlığında (Bakı ş. yaxınlığında) tapılmış onurğalı heyvan sümük qalıqlarının öyrənilməsi muzeyə dünya şöhrəti gətirmişdir.

90-cı illərin əvvəllərində Geologiya İnstitutunda mətbəə ilə təmin olunmuş elmi-nəşriyyat şöbəsi yaradıldı. İndi artıq “Nafta-Press” nəşriyyatının qrifi ilə çap olunmuş elmi əsərlərin sorağı dünyanın bir sıra ölkələrindən gəlir. “Nafta-Press” nəşriyyatında 220-dən çox kitab və monoqrafiyalar, dövri elmi jurnallar, görkəmli geoloq alimlərin “Seçilmiş Əsərləri” və biblioqrafiyaları, 8 cilddən ibarət “Azərbaycanın geologiyası”, ensiklopedik əsər “Azərbaycan mineralları”, “Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti”, “Geologiya elmi simalarda” kimi möhtəşəm nəşrlər işıq üzü görmüşdür və tədris əhəmiyyətini bir çox onilliklər ərzində saxlayacaqdır. Hazırda “Nafta-Press” nəşriyyatı Azərbaycanın alim-geoloqlarının gərgin əməyinin nəticəsi olan “Dünya palçıq vulkanlarının Atlası”nı çapa hazırlayır.

2003-cü ildə Geologiya İnstitutu və Dərin Neft və qaz yataqları problemləri İnstitutunun əsasında Azərbaycan MEA Geologiya İnstitutu yaradıldı.

Bu iki böyük elmi təşkilatın birləşməsi geologiya elminə və konkret olaraq neft elminə nəzəri və praktiki problemlərin həllində təkan verdi.

İnstitut geologiya elminin fundamental istiqamətləri üzrə fəaliyyətlə yanaşı, respublikanın iqtisadi inkişafının mühüm problemlərinin həllində də aktiv iştirak edir. Öz fəaliyyətində dövlət prioritetlərini rəhbər tutaraq Geologiya İnstitutunun alimləri müstəqil olaraq XXI əsrin ilk onilliyinin sonunda Azərbaycan hökuməti tərəfindən təsdiq edilmiş üç kompleks proqram işləyib hazırlamışdırlar. Onlardan biri Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasına həsr edilmişdir və karbohidrogen potensialının qiymətləndirilməsi və regionda müasir geodinamik vəziyyət ilə bağlıdır; ikincisi mineral xammalın ekoloji baxımdan təhlükəsiz çıxarılması texnologiyalarına, üçüncüsü Azərbaycanın geoloji irsinin nadir obyektlərinin aşkar edilməsi, öyrənilməsi və qorunmasına həsr olunmuş tədqiqatlardır.

Geologiya İnstitutu alimlərinin yüksək imicini bir daha təsdiqləyən nailiyyət 2010-cu ildə bir qrup alimlərə Cənubi Xəzər hövzəsinin palçıq vulkanizmi və neftqazlılığının öyrənilməsi üzrə silsilə işlərə görə, müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Dövlət mükafatı laureatı fəxri adı verilmişdi.

Geologiya İnstitutunun elm aləmində nüfuzu bu gün təkcə milli deyil, regional uğurlarla da təsdiqlənmişdir. Bir sıra istiqamətlərdə isə institut hətta regional sərhədləri də aşa bilmişdir.

Geologiya İnstitutunun yüksək imici bu gün ona imkan verir ki, beynəlxalq müqavilələrdə iştirak etməklə yanaşı, Azərbaycanın geostrateji mövqeyinin üstünlüyündən istifadə etməklə öz milli layihələrini də həyata keçirsin.

Beləliklə, Azərbaycanda geologiya elminin inkişaf tarixinin qısa analizi göstərir ki, institutun yaxın gələcəyə tədqiqatlarını planlaşdırmağa imkan verən kifayət qədər möhkəm bünövrəsi vardır.

Dadaş HÜSEYNOV,

AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor

müavini, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru.

Respublika.-2014.- 29 iyun.- S.6.