Mirzə Şəfi Vazeh - 220

Susannanı öz istəklisindən ayırıb zorla varlı bir adama ərə verəndən sonra aşiqin qəlbini sıxan hicran möhnəti və vüsal həsrəti aşiqanə məktubda əksini tapmışdır. “Həsb-hal” farsca lirik beyt və mənsur şeirlə (səcili-qafiyəli nəsrlə) başlayır.

Aşiq hicran fəraqında çırpınır. Onun ay üzlüsü səfərə çıxdığına görə aşiqin ürəyi dərdli, gözü yaşlıdır. Lakin o, vüsal həsrətindədir. Ömrün səadətini istəklisi ilə qovuşmaqda görür. Bu ülvi, nəcib bəşəri duyğunu eşqi-məhəbbəti, vüsal zövqünü dini əfsanədən, şəriətdən üstün tutur:

Hicran gecəsin möhnətini gər görə kafir,

Şək yoxdu ki, inkar eləməz ruzi-qiyamət.

Gər zahidi xudbin bilə zövqini vüsalin

Cənnət tələbindən nə bulur qeyri-nidamət?

Aşiq öz məşuqəsinin — “Bədirlənmiş ayın xəbərsiz uzaqlaşmasından “Hilalə” dönməsindən gileylənsə də, xəyalən ondan ayrılmazdır. Onu düşünür: “O hansı yolun torpağıdır ki, sənin atının nalının tozundan başını göylərə qaldırmış, o hansı mənzildir ki, müşkin saçlarının nəsimi ilə Çin səhrasını qısqanırmış?”

...Göz ağlar kim, səni görməz, könül xud

səndən ayrılmaz

Məgər cismi-lətifin nazəninim, sərbəsər

candır?

A şiqin könlünə hakim kəsilən gözəlin sehrkar hüsnü, camalı, vüqarı qarşısında aləm səcdə edir: Fələk cilvələnən gözəlliyin önündə “qulağı halqalı qul” olur. Hicrana dözə bilməyən aşiq heç bir şeylə təsəlli tapa bilmir. Onun “xəyal qasidi” belə məşuqənin “vəsl otağına” yol tapmaqda acizdir. Səbri-qərarı tükənmiş aşiqin canı dodaqda, gözü yolda qalmışdır. Ona həyat bəxş etmək üçün istəklisi qayıtmalıdır: “Qayıt gəl, qayıt gəl, günəş üzünü göstər, camalını pərdədən çıxart, ariflərin məclisini zinətləndir”.

Göründüyü kimi, “Həsb-hal”da ülvi məhəbbət, qadın azadlığı dini fanatizmə, şəriət qayda-qanunlarına qarşı qoyulmuşdur.

A.Bakıxanovun “Göstərir” rədifli qəzəli əsasında Naci və Nasehlə keçirdiyi şeirləşmədə də Mirzə Şəfi eşqi, məhəbbəti hər cür dini təsəvvürdən yüksək tutur:

Səbzpuş olmuş qədin rüxsari-atəşgunilə,

Musiyi-İmranə guya, Tur şəklin göstərür.

Məşuqun sərv qəddi, gözəl camalı onun od saçan yanaqlarının şövqündən, müqəddəs haləsindən al-yaşılı rəngə boyanmışdır. Bu da şairə bir hədisi-dini rəvayəti xatırladır: guya, peyğəmbər Turisina dağında danışıq zamanı Allahı od şəklində görmüşdür. Bu müqayisə, dini təsəvvürə, etiqada qarşı çevrilmişdir.

Mirzə Şəfi ayrı-ayrı beytlərində də şəriət ehkamlarının puçluğunu, din xadimlərinin riyakarlığını və özbaşınalığını ifşa edirdi:

Min ev yıxıb, tikirsiniz bir boş minarə,

Ərşə çıxıb, yetmək üçün pərvərdigarə.

Mirzə Şəfinin fars dilində əldə olan aşiqanə-lirik poeması, qəzəl və rübailəri də ictimai-fəlsəfi məzmunu ilə diqqəti cəlb edir. Bu əsərdə klassik şeirin mütərəqqi ənənələrinin davamı olmaqla yanaşı, ideya və bədii üslub xüsusiyyətləri cəhətdən yeni və təravətlidir. Mirzə Şəfi yüksək sənətkarlıq bacarığı ilə yaratdığı poeziyasında saf məhəbbəti, dünyəvi eşqi dövrün hakim qayda-qanunlarına, şəriət ehkamlarına və dini təsəvvürlərə qarşı qoyur.

Mirzə Şəfinin poeziyası ənənəyə sıx bağlıdır. Füzuli yaradıcılığının təsiri onun qəzəllərində daha aydın nəzərə çarpır. Mirzə Şəfinin dolğun məzmunlu lirik şeirlərində eşq, məhəbbət tərənnüm olunur. Bu əsərlərin lirik qəhrəmanı romantik şairin insan münasibətləri haqqında fikir və düşüncələrini, arzularını ifadə edir. Onun ideya-estetik amalı azadlıq, səadət, ülvi məhəbbətdir. Mirzə Şəfinin poetik əsərlərində dünyəvi eşq, məhəbbət dövrün etik qayda-qanunlarına, dini baxışlara qarşı çevrilmişdir.

Şair “Xoş olsun ol könül, eşqə məkandır” misrası ilə başlayan qəzəlində eşq sevdasını ən ülvi, nəcib hiss kimi hər şeydən yüksək tutur.

Gül üzlü yarın bir baxışına “iki dünya”dan keçən aşiqin fikrincə, eşqin qəm-qüssə və iztirablarından uzaq olan ürək “kor quyu”nu—susuz çeşməni xatırladır. O, ülfəti eşqin şeydası olan pərvanə və bülbüldən öyrənməyi tövsiyə edir. Sevdalı fikri, “eşqin məkanı” olan könlü alqışlayır. Mirzə Şəfi qəzəllərindən birində xeymədə əyləşmiş nazənin gözəlin qara zülfünü üzündən çəkməsi ilə “həqiqət nuru parla”masını, məşuqla aşiqin xoş ülfətini təsvir edir.

“Düşər” rədifli qəzəlində isə şair vüsal fəraqında olan aşiqin mənəvi aləmini açır: “Qəddü-qamətli”—sərv boylu yarı xatırlayanda aşiqin könlü pərişan olur. O, şeyxə müraciətlə deyir ki, gül üzlü yarı görməyi mənə qadağan etmə. Çünki “sən bəsirət əhlinin gözünə nələr göründüyünü” bilməzsən. Bir qəzəlində isə həqiqi aşiq həmhücrə olan dostuna məsləhət edir ki, zahidlikdən əl çəksin, eşq, məhəbbət yolunu tutsun. O deyir: “qəmli aşiqdən yarın məhəbbətindən ayrı bir şey sorma”. Çünki könlü eşqə giriftar olalı hara baxırsa, məşuqunu görür:

O zamandan ki, mənim qəlbimə yol tapdı o yar,

Unuda bilməyirəm mən onu bir an da belə.

Bu fələk kim sənə ulduzla bəzənmiş görünür,

Bəlkə aşiqdir o da, sirrini faş etməz hələ?

İndi gül fəslidi, çöllərdə tamaşa dəmidir,

Çıx çəmən seyrinə, mey məclisi qur, şadlıq elə,

Yardan versə xəbər Vazehə o badi-səhər,

Qəbrdə olsa əgər bil ki, gələr bir də dilə.

Göründüyü kimi, Mirzə Şəfinin qəzəllərində vüsal ümidi, eşqə sədaqət hissi güclüdür. Ona görə də aşiqin əhval-ruhiyyəsi nikbindir. Lakin vüsal həsrətinə dözə bilməyən aşiqin qəlbində sevinc və kədər hissi bəzən anlaşılmaz duyğular oyadır, yara qovuşmaq inamını azaldır, həyəcanlandırır. Buna baxmayaraq aşiq eşqə sədaqətlidir. Mirzə Şəfi “Gəl ey canım ki, hicrində dodağa çatdı bu canım” misrası ilə başlayan qəzəlində aşiqin ayrılığa tab gətirə bilmədiyini, vüsal həsrətinin iztirabını açıb göstərir. Burada ülvi məhəbbətin fəraqından odlanıb yanan, ürfanı eşq “tacı ah, göz yaşı təxt, ləşkəri dərd, məmləkəti qəm” olan aşiq fənaya uğrasa əbədi yaşayacağına qəti əmindir. Çünki eşq əhli ölmür. Onun bütün həyatı rahatlığını əlindən alan məşuqun iltifatına bağlıdır:

Nigarım, vaxt gəlib çatdı, bu xəstə aşiqi yad et,

Mən öylə xəstəyəm ancaq, sənin vəslində dərmanım.

Kim eşqin dərdinə yansa, o nalə eyləyər hər dəm,

Mən öylə gizli yannam ki, nə naləm var, nə əfqanım.

O mişkin zülflərin şövqü, o ay tək çöhrənin mehri

Gecəylə gündüzü almış əlimdən mahi-tabanım...

Mirzə Şəfi farsca rübailərində də aşiqin vüsal həsrətini, hicran kədərini və ülfətini ifadə edir. O, “Xoşdur” rədifli bir rübaisində iki sevgilinin görüşünün miniatür lövhəsini yaradır. Rübailərin birində isə şair sevib-sevilməkdə qadının hüquqsuz olmasını, əsarətini cəmiyyətdə kişinin tutduğu mövqeyə–sərbəstliyə, mənəvi azadlığa qarşı qoyur, hər ikisini eyni hüquqda görmək istəyir. Mirzə Şəfi yazır: “Əgər biz kişilərdən biri bir qadını sevərsə, xeyirxah yar sayılar, ona eyib tutmazlar. Amma nəyə görə, qadın bir kişini sevərsə, dünya aləmin gözündə pis və pozğun görünər?”

***

Mirzə Şəfi “Məktubun intizarında” aşiqanə-lirik poemasını 1821-ci ildə, 29 yaşında ikən, Gəncədə məsnəvi şəklində qələmə almışdır. Poemada ülvi məhəbbətlə sevən aşiqin mənəvi iztirabları və eşqə sədaqəti inikasını tapmışdı. Aşiqin dili ilə söylənən poema gözəlin tərifi ilə başlayır:

Məhəbbət bağının sərvi-rəvani,

Məlahət bağının tazə fidanı.

Ucaboylular içrə fəxri-dövran,

Şikəstə qəlblərə munisi-dərman.

Zamanın ən seçilmiş nocəvani,

Gözəllərin gözəli, mehribani.

Şəfəqdə mehridə göylərdə bir ay,

Vəfada, əhdidə yoxdur sənə tay.

Xoşəndamsan, xoşiqbal, xoşəməlsən,

Zəmanə görməmiş nazlı gözəlsən.

Aşiq öz istəkli yarını həmişə qönçətək ətirli, təravətli, başı sövdalı görmək istəyir, həyatını onsuz təsəvvür etmir. O, “ilahi, sən uzaq et bədnəzərdən”, deyə Allaha yalvarır ki, sevgilisini bəlalardan hifz etsin, ona könül aydınlığı, sağlamlıq və “əbədi həyat bağışlasın”. Məhz xeyir-duadan sonra aşiq eşqin yolunda çəkdiyi cövrü-sitəmdən, müsibətdən danışır. “Ərzi-hal”dan aydın olur ki, hicran dərdinə dözə bilməyən aşiqin xəstə qəlbinin ahı-naləsi ərşə qalxır, ürəyinin qanı gözlərindən “gürşad yağıştək” axır. O, Bağdad Dəcləsinə dönən göz yaşlarından imdad istəyir ki, himmət edib nazlı nigarın məskəninə axsın, onun ayağına düşüb qərarsız aşiqin ərzi-halını ona yetirsin. Lakin ciddi-cəhdlər əbəsdir: istəkli yardan soraq verən tapılmır. Aşiq taleyin dönüklüyündən, amansızlığından şikayətlənir, qəlbini “hər an dərdlə didən” çərxi-fələyin, zəmanənin amansızlığına qarşı etirazını bildirir:

Mənə min dərdi verdin, yoxdur dərman;

Bir anlıq vəsl üçün bu qədri hicran?

Neçə min sinəyə dağlar çəkibsən,

Usanmazsan məgər bu cövridən sən?

Nə olardı, məhəbbət olmayaydı.

Olurdu kaş bu möhnət olmayaydı,

Üzünü görməyə yox əldə imkan,

Nə də gül dərmədim vəslin bağından.

Nə bir kəs var ki, həməsrarım olsun,

Nə bir kəs var mənim qəmxarım olsun.

Kimə deyim ilahi, vəsfi halım?

Kimə deyim bu dərdim, bu məlalım?

Bu əsarara ilahi, kimdi mərhəm?

De kimdə var bu qədri dərdilə, qəm

Ki, ona söyləyim dərdimi bir dəm?

Alım ondan bu dərdə bəlkə məlhəm.

Poemadan göründüyü kimi, aşiq hicran əzabına dözə bilməyib min dərd verən, sinələrə dağlar çəkən—“bu cövridən” usanmayan çərxi-fələyə qarşı etiraz etsə də, həyatda dərdini, “vəsfi-halı”nı söyləməyə bir sirdaş, “qəmxar” tapa bilməsə də, eşqinə, ilqarına dönük çıxmır, “tükənməz dərdinə imdad”, istəklisinə qovuşmaq üçün yollar arayıb axtarır. Bu ümidlə “ənbər qoxulu sübhün küləyi”nə müraciət edir, yarın intizarı, firqəti “cəfavü-möhnəti” yolunda çəkdiyi müsibətlərdən danışır, ondan dərdinə əlac istəyir. O istəyir ki, səba küləyi “aşiqi-zarın” gileyi-güzarını, vüsal həsrətini “günəş camallı”ya yetirsin. Ona xəbər versin ki, fəraqına dözə bilmir, nə gecəsi, nə gündüzü var: ürəyi dərdli, halı pərişandır, həyat bağçasında küləklər əsir, baharı xəzana dönübdür.

“Səba küləyi”ndən xəbər çıxmadığından qəm-qüssə əlindən qəlbi dara çəkilən aşiq “cinsi-bəşərdən” uzaqlaşmaq, məcnun kimi səhraya pənah aparmaq qəsdinə düşür. Belə bir vaxtda qasid ona istəkli yardan şəfqət və “lütfi-məhəbbətlə” yazılmış, müşk ətirli məktub gətirir:

Bu namə dilrüba, o yardan idi,

O munis sevgilim dildardan idi...

Baxanda naməyə halım duruldu,

Ürək də namənin ətriylə doldu...

Məgər bu dövranın rəyi dolandı,

Yatan bəxtim məgər, birdən oyandı?

Nə oldu çövrü-çərx, ol zülmü-dövran?

O zülmündən məgər oldu peşiman?

“Gül üzlü” yarın məktubu aşiqin qəlbində qəm-qüssəni sevincə, gecəni gündüzə çevirir. Çünki “günəş camallı”nın qəlbində mehri, başında sevdası əsgilməmişdir. O, hicrana səbrlə dözməyə, naümid olmamağa çağırır: çünki “naümidlik məşuqlara haramdır”. Poemanın sonunda aşiq saqiyə müraciət edir:

Gəl ey saqi, gətir bir cami-gülgün,

Ürəkdə pas tutan dərdimi silsin.

Şükür olsun ki, bəxtim də yar oldu,

Nə xoş əyyam, nə xoş ruzigar oldu.

Gəl ey Vazeh, məcazi-eşqidən sən

Həqiqət tap, onunla yüksələrsən.

Göründüyü kimi, aşiqanə-lirik poemada həqiqi insan eşqi, dünyəvi məhəbbəti sufi dünyagörüşünə qarşı qoyulmuşdur. Əsərin məzmunu, ruhu və ideyası açıq-aşkar sübut edir ki, şairin “məcazi eşqdə” axtardığı həqiqət sufi həqiqətindən çox uzaq olub real insan münasibətləri ilə sıx bağlıdır.

Mirzə Şəfi irsinin tərcüməsi, nəşri və dünya şöhrəti alman şairi Fridrix Martin fon Bodenştedtin adı ilə sıx bağlıdır. Mətnşünas-alim Salman Mümtaz haqlı olaraq yazırdı: “Mirzə Şəfinin də bütün Avropa və bilxassə Almaniyada şöhrət kəsb etməsinə səbəb olanların ən birincisi Mirzə Şəfinin öz şagirdi Fridrix fon Bodenştedtdir”.

1846-cı ildə vətəni Almaniyaya qayıdan F.Bodenştedt Mirzə Şəfinin şeirlərini böyük həvəs və zövqlə alman dilinə çevirib “Şərqdə min bir gün” (1850) adlı ikicildlik əsərində çap etdirir. O, bermenli dostuna 28 mart 1851-ci il tarixli məktubunda etiraf edirdi ki, “mənalı anlarım Mirzə Şəfidən etdiyim tərcümələrlə olmuşdur”.

Mirzə Şəfinin şəxsiyyəti, incə və zərif poeziyası F.Bodenştedtin qəlbində güclü təsir oyatmışdı. O, pərəstişkarlıqla yazırdı: “qəlbimdə əbədi yaşayan hikmətli sözləri, şirin nəğmələri ilə qadın və qızlarımızın dilində əbədiləşmiş, adı isə bütün Avropada iftixarla çəkilən gəncəli söz ustadım Mirzə Şəfi. Sən bu gün xatirəmdə yenidən canlanırsan. Sanki bir çay süfrəsi ətrafında əyləşib, sizin gözəl nəğmələrinizi dinləyirik. İnsanlara sevinc, özünə əbədi şöhrət gətirmək üçün mənə bəxş etdiyin bu tər çiçəklərdən sizə gözəl bir çələng hördüm, qarşıma tökmüş olduğunuz bu zümrüd daşları sapa düzüb zərif bir boyunbağı düzəltdim, ey mənim söz ustadım”.

F.Bodenştedt “Şərqdə min bir gün” əsərinə Mirzə Şəfinin sevinc və məhəbbəti, gözəllik və yaxşılığı tərənnüm edən şeirlərini, hikmətli sözlərini və zəmanədən şikayət məzmunlu əsərlərini daxil etmişdi. 1851-ci ildə Berlində “Mirzə Şəfinin nəğmələri” adlı şeirlər toplusu F.Bodenştedtin müqəddiməsi ilə çapdan çıxır. Bu kitab misilsiz ədəbi hadisəyə çevrilir, qısa müddət ərzində bütün Avropa dillərinə—ingilis, fransız, italyan, Norveç, holland, Danimarka, polyak, çex, bolqar, hətta qədim yəhudi dilinə tərcümə olunub yayılır, böyük müvəffəqiyyət qazanır.

“Mirzə Şəfinin nəğmələri”ndə geniş proloq və şeirlərin məzmununa müvafiq bölmələr verilmişdi: Züleyxa haqqında şeirlər; şikayət şeirləri şərab və dünya nemətlərinin tədhi; həkimanə şeirlər; “Tiflis” və digər şeirlər; Mirzə Yusif haqqında; Hafizə haqqında şeirlər; həyata inam; müxtəlif şeirlər və həkimanə sözlər; nəhayət, sonda “Tiflislə əlvida” şeiri. Əlbəttə, kitabda toplanmış əsərlərin hamısını qeyd-şərtsiz Mirzə Şəfinin nəğmələri hesab etmək olmaz.

əvvəli, ardı var

Teymur ƏHMƏDOV.

Respublikaş-2014.- 4 mart.- S.7.