Gözəlliyi duyaraq yaradan sənətkar

Sənət, əslində adi bir şeyi qeyri-adi gözlə görmək, duymaq, hiss və ifadə etməkdir. Əsl sənətkar yeddi not, yeddi rəng və bu kimi bölgülərin çərçivəsinə sığmayanda yaradır sənət möcüzəsini. Əsl sənətkar ətrafındakı gözəlliyi ilk öncə özü duyub, sonra yenidən yaradaraq başqalarına çatdırmağı bacaranlardır. Bu yolun isə çətinlikləri çoxdur...

Azərbaycanın Xalq rəssamı, SSRİ və Rusiya Rəssamlıq Akademiyasının, AMEA-nın həqiqi üzvü, SSRİ və Azərbaycan Dövlət mükafatları laureatı, heykəltəraş Ömər Eldarov. O, incəsənətin bu mürəkkəb növünü seçəndə nə vaxtsa məşhurlaşmaq barədə düşünməmişdi, bəlkə də. Sadəcə, daxilindəki qüvvənin təsiri altında bu dünyadakı gözəlliyin axtarışına çıxıb onu tapmaq, yenidən yaratmaq istəmiş və bilərəkdən bu çətin sınağa çəkmişdi özünü.

Onun sənət yolu çox erkən başlamışdı, ailələrindəki yaradıcılıq mühiti ona da təsirsiz qalmamışdı. Babası Hüseyn daşyonan idi. “Daşyonan” sözünün mənası isə latınca “skulptura” deməkdir. Deməli, Ömər əslində babası Hüseynin davamçısı olub.

O da daşlara “ömür” verib, bu da. O da daşlara sığal, tumar çəkib, əllərinin hərarəti, qəlbinin sevgisi ilə gözəllik yaradıb, bu da...

Anası Yelizaveta Ömərin 6 yaşı tamam olanda onu Bakı rəssamlıq studiyasına aparır, özü də heykəltəraşlıq şöbəsinə. Yeddi il sonra Azərbaycan rəssamlıq məktəbinə daxil olan zaman da o, heykəltəraşlıq şöbəsini seçir. Lakin Leninqrad Rəssamlıq Akademiyasında oxumaq arzusu ilə yaşayırdı. Çətin zamanlar idi, İkinci Dünya müharibəsi gedir, ailələri çətinliklə dolanırdı. Buna baxmayaraq gənc Ömərin arzusu gerçəkləşir.

Ömər Eldarovun “Gənc qvardiyaçılar” adlı diplom işi ona ilk uğuru gətirir. Mütəxəssislərin bu işə müsbət rəy verməsinin əsas səbəbi onun heykəltəraşlığın ən mürəkkəb növlərindən olan qorelyefə müraciət etmək cəsarəti idi. Hər tələbə özündə bu cəsarəti tapa bilməzdi. Bu, Ömərin özünə inamından irəli gəlirdi və o, üzərinə düşən işin öhdəsindən uğurla gəlmişdi.

Qorelyef o dövrün ruhuna çox uyğun idi. Və müəllif burada qəhrəmanlıq mövzusunun romantik təhlilini vermiş, inandırıcı, canlı bir obraz yarada bilmişdi.

Ali təhsilini başa vurduqdan sonra o, doğma Bakıya qayıdır və geniş yaradıcılıq fəaliyyətinə başlayır.

Fəxri Xiyaban... Bura tariximizin ayrı-ayrı dövrlərində yaşayıb xalqına sədaqətlə xidmət etmiş insanların əbədi bir məkanıdır. Kimlər yoxdur bu məkanda: Azərbaycanın görkəmli mədəniyyət, incəsənət xadimləri, ədəbiyyatımızın tanınmış simaları, ictimai xadimlərinin məzarları... Bu məzarların əksəriyyətinin üstündəki abidələrin müəllifi Ömər Eldarovdur. Buranı açıq səma altında muzey də adlandırmaq olar. Axı, buradakı hər qəbirüstü abidə, heykəl, xatirə kompleksi bir incəsənət nümunəsi, dünyanın bir çox sirlərindən xəbər verən sənət əsəridir. Onların hər birində müəllifin fərdi üslubu, sənətə yanaşma tərzi, nəhayət, daxili aləminin ifadə forması öz əksini tapır.

Əllinci illərdə sənətin o dövrün ideologiyasına zorən tabe etdirilməsi sənətkarlar üçün əsl maneə idi. Ömər Eldarov da bu dövrdə yaradıcılıq aləminə gəlmişdi və təbii ki, ona da asan deyildi. Yaradıcılıqla dolu ürək sahibi gənc heykəltəraş o dövrdəki siyasi reallıqlarla qəti razılaşmırdı. Yaratmaq istəyirdi, özü də qəlbinin diktəsi, istəyi ilə...

1953-cü il... XIX əsrin şairəsi, Qarabağ xanının qızı Xurşidbanu Natəvanın mərmər portreti o dövr üçün doğrudan da sensassiya idi. Çünki onun qəhrəmanı “xalq içindən” çıxmış adi obraz deyildi, tamaşaçı intellektual gözəlliyə malik, zəngin, kübar bir qadın obrazı ilə üz-üzə dayanırdı. Bu isə o dövr üçün qəbuledilməz idi. Yüksək sənətkarlıqla işlənilən əsər Moskva və Leninqraddan gəlmiş təşkilat komitəsinin üzvləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilir, sənətin gücü qarşısında heç bir məkr tab gətirmir. 1960-cı ildə heykəl tuncdan hazırlanaraq Bakının ən gözəl meydanlarından birində yerləşdirilir, böyük ürəklə yaradılan sənət incisi əsl memarlıq abidəsinə çevrilir.

Ömər Eldarov illər sonra eyni ruh, eyni ürək çırpıntıları və böyük sevgi ilə daha bir qadın obrazı yaradır. Düz, 42 il sonra. Akademik Zərifə xanım Əliyevanın qəbirüstü abidəsindən gedir söhbət. Müəllif bu əsər üzərində üç il işləyir və nəhayət “Elegiya” adlandırdığı iş hazır olur. Əsəri hissiz, həyəcansız seyr etmək mümkün deyil. Ona görə yox ki, o, bir məzarüstü abidə, bir xatirə kompleksidir. Doğrudur, bu, hiss və duyğuları dilə gətirən amillərdən biridir. Burada müəllifin ustalığı diqqəti daha çox cəlb edir. O, Zərifə xanımın xarakterik cizgilərini o qədər dəqiqliklə verib ki, özünü canlı bir insanla üzə-üzə dayanırmış kimi hiss edirsən... Bir an ötəcək onun zərif barmaqları pianinonun şirmayi dilləri üzərində yumşaq-yumşaq gəzəcək, ona doğma və əziz insan, ömür-gün yoldaşı özünəməxsus tərzdə ahəstə-ahəstə oxuyacaq: Küçələrə su səpmişəm, yar gələndə toz olmasın...

1997-ci il aprelin 15-də Bakı İncəsənət Mərkəzində “Elegiya”nın və bu abidədən bəhs edən albomun təqdimat mərasimində çıxış edən ulu öndər Heydər Əliyev deyirdi: “Görürsünüz, bu, adi bir əsər deyil. Bu əsərdə məni valeh edən, - bu sözü tam həqiqətlə deyirəm - sevindirən və məndə böyük hissiyyatlar doğuran odur ki, bu əsərdə böyük fəlsəfə, məna vardır. Ən birincisi odur ki, Zərifə xanımın daxili mənəviyyatını, onun simasını, daxili və zahiri simasını Ömər Eldarov əks etdirə bilibdir. Eyni zamanda, o, gözəl bir heykəltəraş kimi heykəltəraşlıq sənətinin, məktəbinin, - nəinki Azərbaycan heykəltaraşlıq məktəbinin, dünya heykəltəraşlıq məktəbinin elementlərini, yaxud onların müəyyən cəhətlərini - bu əsərində həyata keçirə, tətbiq edə bilibdir...”.

Bu əsərin maraqlı taleyi var. Moskvanın Novodeviçye qəbiristanlığında dəfn olunan Zərifə xanımın qəbrinin üstündə abidə qoymaq məsələsi ortaya çıxanda o zamanın məşhur heykəltəraşları buna təşəbbüs etsələr də Heydər Əliyev həmyerlimiz Ömər Eldarovu seçir. Heykəl hazır olanda isə onun Moskvaya aparılmasını istəmir və müəllifdən xahiş edir ki, onu öz emalatxanasında saxlasın. Beləcə, düz səkkiz il heykəl emalatxanada qorunub saxlanır. Ulu öndər o illəri xatırlayaraq deyirdi: “Mən Bakıya gələndən sonra dəfələrlə emalatxanaya gedib, ona həmişə böyük heyranlıqla tamaşa etmişəm. Bilirsiniz, mənim heyranlığımın bir tərəfi Zərifə xanımın xatirəsi idisə, ikinci tərəfi, həqiqətən bu əsərin incəsənət, heykəltəraşlıq nöqteyi-nəzərindən yüksək keyfiyyətə malik olması idi...”. Zərifə xanımın abidəsi Fəxri xiyabanda ən yaxşı qadın obrazıdır. Müəllifin ən böyük istəyi elə bu olub.

Ümumiyyətlə, Ömər Eldarov Əliyevlər ailəsini özünə doğma, yaxın hesab edirdi. Bu da səbəbsiz deyildi. Görkəmli bioloq və torpaqşünas alim akademik Həsən Əliyev Ömər müəllimin atası, torpaqşünaslıq mütəxəssisi Həsən Eldarovun tələbəsi olmuşdu və o bu sahəyə məhz müəlliminin xeyir-duası ilə gəldiyini söyləyir, onu hörmətlə yad edirdi.

1998-ci ildə Həsən Əliyevin qəbirüstü abidəsini işləməli olur. Bu sənət əsəri də qeyri-adiliyi ilə seçilir. Müəllif bütün ömrü boyu torpağa bağlı olan bir insanın mükəmməl obrazını yarada bilib. Burada hər şey səmimi, yığcam və son dərəcə mərhəmdir. Abidə Ömər Eldarov plastikasının nailiyyəti kimi dəyərləndirilir.

Sənətə, sənətkara gözəl qiymət verməyi bacaran ulu öndərimiz Heydər Əliyev Ömər Eldarov yaradıcılığını həmişə yüksək dəyərləndirirdi. Onların arasında dostluq da yaranmışdı: “Ömər Eldarov Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Mən Ömər Eldarovu çox illərdir ki, yaxından tanıyıram, onun əsərlərinin demək olar ki, hamısı ilə tanışam. Ömər Eldarovun yaratdığı heykəltəraşlıq əsərləri Azərbaycan xalqının mədəniyyətini zənginləşdirmişdir” - deyən ulu öndərin öz obrazı da heykəltəraşın yaradıcılığında əsas yer tutur. Belə ki, ilk dəfə 1985-ci ildə Naxçıvanda, ulu öndərin doğma vətənində onun büst abidəsi ucaldılır. Sonra Türkiyənin Qars bələdiyyəsinin sifarişi ilə Azərbaycan xalqının liderinin obrazı yaradılır və büst 2002-ci ildə Qars şəhərində yerləşdirilir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, obraz çox dəqiq işlənilmişdir: “...həqiqi incəsənət ustası istənilən, arzu edilən o incəsənət əsərini yaratmaq üçün gərək bunu öz daxili aləmindən keçirsin, gərək bunu özü dərk etsin” - deyən ulu öndərin obrazına müraciət edərkən Ömər Eldarov ustalıq, peşəkarlıq nümayiş etdirməklə yanaşı, hiss və duyğularına da üstünlük vermiş, qəhrəmanının qəlbini duyaraq onu yaratmışdır.

2003-cü ildə ümummilli liderin dünyadan köçməsi bir dost itkisi kimi Ömər Eldarovu da kədərləndirir. Əliyevlər ailəsi ulu öndərin qəbirüstü memorialını işləməyi ona həvalə edir. İndi, Fəxri xiyabanda həyat yoldaşı Zərifə Əliyeva ilə yanaşı dəfn olunan Heydər Əliyevin abidəsi bu müqəddəs məkanda öz əzəmətilə hər kəsin diqqətini cəlb edir.

Heydər Əliyevin incəsənətlə bağlılığı hər kəsə bəllidir, bəlkə o bu sahədə də tanınmış insanlardan biri ola bilərdi, lakin tale onu başqa səmtə yönəltdi. Ömər Eldarovun bu barədə fikirləri çox maraqlıdır: “Mən Heydər Əliyevi özümə həmmüəllif hesab etmişəm və bu sözü cəsarətlə deyirəm. Mərhum Zərifə xanıma bir neçə iş həsr etmişəm. Bütün məsələlərdə, istər heykəlin xarakteri, kompozisiyası olsun, həll yolunu birgə seçərdik. Axı o, vaxtilə memarlıq təhsili almışdı, qardaşı rəssam, qardaşı oğlu memar, ən başlıcası isə o özü təbiətən sənət adamı idi...”.

Ömər müəllim bir qədər hissə qapılaraq sözünə davam edir: “Dövlət İncəsənət Muzeyinin birinci zalında bir sənət əsəri nümayiş etdirilir. Zərifə xanım Əliyevanın heykəli... Mənim ən çox sevdiyim əsərlərdən biri. O, mənim şəxsi emalatxanamda düz 8 il saxlanılıb. Bu, məni heç də sıxmır, tıncıxdırmır, əksinə böyük şövq verirdi. İndi yaxşı xatırlayıram. Əsərin Bakı İncəsənət Mərkəzində keçirilən təqdimat mərasimində mərhum akademik Fərəməz Maqsudov çıxış zamanı deyirdi: Möcüzədir, elə bil bu mərmər parçasında sədaqətli ömür-gün yoldaşının, qayğıkeş bir ananın, bir vətənpərvərin, bir ziyalının, istedadlı bir həkimin, müdrik bir alimin ürəyi döyünür.

Bu 8 ildə emalatxanada onunla dəfələrlə dialoq qurub, söhbətlər etmişik. Nədən danışmışıq? İnsanlara həsr olunmuş bir ömürdən, qaranlıq gözlərə işıq bəxş etməsindən, həyat yoldaşına tükənməz sevgisindən, çətin məqamlarda ona dəstək olmasından, uşaqlarına, nəvələrinə qayğısından, sevgisindən... İmkansızlara, kasıblara köməyindən, böyük itki verənlərin dərdinə şərik çıxmağından. Onun həyat uğrunda mübarizəsindən. Və hər dəfə bu valehedici qadının qəlbinin döyüntülərini, xəfif, titrəyişli səsini eşidirdim. Hələ o vaxt ruhumla bağlı olduğum bu obraza sonra da müraciət etmək qərarına gəldim və belə də oldu...”.

Ömər Eldarov məhsuldar sənətkarlardandır. Sənətkarın son 20 illik yaradıcılığı əsasən qəbirüstü heykəllərə həsr olunmuşdur. Bu əsərlər psixoloji, fəlsəfi, istərsə də bədii həlli baxımından müxtəlif və maraqlıdır. Yığcamdır, sənət nümunəsi kimi göz oxşayır.

Dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun 1954-cü ildə ucaldılan qəbirüstü abidəsi Azərbaycanda tuncdan tökülən ilk heykəl idi. Həmin dövrdə Ömər Eldarovun təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə Bakıda tunctökmə sexinin yaradılması da ölkənin mədəni həyatında mühüm hadisəyə çevrilir. Bu sahədəki fəaliyyətini o, 1984-cü ildən sonra ardıcıl davam etdirmişdir. V.Mustafazadə (1984), M.Maqomayev (1987), F.Əmirov (1988), Niyazinin (1989) abidələri ondan otuz il sonra yaranıb.

Nə yazıqlar ki, zamanın axarını dayandırmaq mümkün olmadığı kimi, qəbirüstü abidələrin meydana gəlməsi də qarşısıalınmaz bir şeydir. Bu səbəbdəndir ki, 1991-ci ildə yazıçı Süleyman Rəhimovun, sonra Şıxəli Qurbanovun (1994), müğənni Rəşid Behbudovun (1996), akademik Həsən Əliyevin (1998), akademik Ziya Bünyadovun (2000), yazıçı Yusif Səmədoğlunun (2001), şair S.Rüstəmin (2001), bəstəkar Tofiq Quliyevin (2002) qəbirüstü abidələri Fəxri Xiyabanda özünə yer alır.

Onun istedadı öləziməyən, sönməyəndir, əvvəldən axıradək özünü parlaq şəkildə büruzə verir. Əsərlərində, istər lirik, istərsə də qəhrəmanlıq obrazı olsun, etik problemləri qabağa çəkir. Bu əsərlər çox vaxt zamanı qabaqlayır. Natəvanın, dahi Füzulinin heykəlləri kimi...

Ömər Eldarovun heykəlləri köhnəlmir. Onlar üçün zaman mövcud deyil, çünki bəşəriyyətin mütəfəkkirlərinin əzəli ideyalarını təcəssüm etdirirlər. Əbu Əli İbn Sina, Ayni, Cavid, Qandi, Taqor, Xocənti, Natəvan, Füzuli, Zərdabi, Nəsir Xosrov, Ü.Hacıbəyov... belə əsərlərdir.

O, fəal vətəndaş mövqeyində dayanan bir insandır. Onun yaradıcılıq maraqlarını mənəvi axara salan da məhz bu amildir. Son dövrlərdə işlədiyi əsərlərdən biri: “Ağlın yuxusu dəhşət doğurur”... Yatmış bir qadının alleqorik fiquru. Baxırsan, səni heyrət bürüyür. Fiqur sanki bəşəriyyətin biganəliyini əks etdirmək, qarşıdan gələn fəlakəti xatırlatmaq istəyir insanlara. Burada həm də Vətəninə təcavüz edilmiş bir vətəndaşın, bir sənətkarın mövqeyi ifadə olunur. O, həqiqəti sənətkar üçün ən gözəl silah sayılan sənətlə ifadə etməyə çalışır.

Onun əsərlərinin baş qəhrəmanı olan insan etik normalardan kənarda deyil. Heykəltəraş insan həyatının mənasını ən doğru yolun seçilməsində görür. Bu yol iki üzü olan dünyada işıqla-zülmətin, inamla-inamsızlığın, həyatla-ölümün əzəli mübarizəsində seçilir. Bu, Tanrının işi olsa da, seçimi edən biz özümüzük. Elə insanın mövcudluğunun azadlığı da bundadır. Və bütün bunları yüksək plastikası ilə seçilən sənət əsərləri, bu əsərlərin bənzərsiz müəllifi Ömər Eldarov bir daha təlqin edir, deyir.

Ömər Eldarov fərqli sənətkardır. Onun ilk diplom işi qorelyefdən tutmuş, ən son əsərinədək hamısında parlaq, sabit yaradıcılıq xətti var, o, yaşadığımız aləmin gözəlliyini romantik qəhrəmanlıqda görür, gözəlliyi xeyirxahlıq və məhəbbətdə axtarır... Nikbin ruha malikdir, maarifləndirməyə can atır... Mikelancelo deyirdi: “Hər bir sənətkar... ifadə etdiyi əşyadan daha çox, özünü təsvir edir.” Elə Ömər Eldarovun əsərlərində də onun özünü görürük...

Zümrüd ABDULLAYEVA,

Respublika.-2014.- 27 may.- S.12.