ARXİV TARİXİN GÜZGÜSÜDÜR

Arxiv hər xalqın tarixi zənginliyinin göstəricisi, həm də dövlətçiliyin əsas əlamətlərindən biridir. Ermənistan- Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsində arxiv sənədlərinin mövcudluğu, yaxud qürbət eldə qalan lazımlı sənədlərin əlimizdə olmaması arxiv sənədlərinin əhəmiyyətini və zəruriliyini müəyyənləşdirə bilir. Buna görə də müstəqil dövlətimizin arxivlərinə diqqət və qayğı göstərmək, ictimai-siyasi həyatımızda arxivlərin işini canlandırmaq hər birimizin vətəndaşlıq borcu olmalıdır. Bu məsələlər barədə, ümumiyyətlə, ölkəmizin arxiv işi və mədəniyyəti ilə oxucularımızı tanış etmək üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivinin direktoru, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Mais Bağırovla görüşüb ətraflı söhbət etdik...

–Hörmətli Mais müəllim, Azərbaycanda arxiv işinin tarixi Cümhuriyyət dövrünə təsadüf etsə də, onun yenidən formalaşmasında, müasir tələblər səviyyəsində qurulmasında ümummilli lider Heydər Əliyevin xidmətləri böyükdür. Peşəkar arxiv işçisi, tədqiqatçı-tarixçi alim kimi söhbətimizə Azərbaycan arxivinin yaranma tarixini, görkəmli dövlət adamlarının xidmətlərini xatırlamaqla başlasaq, oxucularımız üçün maraqlı olar.

–Azərbaycanda arxivlərin yaradılması işinə Cümhuriyyət dövründə başlansa da, 1920-ci il dekabr ayının 6-da Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanov xüsusi dekret imzalamaqla ölkəmizdə Vahid Dövlət Arxiv Fondu və Mərkəzi Dövlət Arxivinin yaranmasının təməlini qoymuşdur. 29 avqust 1921-ci ildə isə Azərbaycan tarixinə aid sənədlərin toplanması üçün Mərkəzi Dövlət Arxivinin bazasında Azistpartın yaradılması qərara alınmışdır. Bu məsələ 26 dekabr 1921-ci ildə AK(b)P Mərkəzi Komitəsinin Bürosunda müzakirəyə çıxarılmışdır. Büro öz Qərarı ilə Azistpartın Kollegiyasının tərkibini təsdiq etmişdir. Yeni arxivə tapşırılmışdır ki, partiyanın, fəhlə hərəkatının, Azərbaycanda inqilab və əksinqilabın, Yaxın Şərqdə azadlıq hərəkatının tarixinə aid sənədləri toplasın, işləsin və sistemləşdirib saxlasın. Mərkəzi Komitənin Bürosu öz üzvlərinə tövsiyə edirdi ki, köhnə qəzet və jurnalları, tarixi vərəqə və sənədləri, iclas protokollarını və hesabatlarını, xatirə və memuarlarını, tariximizi işıqlandıran nə varsa hamısını toplayıb Azistparta təhvil versinlər. Qısa müddətdə arxivin xüsusi təlimatı (Əsasnaməsi) hazırlanmış, az sonra isə arxivdə siyasi şöbə yaradılmışdı.

1928-ci ildə qurumun adı dəyişdirilərək, Azərbaycan Kommunist Partiyasının Sinfi Mübarizəsinin Öyrənilməsi İnstitutu adlandırılmışdı. Bir ildən sonra, yəni 1929-cu ildə həmin elmi-tədqiqat müəssisəsinin adı yenidən dəyişdirilərək Mərkəzi Marksizm-Leninizm İnstitutunun Azərbaycan Filialı adlandırılmağa başlanılmışdı. Partiya arxivi bu institutun tərkib hissəsi kimi fəaliyyət göstərirdi. Bundan sonra da həmin elmi-tədqiqat institutunun adı bir neçə dəfə – 1939, 1954-1956-cı illərdə – dəyişdirilmişdir.

1956-cı ildən partiya tarixi institutu —Sov.İKP MK yanında Marksizm-Leninizm İnstitutunun Azərbaycan Filialı adlandırılmağa başlanılmış, partiya arxivi isə onun tərkibində qalmışdır. Bu dövr həm institut, həm də Partiya Arxivi üçün çox əhəmiyyətli illər olmuşdur. Stalinin ölümündən sonra bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da ab-hava dəyişmişdi, şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələri aradan qaldırılmış, siyasi mülayimləşmə, ictimai-siyasi həyatda demokratikləşmə, şəxsiyyətə pərəstiş qurbanlarının bəraət qazanması prosesləri aparılmağa başlanılmışdı. Bütün bunlar o vaxtlar partiya arxivinin və institutunun işinə müsbət təsir göstərmişdi. İllərdən bəri xüsusi fondlarda saxlanılan məxfi sənədlərin bir hissəsi açılıb tədqiqatçıların sərəncamına verilmişdi. Beləliklə, tarixin bir çox problemlərinə yeni baxışla yanaşma meyilləri formalaşmağa başlanılmışdı. Nəticədə bir çox yeni fundamental elmi əsərlər, arxivdə yeni kolleksiyalar yaranmışdı. Nəriman Nərimanova aid 56 iş respublikamıza gətirilmiş və ona həsr olunan ilk kolleksiya tərtib olunmuşdu. Hazırda həmin kolleksiyada 200-dən çox arxiv işi saxlanılır.

1960-cı illərdə institutun və partiya arxivinin işində bir çox çətinliklər üzə çıxmağa başlamışdı, çox qiymətli və nadir sənədlər rütubətli zirzəmilərdə, çox pis şəraitdə saxlanıldığından, onların tədricən məhvolma təhlükəsi yaranmışdı. İnstitutun rəhbərliyi həyəcanlı vəziyyəti yuxarı instansiyalara çatdırsa da, respublika rəhbərliyi bu məsələni həll etmirdi.

1969-cu il iyul ayının 14-də Azərbaycan partiya təşkilatına yeni rəhbər – Heydər Əliyev gəldi. Məhz bu illərdən respublikada quruculuq, dinamik inkişaf və yüksəliş dövrü başlandı. 1969-1982-ci illər bütün Azərbaycanda olduğu kimi, partiya tarixi institutu üçün də çox uğurlu keçmişdir. Hakimiyyətə gəlişindən cəmi iki həftə sonra, yəni iyulun 29-da Heydər Əliyevin şəxsi qayğısı və təşəbbüsü ilə MK Katibliyinin ilk iclasında partiya tarixi institutu və partiya arxivi üçün yeni binanın layihəsinin hazırlanması haqqında məsələ müzakirə edilmiş, bu haqda xüsusi qərar qəbul olunmuşdu. Respublikanın Dövlət Tikinti Komitəsinə tapşırılmışdı ki, 1 dekabr 1969-cu ilə kimi yeni institut binasının layihə və işçi layihələrini işləyib hazırlasın. Beləliklə, indiki Siyasi Sənədlər Arxivinin yerləşdiyi bu binanın təməli, sözün gerçək mənasında, Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuşdur. İki ildən sonra – 23 iyul 1971-ci ildə isə Heydər Əliyevin iştirakı ilə partiya arxivinin vəziyyəti və sənədlərin saxlanılması haqqında məsələ MK-nın bürosunda yenidən müzakirə olunmuş və təxirəsalınmaz tədbirlər görülməsi haqqında xüsusi qərar qəbul edilmişdir. Partiya arxivinə öz diqqətini heç vaxt əsirgəməyən Heydər Əliyev 1977-ci il mart ayının 11-də MK bürosunda partiya arxivinin işinin yaxşılaşdırılması haqqında tədbirlər məsələsini təkrar müzakirəyə çıxarmışdır. O vaxtlar MK-nın elm və tədris müəssisələri şöbəsində çalışan və hazırda Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri olan akademik Ramiz Mehdiyev arxivin işi haqqında əhatəli məruzə etmişdi. Beləliklə, arxivin işinin yaxşılaşdırılması, institutun yüksək ixtisaslı kadrlarla gücləndirilməsi və başqa məsələlər həmin qərarda öz əksini tapmışdır. Elə həmin il institut və onun arxivi üçün tikilən binada işlər başa çatdırılmış və həmin vaxtdan etibarən arxiv sənədləri yeni və müasir otaqlarda, lazımi şəraitdə saxlanılmağa başlanılmışdır.

O dövrlərdə institut respublikanın ictimai-siyasi həyatında böyük fəallıqla çalışır, görkəmli xadimlərin yubileylərini təşkil edirdi. Belə tədbirlərdən biri də 1982-ci ildə keçirilmişdi. Həmin ilin yanvar ayında görkəmli ictimai və dövlət xadimi Əziz Əliyevin 85 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi sessiya keçirilmişdi. Sessiyada Əziz Əliyevin ailə üzvləri: qızı – akademik Zərifə Əliyeva və digər övladları, nəvəsi, hazırda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti olan İlham Əliyev iştirak etmişdilər.

1982-ci ildə partiya tarixi institutunun və partiya arxivinin 60 illiyi respublikada geniş qeyd olunmuşdu. Müvəffəqiyyətli işinə, elmi və təbliğatçılıq fəaliyyətindəki nailiyyətlərinə görə institut SSRİ-nin “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordeni ilə təltif edilmişdi. Bu yüksək mükafatı kollektivə respublikanın rəhbəri Heydər Əliyev özü şəxsən təqdim etmişdi.

Heydər Əliyev instituta gələrək, əməkdaşlarla ətraflı söhbət etmiş, nəşr olunmuş əsərlərlə tanış olmuşdu. 1982-ci il oktyabrın 26-da institutda keçirilən təntənəli yubiley iclasındakı nitqində Heydər Əliyev respublikada siyasi tarix elminin təşəkkülü və inkişafında, azərbaycanlıların mübarizə tarixinin və digər aktual problemlərin elmi cəhətdən işlənilməsində institutun böyük rolunu xüsusi qeyd edərək demişdi: “Biz Partiya arxivlərini toplayan və mühafizə edən, Partiya tarixi elminin təməlini qoyan, onu qurub-yaradan, Azərbaycan xalqının səadəti uğrunda mübarizəsinin misilsiz sənədlərini sətir-sətir toplayıb nəsillər üçün saxlayan fədakar alimlərə, sadə, təvazökar əməkçilərə böyük ehtiramımızı, səmimi minnətdarlığımızı ifadə edirik”.

SSRİ-nin dağılması ərəfəsində, 1991-ci ilin oktyabrında partiya tarixi institutu ləğv edilərək, onun arxivi və kitabxanası Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Baş Arxiv İdarəsinin tabeliyinə verilmişdi. Bu tabelik 21 iyun 2007-ci ilədək davam etmişdi. Lakin sonra Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2007-ci il 21 iyun tarixli sərəncamı ilə o vaxt Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi adlanan bu təşkilat Milli Arxiv İdarəsinin tabeliyindən çıxarılaraq Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinə verilmişdi. Məhz bundan sonra arxivin binasında əsaslı təmirə başlanılmış, onun maddi-texniki bazası kökündən dəyişdirilmiş, arxivdə ilk dəfə elmi araşdırmalar şöbəsi, sənədlərin bərpası və cildlənməsi məqsədilə xüsusi şöbə yaradılmışdı. Kitabxanada elektron və avtomatlaşdırma sisteminin qurulmasına başlanılmış, iki oxu zalı, yeməkxana, akt zalı və s. istifadəyə verilmiş, xüsusi server otağı təşkil edilmiş, daxili internet şəbəkəsi yaradılmışdır. İdarə üçün lazımi və qiymətli avadanlıqlar, mebel və inventarlar alınaraq əməkdaşlarımız və arxivin xidmətindən istifadə edənlər üçün komfortlu iş şəraiti yaradılmışdır. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edim ki, əməkdaşlarımızın təklif və xahişi ilə respublikamızın Prezidenti İlham Əliyev 2009-cu ilin iyul ayında xüsusi Qərar imzalayaraq arxivin adını dəyişdirmişdir. O vaxtdan idarə Siyasi Sənədlər Arxivi adlandırılmağa başlanılmışdır.

Dövlət rəhbərimizin belə diqqət və qayğısı əməkdaşlarımızın məsuliyyət hissini, arxiv mədəniyyətinə bağlılığını daha da artırmışdır. Bir sözlə, Siyasi Sənədlər Arxivi bu gün öz dolğun həyatını yaşayır, əməkdaşlarımız tarix elminə öz töhfələrini verir, yeni-yeni siyasi-ictimai layihələr üzərində çalışırlar.

–Siyasi Sənədlər Arxivinin gündəlik fəaliyyəti, burada yaradılmış komfortlu şərait yüksək səviyyədədir. Heç bir çətinlik və rahatsızlıq çəkmədən burada saatlarla tədqiqat işi aparmaq mümkündür. Söhbətimiz zamanı arxivin bugünkü həyatında Prezident İlham Əliyevin xüsusi diqqətini, bu sahəyə həssas münasibətini bir neçə dəfə xatırlatdınız. Xahiş edirəm, bu barədə bir qədər ətraflı fikir mübadiləsi aparaq.

–Söhbətimizin əvvəlində arxivin 1991-2007-ci illərdəki həyatını məşəqqətli və acı günlər adlandırmışdım. Bu, həqiqətən də, belə idi. Arxivin binası 1990-cı illərin əvvəllərində xarici firmalara icarəyə verilmişdi, arxivdə su və istilik xətləri işləmirdi, bina hər yerdən uçub-tökülürdü, baxımsızlıq, pis şərait səbəbindən heç bir oxucu, tədqiqatçı arxivə gəlmirdi. Məhz cənab İlham Əliyevin böyük qayğısı və diqqəti nəticəsində, 2007-ci ildə bütün bu problemlər yüksək səviyyədə öz həllini tapdı. Prezident xüsusi sərəncam imzaladı. Nəticədə bu gün arxivimiz ən qabaqcıl dünya arxivləri ilə hər cür rəqabət apara bilər. Bina zövqlə təmir olunmuşdur və gül-çiçəyin, bağ-bağçanın əhatəsindədir, güclü maddi-texniki baza yaradılmışdır, hər cür lazımi texniki avadanlıqlar, çox bahalı yapon, alman istehsalı olan və sənədlərin bərpa və cildlənməsi üçün işlədilən müasir avadanlıqlarla təchiz edilmişdir və s. İşçilərimizin sosial problemləri də həll olunmuşdur. Bütün bu qayğıya görə arxiv kollektivi hörmətli Prezidentimizə minnətdardır və kollektivimiz dövlətimizin bu diqqətinə öz gündəlik işi, elmi araşdırmaları, nəşr etdirdikləri kitabları, oxucu və tədqiqatçılara göstərdikləri yüksək səviyyəli xidmət ilə cavab verirlər.

–Açıq desək, bəzi vətəndaşlarda belə bir fikir formalaşıb ki, arxiv dövlət idarəsidir və onun fondunun formalaşmasında və genişləndirilməsində ancaq dövlət maraqlı olmalıdır. Lakin ölkənin milli-siyasi maraqları, tədqiqat materiallarının zənginliyi və obyektivliyi, həmçinin araşdırma strategiyası baxımından şəxsi arxivlərdə bu və ya digər səbəblərdən, necə deyərlər, “ilişib” qalmış sənədlər qovluğunun, yaxud bu gün fəaliyyət göstərən müxtəlif partiyaların, ictimai-siyasi qurumların sənədlərinin mövcud qaydalar əsasında ümumi mənafe baxımından arxivə təhvil verilməsi həm həmin sənədlərin qorunub saxlanılması, həm də ölkənin, millətin arxiv mədəniyyəti baxımından faydalı olardı. Bu istiqamətdə işləriniz necə gedir?

–Verilən sual arxiv işçilərinin ən yaralı yeridir. Bu suala bir neçə cümlə ilə cavab vermək çox çətindir. 1991-ci ilədək, yəni SSRİ dağılanadək bu arxiv kommunist partiyasına tabe idi; partiya tarixi institutunun tərkibində fəaliyyət göstərirdi və mərkəzi aparatın İşlər İdarəsinin strukturuna daxil idi. Həmin ilə qədər rayon və şəhər partiya komitələri, vilayət, eləcə də Mərkəzi Komitə öz protokol və qərarlarını, bütün partiya sənədlərini məhz bu arxivə göndərirdilər. Kommunist partiyası öz fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra onun institutu da ləğv edilmiş, adı da dəyişdirilmişdi. Azərbaycan Dövlət Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Arxivi adlandırılaraq, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Baş Arxiv İdarəsinin tabeliyinə verilmişdi. Bununla da arxivin acı və məşəqqətli günləri başlamışdı.

2007-ci ildə cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə arxiv özünün ikinci həyatına qədəm qoydu, qeyd etdiyim kimi, 2009-cu ildə arxivə indiki adı – “Siyasi Sənədlər Arxivi” adı verildi. 1991-2007-ci illərdə arxiv rəhbərliyi hər il respublika Ədliyyə Nazirliyinə müraciət edərək, qeydiyyatdan keçmiş siyasi partiyalar və ictimai hərəkatların siyahısını alır və partiyalara məktub göndərirdi ki, öz sənədlərini müvafiq qaydalar əsasında sistemləşdirib arxivə təhvil versinlər. Əfsuslar olsun ki, heç bir siyasi partiya və ictimai hərəkat öz sənədlərini arxivə vermədi, indi də vermir. Bu sahədə həmin partiyaların rəhbərləri ilə aparılan danışıqlar, görüşlər, eşidilən vədlər hamısı kağız üzərində qalmışdır. Bu müsahibəmizin imkanlarından istifadə edərək bir daha həmin təşkilatlara müraciət edir və onlarla əməkdaşlığa hazır olduğumuzu bildiririk.

Şəxsi arxivlər haqqında da vəziyyət ürəkaçan deyildir. Yaxşı yadımdadır, bir neçə il əvvəl mən, şəxsən, vaxtilə Azərbaycanın partiya rəhbəri olmuş, mərhum akademikimiz İman Mustafayevin qızı Tərlan xanım Mustafayeva ilə telefon əlaqəsi saxladım. Təklif etdim ki, atasının evdə saxlanılan bütün sənədlərini toplasın, arxivdən bir qrup təcrübəli işçi göndərəcəyəm ki, onları ciddi şəkildə sistemləşdirib arxiv üçün hazırlasınlar. Hətta bildirmişdim ki, əgər İ.Mustafayevin akademik-alim kimi hansısa elmi əsərlərinə, əlyazmalarına, yarımçıq kitab və məqalələrinə rast gəlinsə, biz onları işləyib Elmlər Akademiyasının arxivinə təhvil verərik. O, bizim təklifi bəyəndi. Sonralar isə bu danışıq da baş tutmadı, verilən vədlər icra olunmadı...

Biz belə bir işi Vəli Axundovun ailə üzvləri – oğlu Oqtay, qızı Nigar xanımla da başladıq. Hətta Oqtay atasının bizim arxivdə saxlanılan sənədləri ilə aylarla yenidən tanış oldu. Həmin vaxtda Vəli Axundov haqqında respublikanın müxtəlif qəzet və jurnallarında bir neçə məqalələr, xatirələr dərc olundu, yeni-yeni layihələr üzərində işə başlanıldı. Nigar xanım Bakıya gələndə bizim arxivdə oldu, maraqlı söhbətlər edildi, bu işlərə start verildi, hətta mərhum Vəli Axundov haqqında yeni kitabın Moskvada nəşr olunması işinə başlamaq qərarına gəlindi... Az sonra böyük faciə baş verdi. Vəli Axundovun yeganə oğul övladı, əsl ziyalı, ağıllı, savadlı, təvazökar Oqtay qəflətən dünyasını dəyişdi. Allah hər ikisinə rəhmət etsin. Bununla da başladığımız iş dayandırıldı, planlar pozuldu. Lakin arxiv rəhbərliyi bu işi axıra çatdırmağı qərara almış və bu işin baş tutacağına ümidini itirməmişdir.

Tanınmış partiya-dövlət işçiləri: Vəli Məmmədov, Rəşid Mahmudov və bir sıra başqalarının ailə üzvləri isə mərhumların bəzi sənədlərini arxivə təhvil vermişlər.

Xüsusi vurğulamaq istərdim ki, bu tipli məsələlərin həlli arxiv işçilərini daim maraqlandırır və narahat edir. Biz bundan sonra da belə məsələlərin həllinə çalışacağıq və əlimizdən gələni əsirgəməyəcəyik.

–İnformasiya texnologiyaları əsrində y

aşayırıq. Elə bir sahə yoxdur ki, informasiya texnologiyalarının imkanlarının tətbiqində maraqlı olmasın...

–Doğrudan da, belədir. Həyatımızın bütün sahələrində olduğu kimi, müasir arxivi də kompyutersiz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Odur ki, arxiv müdiriyyəti bu işə çox ciddi yanaşaraq, necə deyərlər, xüsusi daxili tədbirlər planı işləyib hazırlamış və mərhələ-mərhələ onun icrasını təmin etmişdir. İlk növbədə, vəzifəsindən asılı olmayaraq bütün işçilər üçün kompyuter kursları təşkil olunmuşdu. Beləliklə, əməkdaşlarımızda kompyuterdən istifadə etmə səriştəsi yaradılmışdır. Az sonra isə internetə çıxış məsələsi həll edilmişdi, arxivin və kitabxananın məxsusi elektron saytı açılmışdır. Sənədlərin məxfilik dərəcəsindən asılı olaraq onların bəziləri həmin sayta daxil edilmişdir. Bu gün kitabxanamızla maraqlanan oxucu və ya tədqiqatçı üçün internet vasitəsilə bir sıra məlumatları almaq çətin deyildir. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, təxminən 2 milyon fondu olan bir arxivin sənədlərini, təxminən 400 minlik fondu olan bir kitabxananın kitablarını elektron varianta keçirmək də asan iş deyildir. Azsaylı kollektivlə bu işləri görmək, illər, böyük vəsait və gərgin əmək tələb edir. Sənədlərin məxfiliyini, fiziki vəziyyətini, onların qədimliyini nəzərə alsaq, bu işlərin necə məsuliyyətli olduğu bir daha aydın görünər. Arxivin rəhbərliyi bu sahəyə ciddi fikir verir...

–Yaxın və uzaq xarici ölkələrin müvafiq qurumları ilə işgüzar münasibətlərinizə bir qədər aydınlıq gətirmənizi xahiş edirəm.

–Sözün düzü, mən belə bir sualın da verilməsini gözləyirdim. Çünki qloballaşan dünyamızda, informatika və yeni texnologiyalar əsrində təcrid olunmuş halda çalışmaq, xaricdəki müvafiq qurumlarla işgüzar münasibətlərin qurulmaması mümkün deyil. SSRİ-nin dağılması belə münasibətlərin yaradılmasını daha da sürətləndirmiş, qabaqcıl təcrübə ilə tanışlıq, inkişaf etmiş dövlətlərin arxiv mədəniyyətindən bəhrələnmək, iş təcrübəsini yaxından öyrənmək zərurətini yaratmışdır. Məhz buna görə də Müstəqil Dövlətlər Birliyinin—Rusiya Federasiyası, o cümlədən Dağıstan vilayəti, Belarus, Gürcüstan və Qazaxıstan dövlətlərinin arxivləri ilə əlaqələr yaradılmış, Türkiyənin İstanbul və Ankarada yerləşən bir sıra arxivləri ilə, Amsterdam, Berlin, Paris arxivləri ilə əməkdaşlığın əsası qoyulmuşdur. Bu işdə mərhum tarixçi-alim, prof. Eldar İsmayılovun əməyi az olmamışdır. Tarixçi alimlərdən prof. Cəmil Həsənli, Musa Qasımlı, moskvalı alim, prof. Rudolf İvanov, alman alimi, prof. Yeva Mariya Aux bizə xeyli kömək etmişlər. Cəmil Həsənli Paris arxivindən, Musa Qasımlı İngiltərə Xarici İşlər Nazirliyinin arxivindən, Yeva Mariya Berlin arxivindən, Rudolf İvanov isə Moskvanın müxtəlif arxivlərindən Azərbaycana aid, ADR-ə dair sənədləri toplayaraq bizim arxivə hədiyyə etmişlər.

Arxivin işçiləri adıçəkilən şəhərlərin arxivlərində ezamiyyədə olmuş və tariximizə aid xeyli maraqlı sənədlər gətirmişlər.

Sənəd mübadiləsi ilə yanaşı, birgə beynəlxalq elmi konfranslar, “dəyirmi masa”lar təşkil olunur ki, bunlar da əməkdaşlığı möhkəmləndirir, elmi əlaqələrə təkan verir. Nümunə kimi 2014-cü il may ayının 24-25-də Bakıda Birinci Dünya müharibəsinin başlanmasının 100 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi konfransı göstərmək olar. İki gün davam edən konfransda 30-dan artıq elmi məruzə dinlənilmiş, bir sıra maraqlı çıxışlar olmuş, geniş elmi diskussiyalar aparılmışdır. Konfransın yaddaqalan hadisələrindən biri də o olmuşdur ki, konfrans başlayanadək onun materialları nəfis kitab şəklində nəşr edilərək iştirakçılara paylanılmış, digər kitabxanalara, elmi müəssisələrə pulsuz olaraq göndərilmişdir. 2012-ci ilin iyun ayında arxivin üç işçisi Amsterdamın müvafiq istiqamətli institutu ilə elmi əməkdaşlıq haqqında müqavilə imzalamışdır. Bu ilin noyabr ayında Berlindəki Humboldt Universitetində keçiriləcək və Bakıya həsr olunacaq xüsusi “dəyirmi masa”ya dəvət olunmuş iki əməkdaşımızın həmin tədbirlərdə maraqlı məruzələrlə çıxış edəcəklərinə indidən hazırlıq işləri gedir. Bütün bunlar bir daha imkan verir ki, ölkələr bir-birini daha yaxından tanısın, bir-birinin tarixini daha yaxından öyrənsin. Bəlkə də belə əməkdaşlığın nəticəsidir ki, Azərbaycana gələn, arxivimizdə sənədlərlə tanış olmaq istəyən əcnəbi tədqiqatçıların sayı ildən-ilə artır. İndi arxiv zallarında ABŞ-dan, Rusiyadan, Almaniyadan, Türkiyədən, Hollandiyadan, Gürcüstandan, Oksforddan, digər ölkə və şəhərlərdən gələnlərlə daha tez-tez rastlaşmaq mümkündür. Bizim əməkdaşlarımız isə hər il müxtəlif dünya ölkələrinin arxivlərində işləmək üçün ezamiyyəyə göndərilirlər.

Arxivin rəhbərliyi bundan sonra da yaxın və uzaq xarici ölkələrin müvafiq qurumları ilə işgüzar münasibətlərin genişlənməsinə, elmi əlaqələrin, sənəd mübadiləsinin aparılmasına xüsusi diqqət yetirəcək, belə əlaqələrin yeni-yeni ölkələrlə qurulmasına səy göstərəcəkdir.

–Müasir arxivlər öz işini yaxşı kitabxana fondu ilə əlaqədə qurmağa üstünlük verirlər. Bu prinsip Siyasi Sənədlər Arxivində də mövcuddur. Respublikamızda da geniş tanınan moskvalı tədqiqatçı-alim Rudolf İvanov, professor Eldar İsmayılov, dağıstanlı alim Hacımurad Donoqo və Yusif İdrisovun rəhbərlik etdiyiniz arxivdə rastlaşdıqları peşəkar xidmət barədə fikirləri kollektivinizə xüsusi rəğbət hissi oyadır. Binanı tərk etmədən həm sənədlərdən, həm də kitablardan yararlanmaq tədqiqatçı-alim üçün çox cəlbedici xidmət göstəricisidir. Bununla yanaşı, Siz bəzi ziyalılarımızın arxivin və onun kitabxanasının fondunun zənginləşdirilməsinə köməklərini qeyd etdiniz...

–Bir daha bildirmək istərdim ki, arxivimizin zəngin kitabxana fondu da vardır. Burada XIX əsrin əvvəllərində nəşr olunmuş kitablar, o cümlədən “Atlas Rossiyskoy imperii, sostoəhiy iz 19-ti speüialğnıx kart, predstavləöhix Vserossiyskuö imperiö s poqraniçnımi zemləmi (1745 q.)”, “Aktı, sobrannıe Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissiey”, “Materialı dlə izuçeniə gkonomiçeskoqo bıta qosudarstvennıx krestğən v Zanqezurskom uezde Elizavetpolğskoy qubernii” və 1846-1920-ci illərdə nəşr olunan Qafqaz təqvimlərini göstərmək olar. Bundan başqa, Bakı quberniyasının hesabatlarına, jandarmeriyanın raportlarına, neftə, eləcə də digər sahələrə həsr olunmuş nadir kitablar kitabxananın xüsusi fondunda saxlanılır. Burada Azərbaycan tarixinin ayrı-ayrı dövrlərinə həsr olunmuş elmi monoqrafiyalar və xarici ədəbiyyat da vardır. Həmçinin kitabxanada tarix, fəlsəfə, pedaqogika, mədəniyyət, elm, iqtisadiyyat və s. sahələrə aid xeyli ədəbiyyat toplanmışdır.

Azərbaycan xalqının siyasi, ictimai, mədəni və bədii irsinin öyrənilməsində əvəzsiz rolu olan dövri mətbuatımız da kitabxananın qəzet və jurnal şöbəsində təmsil olunmuşdur.

Ümumiyyətlə, kitabxana fondunda 360 mindən çox kitab, 150 addan artıq qəzet və jurnal saxlanılır.

Əfsuslar olsun ki, 1991-ci ilədək (yəni SSRİ dağılanadək) yaxşı qorunmuş kitab fondu dağıdılmış, qiymətli kitablar silinmə adı ilə məhv edilərək bukinistlərin əlinə düşmüşdür. 1991-2007-ci illərdə, yəni müstəqillik illərində nəşr olunan qəzet və kitablara hətta abunə də olunmamışdır. Ancaq hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyevin diqqət və qayğısı nəticəsində 2007-ci ildən başlayaraq hər il kitabxana 100-dək adda qəzet və jurnala abunə olur, təzə çıxan müxtəlif ədəbiyyatları (hətta xarici ədəbiyyatı da) alır, beləliklə, fond gündən-günə zənginləşir. Arxiv rəhbərliyi fondu zənginləşdirmək üçün bir sıra digər üsullardan da istifadə edir. Məsələn, yeni nəşr olunan kitablar, monoqrafiyalar, bir qayda olaraq, müəlliflər tərəfindən kitabxanamıza hədiyyə verilir, ayrı-ayrı ictimai təşkilatlar, elmi qurumlar, ziyalılar öz yeni kitablarını pulsuz olaraq kitabxanamıza göndərirlər. Görkəmli alim-etnoqraf, prof. Qəmərşah Cavadovun ailəsi isə ərinin zəngin kitabxanasını ölümündən sonra məhz bizim kitabxanaya pulsuz təhvil vermişdir. Belə misallar az deyildir. Moskva alimi prof. Rudolf İvanov, alman alimi prof. Yeva Mariya Aux, Türkiyə, Hollandiya və s. ölkələrin alimlərinin də hədiyyə kitabları kitabxanamızı zənginləşdirir. Akademik Ziyad Səmədzadə, akademik İsmayıl Hacıyev, Musa Qasımlı, Cəmil Həsənli, Həsən Həsənov, Yaqub Mahmudov, Solmaz Rüstəmova-Tohidi, Aytən Mustafayeva və digər ziyalılar da kitabxanamıza öz kitablarını hədiyyə etmişlər.

–Arxiv dedikdə göz önünə qədim sənədlər bolluğu, keçmişin koloritini yaşadan iri qovluqlar, rəflər yada düşür. Bu obrazı dəyişdirmək mümkündürmü?

–Bu, çətin iş deyil. Dünya dəyişir, respublikamız, onun regionları dinamik inkişaf edir, abadlaşır, yeni muzeylər, mədəniyyət ocaqları açılır. Arxivimiz də bunları nəzərə alaraq regionlarla əməkdaşlığa xüsusi önəm verir. Məhz buna görə də Siyasi Sənədlər Arxivinin prioritet fəaliyyət sahələrindən biri də şəhər və rayonlarımızdakı diyarşünaslıq muzeylərinin eksponatlarının zənginləşdirilməsinə, yerlərdə müxtəlif tematik sərgilərin təşkilində müvafiq qurumlara yardımçı olmaqdır. Arxiv görkəmli ictimai, dövlət, siyasi xadimlər haqqında respublikamızda keçirilən tədbirlərdə yaxından iştirak etməklə yanaşı, həm də onlar haqqında lazımi sənədləri toplayıb onların ailə üzvlərinə də çatdırır. Bir neçə bu tipli faktları oxucularımızın nəzərinə çatdırmaq istərdim. Xaçmaz rayonunda Əziz Əliyevə həsr olunmuş yeni muzey binası istifadəyə verilərkən, arxivimiz ona aid xeyli qiymətli sənədləri toplayıb muzeyə təqdim etmişdir. Yardımlı diyarşünaslıq muzeyi üçün rayona aid arxiv sənədlərini, nadir hərbi xəritələri toplayıb həmin muzeyə göndərmişik, Respublika Baş Prokurorluğu nəzdindəki Hərbi Prokurorluğun “Xocalı”ya həsr etdiyi muzeyin yaradılması üçün müvafiq sənədləri toplayıb onlara çatdırmışıq. Respublika Ədliyyə Nazirliyi Baş Penitensiar Xidməti İdarəsində açılmış muzeyə də, bir sıra qaçqın rayonlarının muzeyləri üçün də zəruri sənədləri toplayıb ünvanlarına göndərmişik. Xızı, Xaçmaz rayonları haqqında yazılmış kitab və albom üçün lazımi sənədləri də arxivimizin əməkdaşları sistemləyib müəlliflərə təqdim etmişlər. Əziz Əliyev, Vəli Axundov, Kamran Hüseynov, Vəli Məmmədov, Qəşəm Aslanov və başqa xadimlər haqqında arxiv sənədlərinin toplanıb onların ailə üzvlərinə çatdırılması işi də bizim əməkdaşların xidmətidir.

Hazırda Azərbaycan-Belarus Dostluq Cəmiyyəti Böyük Vətən müharibəsində Qələbənin 70 illiyinə həsr olunmuş xüsusi sərgi açmağı planlaşdırır. Bu ilin payızında nəzərdə tutulmuş bu sərgi üçün müvafiq sənədlərin toplanması işi bizim kollektivə həvalə olunmuşdur.

Ümumiyyətlə, müxtəlif tematik sərgilərin təşkilində, respublikanın müxtəlif telekanallarında çəkilmiş çoxsaylı kinofilmlərin süjetləri üçün qiymətli arxiv sənədlərindən geniş istifadə olunmaqdadır. Bu səpkili işlər hazırda da davam etdirilir, arxivdə çalışan elmi işçilər televiziya və radio verilişlərində arxiv sənədləri əsasında maraqlı verilişlər aparır və çıxışlar edirlər.

Göründüyü kimi, arxiv, təkcə sənədlər saxlayan məkan deyil, o, elmi araşdırmalar mərkəzi, mənəvi xəzinə, tarixi həqiqətlər məbədidir!

–Maraqlı söhbət üçün təşəkkür edirik.

Müsahibəni apardı:

Elçin VƏLƏDOĞLU,

Respublika.-2014.- 6 sentyabr.- S.2.