Qulamrza Səbri Təbrizi: “Getdiyim hər yerdə Azərbaycanın “səfiri” olmuşam”

Əsrlər boyu inqilablar beşiyi olmuş Güney Azərbaycanı saysız-hesabsız qəhrəmanlar, yazıçılar, ictimai xadimlər yetirmişdir. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan Qulamrza Səbri Təbrizi də məhz belə şəxsiyyətlərdən biridir.

Bakı Dövlət Universitetinin və Edinburq Universitetinin və professoru, Güney Azərbaycan Milli Azadlıq Cəbhəsinin sədri, şeir, tərcümə, elmi-publisistik kitabların müəllifi olan Qulamrza Səbri Təbrizi uzun illərdir ki, Qərbi Avropada, dünyada Azərbaycanın haqq səsi uğrunda mübarizə aparır. Əməkdaşımız professor Qulamrza Səbri Təbrizi ilə görüşüb söhbət etmişdir. Onun duyğu və düşüncələrini oxucularımıza təqdim edirik.

1934-cü ildə inqilablar beşiyi Təbrizdə doğulmuşam. Ailədə doğulan 8 uşağın ikincisi olmuşam. Atam Hacı Məhəmmədəli xalça fabrikinin sahibi idi. Dindar olsa da, azad ruhlu, azad düşüncəli, vətənpərvər bir insan idi. Seyid Cəfər Pişəvəri ilə səmimi dostluq əlaqəsi var idi. Yaxşı xatırlayıram, atam deyərdi ki, baba, mən siyasət adamı deyiləm, mən adamın işinə, əməlinə baxıram və görürəm ki, ağayi Seyid Cəfər mənim işçilərim üçün hamam tikdirir, onları təmizliyə çıxarır, xalqın qayğısına qalır, əhalinin savadlanmasına çalışır...

1945-46-cı illərdə atamın istəyi ilə Təbrizdəki Elmiyyə məktəbində təhsilimi davam etdirdim.

Uşaqlıq illərinin xatirələri insan qəlbində dərin izlər salır. Xalqımızın o azadlıq, istiqlal arzuları, coşqusu, Təbrizin küçələrinin insan selilə coşub-daşması, üzlərdə, gözlərdə olan sözlə ifadə olunması mümkün olmayan sevgi, sevinc duyğuları... Və bunun ardınca qan gölündə boğulan Təbriz, saysız-hesabsız dar ağacları... Bütün bunlar 11-12 yaşlı bir uşağın yaşadığı, unuda bilmədiyi təlatümlərdi.

İnsan öz gücünü, qüdrətini, enerjisini doğulduğu torpaqdan, doğma xalqından, ana dilindən alır.

Görünür, milli hökumətimizin yaşadığı o bir il təkcə mənim yox, bir çoxlarının gələcək arzularının yoluna işıq saldı. Biz kimliyimizi dərk etdik, azadlığın şirinliyini daddıq, ana dilində səs-səsə verib himnimizi oxuduq. Bu hisslər, bu duyğular, gözümlə gördüyüm bu olaylar gələcəkdə Qulamrza Səbri Təbrizi kimi formalaşmağımda böyük rol oynadı.

1953-58-ci illər arasında Təbriz Universitetinin ingilis və fars filologiyası fakültəsində oxudum. O vaxt İranda hökm-fərma olan Amerika hərbi idarəsində tərcüməçi işlədim. Ayrı-ayrı mərtəbələrdə xalqıma olan alçaldıcı münasibəti gördüm. Məktəbdə dərs dedim, dili bağlı, qolu bağlı xalqımın balalarının əzablarıyla yaşadım. İçimdəki fırtınalar mənə rahatlıq vermədi. Dərd okeanının qoynunda üzən tənha qayığa bənzəyirdim.

1959-cu ildə İstanbul Universitetinin magistraturasına qəbul olundum. Ancaq ölkədəki mürəkkəb durumla bağlı təhsilimi yarımçıq qoyub Təbrizə qayıtmalı oldum. Bir neçə aydan sonra cibimdə yüngül yol xərcliyi, qəlbimdə böyük arzular İngiltərəyə üz tutdum. Bir il kollecdə oxuyub magistratura təhsili aldım. Ehtiyac üzündən gecələr dəmir yolunda fəhlə, restoranda xidmətçi, BBS radiostansiyasında müxbir, harda gəldi işlədim, öz alın tərimlə qazandığım ruzi ilə dolandım. Ancaq xeyriyyə cəmiyyətlərinə müraciət etmədim, özümə sığışdırmadım ki, “Təbrizi” soyadı Qərbi Avropanın hansısa xeyriyyə cəmiyyətinin siyahısına yazılsın...

1963-cü ildə dissertantlığa başladığım Edinburq Universitetində “Vilyam Bleykin dialektik fikri, sosial görüşləri” mövzusunda doktorluq işimi uğurla müdafiə etdim. Bu dissertasiya işi sonralar, 1973-cü ildə “Vilyam Bleykin cəhənnəmi və cənnəti” adı ilə Londonda və Nyu-Yorkda nəşr olundu.

Bu tədqiqat əsərində ingilis romantik ədəbiyyatının parlaq nümayəndələrindən biri olan Vilyam Bleykin zəngin irsi Şərq və Qərb dəyərləri kontekstində təhlil olunurdu. Bu təqdimatdan sonra ingilislər öz dahi oğullarını sanki təzədən tanıdılar, kəşf etdilər. Tanınmış ingilis tənqidçisi Raymond Vilyams “Qardian” qəzetində çap etdirdiyi məqaləsində doktorluq işimə yüksək qiymət vermişdi: “Bleyk haqqında yazılan bu kitab o birilər kimi sadə deyil. Bu, orijinal və güclü bir əsərdir. O, öz mahiyyətini hələ uzun illər saxlayacaqdır”.

Edinburq Universitetində uzun illərdən bəri çəkdiyim zəhmət və əziyyətlərin, yetişdirdiyim yüzlərlə tələbələrin, yazdığım müxtəlif janrlı saysız-hesabsız əsərlərin, çap olunmuş kitabların fövqündə həmişə Vətənim, ana dilim, sevgili Azərbaycanım dayanıb. Alimliyim, şairliyim haqqında, gördüyüm işlər barədə danışmaqdan çox, məni Vətənimin taleyi düşündürüb həmişə. Şükürlər olsun ki, xalqımız bu tayda öz istiqlalına qovuşdu. Neçə illərdi ki, mən həm də Bakıda yaşayıram. Bakı Dövlət Universitetinin professoruyam. Azərbaycanın inkişafı, tərəqqisi, çiçəklənməsi məni ürəkdən sevindirir. Sevinirəm ki, ulu öndər Heydər Əliyevin arzuları gerçək olur. Onun ideyalarını uğurla həyata keçirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev xalqımızı xoşbəxt gələcəyə aparır. Amma bir gözüm gülsə də, bir gözüm ağlayır. Məni o tayda yaşayan 35 milyonluq xalqımızın acı taleyi düşündürür. Dünyada gedən demokratik proseslər elə bir forma və məzmunda inkişaf edir ki, hər hansı bir millət bununla ayaqlaşdıqda öz mövcudluğunu qorumaqla yanaşı, həm də öncül toplumlardan birinə çevrilir. Bu demokratik prosesdə başlıca yer tutan amillərdən biri də insan haqları və azadlıqları, hər bir millətin öz ana dilində təhsil alması, milli-mədəni dəyərlərini qorumaqla yanaşı, bunun inkişaf etməsində yaxından iştirak etməsi vacib məsələlərdən biri hesab olunur.

1925-ci ildən 1977-ci ilə kimi İranda hakimiyyətdə olmuş qanlı Pəhləvi rejimi Güney Azərbaycanda milli hüquq və azadlıqları tamamilə yasaq etmişdi. 1979-cu ildə baş vermiş inqilabdan sonra düz 35 ildir ki, indiki İran rejimi də həmin siyasəti davam etdirir. İndi Afrika, Asiya, Avropa, Amerika qitəsində ən kiçik xalqların belə milli hüquqları tanınmaqda, onların milli adət və ənənələrinə dövlət səviyyəsində diqqət göstərilməkdədir. Avropada ən azsaylı toplumlar belə özünün milli-mədəni hüquqlarına sahibdirlər. Bu xalqların milli varlığını qorumaq üçün hətta dövlət büdcəsindən xüsusi vəsaitlər belə ayrılır. İran isə 35 milyonluq bir xalqın varlığına göz yumur.

Avropa dövlətlərinin təməl prinsipi demokratiya, xalqların hüquq və azadlıqlarının tanınmasından ibarətdir. Bu fikirləri digər dövlətlərin ziyalıları və alimlərindən də eşitmişəm. Onlar Güney Azərbaycanda 35 milyonluq bir toplumun öz ana dilində nə bir məktəbinin, nə qəzet və dərgisinin, nə də radio və televiziyasının olmadığını eşidəndə heyrətə gəlirlər. XXI yüzillikdə böyük bir millətə bunca qəddar münasibətdən heyrətlənir və dəhşətə gəlirlər.

Güneydən Quzeyə qonaq kimi gələnlər burada milli dildə təhsili, mədəniyyətin durumunu da görürlər. Burada uşaq bağçalarını, orta məktəbləri, universitetləri, televiziya və radioları, qəzet və dərgiləri, teatr və mədəniyyət ocaqlarını gördükdə bundan qürur duyurlar. İnsanların küçə və meydanlarda sərbəst şəkildə ana dilində necə şirin-şirin danışdıqlarından fərəhlənirlər. Axı dili bir, canımız və qanımız bir qardaşımız olan Güney Azərbaycan türkləri də bu təbii və insani hüquqlarından istifadə etmək istəyirlər. Güney Azərbaycan ziyalıları və alimləri ilə birlikdə BMT-nin baş katibi Pan Gi Muna müraciətimiz də güneyli soydaşlarımıza olan münasibətlə bağlı idi. Və müraciətimizin belə qısa müddətdə yüksək səviyyədə qəbulu və müraciətə cavab verilməsi bizi ümidləndirdi. İnanırıq ki, haqq, ədalət gec-tez öz yerini tutacaq.

Hazırkı İran rejimi Güneydə yaşayan xalqımızı təbii fəlakət qarşısında qoymuşdur. Dünyada ikinci ən böyük duzlu göl olan Urmiya gölü süni şəkildə qurudulur. Bu gölün quruması o bölgədə yaşayan on milyon Azərbaycan türkünün öz yurd-yuvasından didərgin düşməsinə gətirib çıxara bilər. Bu ekoloji fəlakətə rəvac verənlər hələ də susurlar. Çünki bu, İran rejiminə sərf edir. Biz bununla da bağlı BMT-yə müraciət etmişik. Azərbaycan o tayı, bu tayı ilə dünyanın ən zəngin ölkəsidir. Bizim yeraltı, yerüstü sərvətimizlə yanaşı, parlaq istedada malik insan amilimiz var. Nizamini, Füzulini, Nəsimini, Sabiri, Şəhriyarı yetirən xalq xoşbəxt deyilmi?

Sevinirəm ki, bir vaxt yazıb-oxumağıma yasaq qoyulan ana dilimdə şeirlər yazıram. Bu şeirləri balalarımız əzbər deyir. Qürur hissi keçirirəm ki, Böyük Britaniyada təsis etdiyim və sədri olduğum “Ana dili” fondunun dəstəyi ilə xeyli sayda soydaşımız Avropanın və Azərbaycanın neçə-neçə universitetlərində təhsil alırlar. Fondun yardımı ilə neçə-neçə Azərbaycan yazıçı və şairlərinin kitabları işıq üzü görüb. Bundan başqa, Güneydə milli mətbuatın və kitab nəşrinin dirçəlişi sahəsində də fondun gördüyü işlər məni sevindirir.

Dünyanın yaranışından mübarizələr, döyüşlər, qovğalar gedir. Bizim hamımızın evi olan bu yer kürəsi müharibələr, qanlı çəkişmələr meydanına çevrilib. Bəs insanı bu qanlı savaşlara, vəhşiliyə, qəddarlığa sövq edən nədir? Əlbəttə, ilk növbədə özünü dərk etməməsi, qlobal düşünməməsi, dözümsüzlüyü...

Mən “Yaranış” kitabımdakı ön sözdə yazmışam: “Mən vəhdəti-vücud fəlsəfəsini öz həyatımdan öyrənmişəm. Anam, atam, bacılarım, qardaşlarım, ətrafdakı insanlar, ağaclar, güllər, çəmənlər, dağlar və təbiətdə mövcud olan minlərlə şeylər, ümumilikdə həyatdakı bütün canlı və cansız varlıqlar mənim ruhumda birləşiblər. Təbiətdə mövcud olan bu varlıqlar elə məndə vahid fikir, vahid vücud yaradıblar. Bu birlik ruhumda maddi dünyayla elə sıx birləşib və yenidən doğulublar ki, ruhun və maddənin, yaxud təbiətin ayrılığından söhbət gedə bilməz. ...Tədqiqatımda, nəhayət, qənaətə gəlmişəm ki, panteizm — vəhdəti-vücud fəlsəfəsi psixoloji və ictimai baxımdan çox modern və sağlam fikir fəlsəfəsi kimi bəşəriyyətin ictimai inkişafına böyük təsir göstərə bilər. Bu fəlsəfə yeni ümumbəşəri vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin əsasını təşkil edə bilər. Həmçinin dünyada sülhün qorunmasına, millətlərin bir yerdə, bir məqsəd uğrunda çalışmasına vəhdəti-vücud fəlsəfəsi insani və real fikir ola bilər.

...Mən uzun illik təcrübəmdə və tədqiqatımda bu qənaətə gəlmişəm ki, vəhdəti-vücud fəlsəfəsi fərdin, cəmiyyətin və dünyanın inkişafında, sülh və rifahında böyük rol oynayıb və oynaya bilər.

Bizcə, o zaman qan tökmələri dayandırmaq olar ki, dünyanı idarə edənlər pulu, sərvəti, maddi dünyanı sevdikləri kimi insanı və insaniyyəti sevsinlər, insanların həyatını, rifahını, sülh şəraitində yaşamasını müqəddəs tutsunlar. Maddi və şəxsi məqsədlərə, mənafelərə xidmət etməkdən əl çəksinlər.

Yaşımın bu çağında çox-çox şeyləri xatırlayıram. Təbrizin dolanbac küçələrini, aylı gecələrini, nənələrimizin nağıllarını, anamın balalarına şirin-şirin layla deməsini, ayrılıq zamanı göz yaşı içində dalımca bir dolça su atmasını, hər şeyi xatırlayıram. Və heç şübhəsiz, böyük insanları, böyük şəxsiyyətləri, onlarla olan görüşləri unuda bilmirəm.

Ulu öndərimiz Heydər Əliyevlə Azərbaycanın gələcəyi ilə bağlı söhbətlərimizi xatırlayıram. O, mənə “qardaşım” deyə müraciət edərdi. Mən nəinki Azərbaycanda, heç dünya miqyasında ikinci bir siyasətçi tanımıram ki, Heydər Əliyev qədər öz xalqının xaricdəki diasporuna maraq və qayğı göstərsin. Böyük, çox böyük şəxsiyyət idi Heydər Əliyev. Əziz Nesinlə dostluğumuzu, görüşlərimizi unuda bilmirəm. Xalq şairi Balaş Azəroğlunun vətənlə, Təbrizlə bağlı duyğularını qəlbimə yazmışam. Mən sevinirəm ki, xalqım ədalətli xalqdır, haqqın tərəfində dayanan xalqdır. Haqqın tərəfində dayanırsa, deməli, onun yaşamağa haqqı var.

Neçə illərdir ki, mən gəzəri vətənəm. Azərbaycanı özümlə dünyanın hər yerinə aparıram, onu sevə-sevə, oxşaya-oxşaya vəsf edirəm. Bir sözüm var: “Mən vətəndən çıxdım, Vətən məndən çıxmadı”.

Bu gün vaxt, zaman 50 milyonluq Azərbaycan Türkünün xeyrinə işləyir. Mən Qarabağımızın da, Güney Azərbaycanımızın da taleyinin xoşbəxt sonluqla bitəcəyinə inanıram. İnsan həmişə sabaha, gələcəyə ümidlidi...

Bir gün gələcək —

Mən olmayacağam dünyada.

Ancaq millətim qalacaq.

Dilim yaşayacaq.

Vətənim əsarətdən xilas olacaq.

İstiqlaliyyətinə qovuşacaq.

Bəs mənim əməllərim necə, qalacaqmı?

Sözlərim yaşayacaqmı?

Söhbəti yazdı:

Zülfüqar ŞAHSEVƏNLİ,

Respublika.-2014.- 23 sentyabr.- S.6.