DİLÇİLİYİMİZİN UNUDULMAZ AĞSAQQALI

Akademik Məmmədağa Şirəli oğlu Şirəliyev türkologiya sahəsində tanınmış görkəmli alimdir. O, elmi fəaliyyətində həmişə öndə olub. Belə ki, elmlər doktoru, professor, əməkdar elm xadimi, Dövlət Mükafatı laureatı, MEA-nın (AMEA) müxbir üzvü və akademiyanın akademiki—bu adların hamısının Azərbaycanın dilçiləri arasında ilk daşıyıcısı məhz M.Şirəliyev olmuşdur.

1909-cu il sentyabr ayının 13-də Şamaxı şəhərində anadan olmuş M.Şirəliyevin həyatı 2 əsas istiqamətdən—pedaqoji və elmi fəaliyyətindən ibarətdir. Bakıda orta məktəbi bitirdikdən sonra o, 1927-1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki Bakı Dövlət Universiteti) şərq fakültəsinin dilçilik şöbəsində təhsil almışdır. Universiteti bitirdikdən sonra təyinatla Ağdam şəhərinə göndərilmiş, 1931-1933-cü illərdə orada Aqrokimya Texnikumunda müəllim və dərs hissə müdiri işləmişdir. 1933-1936-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda (indiki ADPU) Azərbaycan dilçiliyi ixtisası üzrə aspiranturada oxumuş və dərs demişdir. O, görkəmli türkoloq Bəkir Çobanzadənin ilk aspirantlarından biri olmuşdur. Aspiranturanı qurtardıqdan sonra 1936-1939-cu illərdə həmin institutda müəllimlik etməklə yanaşı, dekan müavini, 1939-1940-cı illərdə dekan vəzifəsində işləmiş, 1940-1941-ci illərdə isə Azərbaycan dili kafedrasının müdiri təyin edilmişdir.

M.Şirəliyev 1941-ci ildə filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün “Bakı dialekti” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmiş, əsərin yüksək elmi dəyəri nəzərə alınmaqla ona Elmi Şura tərəfindən birbaşa filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsi verilmişdir. O vaxt rus dilçisi akademik N.K.Dmitriyev başda olmaqla yaranmış Elmi Şuranın 5 nəfər üzvü olmuşdur. Onların hamısı M.Şirəliyevin əsərini yüksək qiymətləndirmiş və rəy vermişlər. SSRİ Ali Attestasiya Komissiyasının 3 nəfər üzvü: akademiklər A.Şanidze, İ.Abuladze və professor S.Cikiya əsəri yüksək qiymətləndirərək namizədlik dissertasiyasını filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi kimi təsdiq etdilər. O vaxt belə bir ad heç bir alimə verilməmişdi. Akademik İ.İ.Meşaninov da M.Şirəliyevin “Bakı dialekti” əsərini yüksək qiymətləndirmiş, ona bu dərəcənin verilməsinin düzgün qərar olduğunu qeyd etmişdir.

M.Şirəliyev 1941-1942-ci illərdə artıq Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU) Azərbaycan dili kafedrasının müdiri, 1942-1945-ci illərdə filologiya fakültəsinin dekanı, 1945-1949-cu illərdə isə elmi hissə üzrə prorektor, 1949-1960-cı illərdə kafedra müdiri olmuşdur.

1943-cü ildə M.Şirəliyevə professor adı veriləndə, artıq onun 34 yaşı vardı. 1949-cu ildə M.Şirəliyev Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilmişdi. Akademik M.Şirəliyev 1949-1951-ci illərdə Azərbaycan EA-nın Dil İnstitutunun direktoru vəzifəsində işləmiş, eyni zamanda 1951-1953-cü illərdə institutun dialektologiya şöbəsinin müdiri, 1953-1954-cü illərdə Bolqarıstanda Sofiya Universitetinin türk dili kafedrasının müdiri, 1954-1960-cı illərdə isə Azərbaycan EA Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun dialektologiya şöbəsinin müdiri olmuşdur. 1968-1969-cu illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının ictimai elmlər bölməsinin akademik katibi, 1967-1987-ci illərdə yenidən Dilçilik İnstitutunun direktoru təyin edilmişdir. 1988-ci ildən isə ömrünün sonuna kimi (1991) həmin institutda direktor müşaviri kimi çalışmışdı, həm də “Sovetskaya türkologiya” (“Sovet türkologiyası”, indiki “Türkologiya”) jurnalının baş redaktoru olmuşdur.

Yuxarıda göstərilən bütün bu illər ərzində akademik M.Şirəliyev Azərbaycan elminin inkişafı üçün çox işlər görmüşdür. Belə ki, onun elmin müxtəlif sahələrinə dair 100-dən çox məqaləsi çap olunmuşdur. Bunlarla yanaşı, türk, özbək, Polşa, Ukrayna, ingilis və başqa dillərdə onlarca məqaləsi çap olunmuşdur. Bu məqalələr Azərbaycan dilinin incəliklərinə, dil tarixinə, lüğətçiliyinə, Azərbaycan ədəbi dilinin dialekt və şivələrinin inkişaf yollarına həsr edilmiş, dilimizin fonetik və qrammatik xüsusiyyətləri şərh edilmiş, başqa türk dilləri ilə müqayisəli şəkildə tədqiq edilərək konkret fikirlər söylənilmişdir.

M.Şirəliyev həmçinin Türkmənistanda dilçilərin 2-ci qurultayında (1952), Alma-Ata (indiki Almatı) şəhərində “Təsviri qrammatika”, “Mürəkkəb cümlə problemləri” mövzusuna dair konfransda (1956), Qazan şəhərində çağırılmış türk dillərinin dialektologiyasına həsr olunmuş 2-ci Ümumittifaq müşavirəsində (1958), Kişinyov şəhərində dialektoloqların V Ümumittifaq müşavirəsində “Dilin dialektlərə bölünməsi haqqında” (1959), şərqşünasların Moskvada çağırılmış XXV Beynəlxalq konfransında Azərbaycan dialektologiyası məsələləri mövzusunda (1960), Frunze şəhərində türk dilləri dialektologiyası məsələlərinə həsr edilmiş Ümumittifaq müşavirədə və digər xarici ölkə və şəhərlərdə məruzələrlə çıxış etmişdir. Qeyd edək ki, həmin ölkələrdə ona böyük hörmətlə yanaşırdılar.

O, M.Hüseynzadə ilə birlikdə 5-7, 6-8-ci siniflər üçün müxtəlif adlarda Azərbaycan dilinin sintaksisindən bəhs edən “Qrammatika”, “Azərbaycan dilinin sərfi”, “Azərbaycan dilinin qrammatikası” dərsliyini yazmışdır. Dərslik 50 ildən bir qədər çox orta məktəblərimizdə tədris olunmuş, 1938-ci ildən başlayaraq 1993-cü ilə qədər təkrar olaraq nəşr edilmişdir. “Azərbaycan dialektologiyası” I və II hissə, “Azərbaycan dilinin durğu işarələri” (M.Hüseynzadə ilə birlikdə), “Bakı dialekti”, “Azərbaycan dilinin Muğam qrupu şivələri” (fonetika bəhsi) “Azərbaycan dialektologiyasının əsasları” (əsər 1972-ci ildə Azərbaycan Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür), “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti” (M.Məmmədovla birlikdə), “Dialektı i qovorı azerbaydjanskoqo əzıka”, “Voprosı azerbaydjdanskoqo əzıka”, “Azerbaydjanskiy əzık” və s. kitabları nəşr edilmişdir. Onun redaktorluğu ilə “Azərbaycan dilinin dialektologiyası atlası” hazırlanmış və 1990-cı ildə çap olunmuşdur. Akademik M.Şirəliyev onlarla elmlər namizədinin, habelə professorlardan M.Adilovun, R.Məhərrəmovanın, akademik A.Axundovun, AMEA-nın müxbir üzvü T.Hacıyev və başqa görkəmli alimlərimizin doktorluq dissertasiyalarına elmi rəhbərlik etmişdir.

Akademik M.Şirəliyevin böyük elmi fəaliyyətini qiymətləndirən dövlətimiz ona əməkdar elm xadimi adı vermiş (1960), Azərbaycan Ali Sovetinin Fəxri Fərmanı ilə (1972), həmçinin yüksək səviyyəli kadrların hazırlanmasında Özbəkistan MVSO-nun Fəxri Fərmanı ilə (1977), Qaraqalpaq Muxtar Respublikasının Fəxri Fərmanı ilə (1979) təltif olunmuşdur.

O həm də “Qafqazın müdafiəsinə görə”, “Böyük Vətən müharibəsində əmək igidliyinə görə” medalları və “Qırmızı Əmək Bayrağı” (1946), “Şərəf nişanı” (1954), “Xalqlar dostluğu” (1979) ordenləri ilə təltif olunmuşdur.

Akademik M.Şirəliyev sadə, xeyirxah, qayğıkeş bir insan idi. Dilçi kadrların hazırlanmasında əvəzedilməz xidmətləri olmuşdur. Onun xatirəsi bizim üçün həmişə əzizdir.

Nəriman SeyidƏliyev,

filologiya elmləri doktoru.

Respublika.-2014.- 14 yanvar.- S.5.