“Kasablanka faciəsi və Osmanlı-İran komediyası” əsəri

Əli bəy Hüseynzadənin yaradıcılığından səhifələr:

Böyük türkçü-turançı ideoloq Əli bəy Hüseynzadənin çoxşaxəli yaradıcılığında siyasətlə bağlı fikirləri xüsusi bir mahiyyət kəsb edir. Onun dünyada baş verən siyasi proseslərə, imperialist ölkələrin yeni torpaqlar uğrunda apardıqları açıq və pərdəarxası “oyunlar”a maraqlı yazı üslubunda münasibət bildirməsi, gələcək hadisələri, olacaqları doğru-düzgün dəyərləndirməsi böyük maraq doğurur. Bu baxımdan Əli bəy Hüseynzadənin “Kasablanka faciəsi və Osmanlı-İran komediyası” adlı məqaləsi də maraqlıdır. 1907-ci ildə qələmə alınmış və “Füyuzat” dərgisinin 7-ci sayında dərc edilmiş bu məqaləsində müəllif Misir dövlətinin Kasablanka şəhərində fransız və ispan hərbi birləşmələrinin müsəlmanlara qarşı etdikləri zülm və etnik təmizləmədən söhbət açmışdır.

Simvolizm üslubda yazılmış bu məqaləsində müəllif fikrini dahi ingilis dramaturqu Uilyam Şekspirin “Yuli Sezar” (müəllif məqalədə əsəri “Yuli Qeysər” adlandırmışdır) əsərinin “Füyuzat” məcmuəsində çap edilməsi xəbəri ilə başlayır və göstərir ki, “Bu faciə hazırda səhnədə deyil, bütün dünyanın gözləri qarşısında, Kasablanka şəhərində oynanılmaqdadır”.

Məqalədə Əli bəy “Yuli Sezar” faciəsinin mövzusunun dünya tarixində qəddarlığı ilə unudulmayan və müsəlman dünyasına qarşı bu gün də davam etdirilən Əndəlüs faciəsindən alındığını yada salıb yazırdı ki: “Bu faciənin birinci pərdəsi çoxdan oynanmışdısa da (o, burada 898-ci ildə yaradılmış Əndəlüs islam dövlətinə qarşı aparılan mübarizəni nəzərdə tutmuşdur—red. M.Q.), ikinci pərdəsi də indi başlanmışdır”.

Müəllif, Əməvilərin dövründə İspaniyada yaradılan Əndəlüs dövlətinin 1520-ci ildə ispan kralları tərəfindən sıxışdırıldığını və yeddi yüz illik bir dövlətin xristian ölkələrinin birləşmiş ordularının gücü ilə dağıdıldığını bildirirdi.

Sözü həmişə məqamında deyən və hadisələri ətraflı şəkildə şərh edərkən Əli bəy həmişə göstərmək istədiyi faktları bu gün ilə keçmişin tarixi paralelləri üzərində əyaniləşdirməyi sevərdi. Bu məqaləsində də o, söhbət açdığı problemin dərinliyinə nüfuz edərək, bu facənin tarixini yada salır və fikrini Şekspirin “Yuli Sezar” faciəsinin notları üzərində kökləyirdi. O, bu əsərində əvvəlcə Əndəlüs dövlətinin faciəli süqutunu yada salır və bu gün də bu qanlı faciənin ispan torpaqlarında deyil, müsəlman torpaqlarında baş verdiyini və müsəlman dövlətlərinin bu faciələrə etinasız münasibətini göstərmək istəyirdi. Müəllif bu dəhşətli faciənin türk ədəbi fikrində də öz ifadəsini tapdığını göstərir, Əbdülhəqq Hamidin və Ziya Paşanın bu faciələrə həsr etdikləri əsərlərini yada salaraq yazırdı: “O faciə ki, Əbdülhəq Hamid bəyə o qədər dilsuz şerlər, teatrolar (burada Ə.Hamidin dram əsərləri nəzərdə tutulmuşdur—red. M.Q.), Ziya Paşaya da o qədər mükəmməl bir tarixi-ibrət yazdırmışdır”. Burada o, Əbdülhəq Hamidin yazdığı “Tariq ibn Ziyad və yaxud Əndəlüsün fəthi” pyesini və bu mövzuda yazdığı şeirlərini, Ziya Paşanın isə bu faciələrə həsr etdiyi üçcildlik “Əndəlüs tarixi” kitabını nəzərdə tuturdu.

“Kasablanka faciəsi və Osmanlı-İran komediyası” məqaləsində müəllif Avropada mədəni inkişafın təməlini qoyan Əndəlüs islam ölkəsinin bu coğrafi ərazidən silinməsinin səbəblərini izah edir və göstərirdi ki, belə möhkəm mədəni təmələ sahib olan bir islam dövlətini birləşərək dağıdan imperialist ölkələri indi də onlardan əl çəkmir, onların hazırda yaşadıqları Mərakeşi parçalayıb öz aralarında bölmək üçün oranın paytaxtı Kasablankanı dağıtmaqla məşğuldurlar.

İslama qarşı aparılan bu dəhşətli siyasətin, faciənin və müsibətin bütün dünyanın və həm də islam dövlətlərinin gözləri qarşısında baş verdiyini və onların bu faciəyə qarşı heç bir reaksiya vermədiklərini qəzəblə pisləyən Hüseynzadə, hazırda dünyada iki güclü müsəlman dövləti kimi tanınan İran və Türkiyənin də susmasını tənqid edərək yazırdı: “Şimdi keçmişdə Əndəlüs varisi olan Məğribi-Əqsa (Mərakeş—red. M.Q.) hökumətinin sahilini, sahilindəki Kasablankanı, Kasablankadakı müsəlman əhalisini, müsəlman qadınlarını və çocuqlarını fransızlarla ispanlar topa tutaraq vəhşicəsinə qırdıqları bir vaxtda, iki müstəqil islam ölkəsi üç yüz milyon müsəlmanın gözünün qarşısında utanıb-qızarmadan öz daxili problemlərinə görə islamın ən qəddar düşmənləri olan ingilislərə müraciət edib, onları ölkələrində asayiş bərpa etməyə dəvət edirlər!..”.

Yuxarıda diqqətə çatdırdığımız seçmədə Əli bəy Hüseynzadənin bir əsr bundan əvvəl nə dərəcədə haqlı olduğunu təsdiq edir. Dünyada baş verən siyasi hadisələri bu qədər diqqətlə izləmək və onlara bu dərəcədə doğru və dəqiq dəyər vermək, təbii ki, hər bir analitikin hünəri deyildir. Elə bu qətiliyi və dəqiqliyi ilə o, öz dövrünün ən dəyərli siyasətçisi, ideoloqu və filosofu olaraq hörmət qazanmışdır.

Onun bütün yaradıcılığında “gözü ayağının altını görməyən” dövlət başçıları və dövləti idarə edənlər tənqid edilir, siyasətçilər ayıq-sayıq olmağa dəvət olunurdular. Bu məqaləsində də onun tənqid hədəfi İran və Türkiyənin siyasət adamları idilər. O, xristian dünyasının islama qarşı apardığı birgə və düşünülmüş siyasətinin mahiyyətini dərk etməyən dövləti idarə edənlərin bu faciələrin təkrarlanmasında bilavasitə günahkar olduqlarını bildirərək yazırdı: “Vaqeən, Əndəlüs faciəsi əsnasında da Soltan Səlim ilə Şah İsmayıl sərhəd münaqişəsi çıxarmaqdan utanmırdılar. Ancaq Şah İsamayıl heç bir zaman ümummüsəlman düşmənlərinə şikayət edəcək qədər billi irtikab etməmiş idi.

Hər iki hökmdar qılıncları ilə büt

ün Avropayı titrədər bir qüvvət və sərvətə malik idilər”. Bu cümlələrdə o, islam dövlətləri arasında birliyin və həmrəyliyin olmamasından faydalanan Qərb imperializminin həyata keçirdiyi uzaqgörən siyasətin qarşısında aciz qalan islam dövlətlərinin, əslində vaxtilə özlərinin yol verdikləri səhvlərin bədəlini ödədiklərini göstərməklə bərabər, həm də, İran vəTürkiyə arasında belə çətin vaxtlarda salınan ixtilafların xarakterini təhlil edərək, xaricdən idarə edilən oyunların məhz bu iki güclü müsəlman dövlətlərinin başının özünə qarışmasına hesablandığını göstərmişdi. Qərb dövlətlərinin siyasi həmrəyliyini və Şərqə yalnız bir şikar olaraq baxdığını bildirərkən Əli bəy Hüseynzadə “vaxtında iki böyük islam dövlətinin, İranın və Türkiyənin Əndəlüs müsəlmanlarının qeydinə qalıb, onların tərəfini saxlasa idilər, bu gün belə bir faciə baş verməzdi”—deyərək hər iki dövləti qınaması da, təbii ki, qəbul edilən bir haldır. Çünki hər iki dövlətin başı sərhəd üstündə salınan süni qarşıdurmaya o dərəcədə qarışmışdı ki, gözləri ətraflarında baş verənləri görmürdü.

Əli bəy Hüseynzadə bu məqaləsində Mərakeş müsəlmanlarının kütləvi şəkildə qırılmasına səsini belə çıxarıb etirazını bildirməyən islam ölkələrinin durumuna və qeyrətinə təəccüb etdiyini bildirərək yazırdı: “Fransızlar bu təcavüzlərinə don geydirərək yazırlar ki, burada yaşayan bədəvi ərəblər vəhşidirlər və avropalılar üçün təhlükəlidirlər. Pək əla! Bunların əcdadı olan Əndəlüslülərdəmi bədəvi və vəhşi idilər ki, haqlarında avropalılar tərəfindən o qədər xatır və xəyalə gəlməyən məzalim, irtica məzalimi icra edildi?!

Ey Qərnatədə bu gün müsəlmanlara biganə qalan, Qərnatədə yatan həkimi-əzim! Ey cahani-islamiyyətin və bütün cahani-insaniyyətin ən böyük mədari-fəxri olan həkimi-əzəm! Ey İbn Rüşd! Ey bəşəriyyəti sərbəst fikirləri ilə, doğru sözləri ilə təriqi-mədəniyyətə irşad etmiş İbn Rüşd! Qalx!.. Məzarından, qalx! Əllərini ətrafi-qəbrində, Əndəlüs mədəniyyəti-heyrətfəzasının ənqazi halında qalan Qərnatənin Əl-Həmralarına, Qurtubənin camilərinə, mədrəsələrinə uzat! Sonra üzünü Lahidə ictima edən sülh heyətinə (burada müəllif 1899-1907-ci illərdə Haaqada keçirilən 1-ci beynəlxalq sülh konfransını nəzərdə tutmuşdur—red. M.Q.) çevir! De ki, mədəni bəşərlər qiyafətində sülhdən dəm vuran, fəqət imperialist siyasəti yürüdən həriflər! Şu Əndəlüs mədəniyyəti əhlinə vaxtı ilə işgəncələrlə etdikləriniz cəfalar yetmədimi ki, bu gün onların əhvadına da bu qədər vəhşətəngiz zülmlərinizi rəva görüyorsunuz!?”.

O, burada İbn Rüşdün sağ olsaydı müsəlman dünyasını qınayacağını və üzünü onlara tutaraq: “Bəs sizin niyə səsiniz çıxmır? Nə üçün avropalılara qarşı kiçik bir protesto şəklində də olsun etirazınız eşidilmiyor? Bu gün top və bomba atəşləri şəklində onların başlarına yağan barani-müsibətin sabah sizin də başınıza yağması möhtəməl deyilmi?”—deyəcəyinə şübhə etmədiyini yazırdı.

Əli bəy Hüseynzadə Mərakeşdə müsəlmanlara qarşı aparılan soyqırımına nəinki “protesto” etməyən İran və Türkiyə hökmdarlarının hətta bu siyasətdən bir şey anlamadıqlarını komediya adlandırıb yazırdı: “Fəqət, heyhat! Bunlardan da səs çıxmayacaqdır. Hətta bunları oraya göndərən Sultan Həmidlərdən, Məmmədəli şahlardan da səs-səda (burada müəllif Haaqa konqresinə göndərilən İran və Türkiyə nümayəndələrini nəzərdə tutmuşdur—red. M.Q.) çıxmayacaqdır. Sultan Həmid daxildə yeni türklərin məhvinə və xaricdə İran məşrutiyyətinin ləğvinə çalışmaqla, Məmmədəli şah isə Atabəgi-əzimin (burada İranın o vaxtkı baş vəziri nəzərdə tutulmuşdur—red. M.Q.) fitnələrinə qulaq verməklə, İran Məclisi-Millisi də bunlara qarşı çareyi-müqavimət aramaqla məşğuldur. Ey İbn Rüşd! Nafilə fəryad etmə! Sənin fəryadlarını eşidən olmayacaqdır...”.

“Kasablanka faciəsi və Osmanlı-İran komediyası” adlı əsərində Ə.Hüseynzadə bu facə ilə bağlı Qafqaz müsəlmanlarının da mövqeyini nəzərə çatdırmış və Teymurxanşurada yaşayan Əbdürrəhim Talıbzadənin adını çəkib yazırdı: “Talıbzadə həzrətləri avropalıların İslam haqqında gördükləri bu zülm və cəfanın nəhayət bulacağını belə təsvir etmişdir: “Şərq aləmi böylə qalmayacaqdır. Günün birində sürətlə tərəqqiyə başlayıb avropalıların özlərindən öyrəndikləri halət və ədavətlə bunları məğlub edəcəklər, bədə cəhənnəmin kənarına gətirib deyəcəklər ki: “Hazihi cəhənnəmilləti kuntum tuədun!”.

Ə.Hüseynzadə bu məqaləsində avropalıların qarşısında dayanmaq üçün onlar kimi siyasətdə və iqtisadi inkişafda öncül olmalıyıq—fikrini həmişə irəli sürürdü. Böyük siyasətdə uduzan müsəlman dünyasının öncüllüyü qazanarsa, nəinki özünü, həm də avropalıları, xristianları “cəhənnəmə atmaq deyil, əslində cəhənnəmdən xilas edər”—deyə fikrini bildirməsi də onun islami dəyərlərə verdiyi böyük dəyərin meyarıdır. Bütün dünyanı sülh içində görmək arzusu ilə yaşayan Ə.Hüseynzadə bu məqaləsində “ittihad etməliyiz, ittihad! İttihada doğru tərəqqi etməliyiz! Əks halda, bizim də gələcəyimiz təhlükə altındadır!..” — deyə yazılarında həyəcan təbili çalırdı.

O, bu təhlükənin mahiyyətinə aydınlıq gətirmək üçün qərblilərin öz dəsti-xətləri ilə yazılmış əsərlərdən, tarixi-xronoloji mənbələrdən, konqres və toplantılarda edilən çıxışlardan nümunələr göstərir, diqqətə çatdırdığı problemlərin mahiyyətini əsaslandırırdı. Onun Biçer Stounun “Əmcə Tomun külbəsi” (“Tom əminin koması” əsəridir—red. M.Q.) adlı əsərində “mədəni amerikalıların” zəncilərə qarşı etdikləri vəhşiliklərin mənzərəsini xatırladaraq yazırdı ki: “Bu kitab İncildən sonra ən çox çap olunan kitabdır”.

O, ingilis yazıçısı Marlonun yaradıcılığını yada salaraq yazırdı: “İngilis yazıçısı Morl adlı birisinin (bu “Böyük Teymurləng”, “Doktor Faustun faciəsi”, “Maltalı yəhudi” əsərlərinin müəllifi Kristofor Marlo-nam-dır.) “Qanlı kauçuk” əsəri ilə belçikalıların Konqoda törətdikləri qətliamları, ingilislərin Misirdə törətdikləri qanlı Donşevay hadisəsini yada salır və belə qaniçənlərdən bu gün xalqı, milləti və dövləti üçün imdad istəyən Sultan Həmid və Məmmədəli şahların düşdükləri gülməli vəziyyəti onların nadanlığının, elmsizliyinin və siyasətdən bixəbərliyinin acınacaqlı komediyası adlandıraraq yazırdı ki: “Bu günlərdə heç teatrolara, faciə və məzhəkə göstərilən teatrolara getmək lazim degil! Hətta Abdulla Cövdət tərəfindən tərcümə edilib “Füyuzat”ımızda dərc olunmağa başlayan Şekspirin “Jül Sezar” (“Yuli Sezar”) ünvanlı faciəsinə nəzər etməsək də olur... Çünki bu anda səhneyi-aləmdə tamaşa olunacaq faciə də, komediya da, vodevil də vardır...”

Seçib göstərdiyimiz bu sətirlərin məna və mahiyyət yükünün böyüklüyü, dərinliyi və aktuallığı Əli bəyin qeyri-adi zəka sahibi olduğunun göstəricisi olmaqla yanaşı, həm də onun mütəmadi olaraq təqib və təzyiqlərə məruz qalmasının səbəblərinin izahı kimi də çox maraqlıdır. Uzaqgörən siyasətçinin XX yüzilliyin əvvəllərində yazdığı bu dəyərli əsər öz aktuallığını hələ də saxlamaqdadır. Hansı ki yazıldığı illərdə bu tipli əsərləri ilə o, dövrün ziyalı zümrəsinin içərisində yaranan fikir və əqidə ayrılıqlarına, ictimai və siyasi baxışlarındakı ziddiyyətlərə dəqiq faktların müstəvisində aydınlıq gətirərək, onları türk və islam birliyinə dəvət edir, farslaşmaq və ruslaşmaq meylində olan bir çox ziyalıların gözlərini qapayan qalın “pərdə”ni söküb atmağa çalışırdı. O, çar imperiyasının Azərbaycan xalqına qarşı fars şovinizmi qədər düşmən olduğunu və islami dəyərlərə daha çox önəm verən bir toplum olaraq, bu ölkəni tamamilə yox etmək siyasəti güddüyünü yada salır, ümumi düşmənə qarşı siyasətdə bir olmağa, həmrəy olmağa çağırırdı. Hüseynzadə müasirlərinə “avropalıların, xüsusilə də imperialistlərin mədələrində həzm olunmamaq” üçün yeganə yolun elmdən, mədəni-ictimai təkamüldən, iqtisadi, siyasi və sosial inkişafdan keçdiyini müasir dünyanın irəli getmiş dövlətlərinin timsalında göstərərək, dünya müsəlmanlarını və Azərbaycan ziyalılarını ayıq olmağa, siyasi məsələlərdə daha diqqətli davranmağa dəvət edirdi.

Bu məqaləni yazarkən, möhtərəm Əli bəy Hüseynzadənin bizdən nigaran qalan ruhunu ovundurmaq istəsəm də, bacara bilmədim. Çünki o, zati möhtərəmin onsuz da dünyada baş alıb gedən haqsızlıqlardan, İslam dünyasına qarşı aparılan qərəzli siyasətdən, islamın birliyinin pozulması üçün dünya imperializminin xərclədiyi milyonlardan, hər fürsətdə islami dəyərlərin sarsıdılmasına hesablanmış sui-qəsdlər və qətliamlardan xəbəri vardır, sanıram... Yeganə umacağım odur ki, müsəlmanlar dünyanın böyük səhnəsində gedən tamaşaları seyr edirkən heç olmasa daha diqqətli olsunlar və gözləri qarşısında oynanılan “bədii materialın” janrını düzgün təyin edə bilsinlər...

Məsməxanım Qubadova,

sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru.

Respublika.-2014.- 30 yanvar.- S.6.