“Beyin axını” probleminin yaranması səbəbləri
və nəticələri
(əvvəli 25 iyul tarixli sayımızda)
Digər xalqlarla müqayisədə azərbaycanlıların
doğma torpağa daha sıx bağlılığı Vətəni
tərk edib qürbətdə yaşamaları
üçün etik-mənəvi baxımdan daha
ağrılıdır. Mənəvi köklərə
söykənən amil Azərbaycan diasporunun yaranmasının
nə qədər qədim tarixə malik olduğunu göstərir.
Bu gün Azərbaycan diasporu dedikdə, tarixi Vətəndən
kənarda məskunlaşmış həmvətənlərimiz
nəzərdə tutulur. “Xaricdə yaşayan azərbaycanlılar”
anlayışının təfsiri isə “Xaricdə yaşayan
azərbaycanlılarla bağlı dövlət siyasəti
haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda öz əksini
tapmışdır. Həmin qanuna əsasən
bu anlayış Azərbaycan Respublikasının
hüdudlarından kənarda yaşayan Azərbaycan
Respublikasının vətəndaşlarına və
onların övladlarına, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları,
lakin hazırda xarici dövlətlərdə məskunlaşan
şəxslərə və onların övladlarına,
bu kateqoriyaya aid olmayan, lakin etnik, dil, mədəniyyət və
ya tarixi əlaqələr baxımından özünü Azərbaycana
bağlı və ya azərbaycanlı hesab edənlərə
aid edilir.
27 dekabr 2002-ci il də, “Xaricdə yaşayan azərbaycanlılarla
bağlı dövlət siyasəti haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanunu qəbul edildi. Bu qanun xaricdə
yaşayan azərbaycanlılarla bağlı Azərbaycan
Respublikasının dövlət siyasətinin məqsəd və
prinsiplərini, dövlət orqanlarının fəaliyyətinin
əsaslarını müəyyən edir. Xaricdə
yaşayan azərbaycanlılarla sıx əlaqələrin
qurulması, Azərbaycan diasporunun formalaşmasında Xarici
Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr
Cəmiyyətinin mühüm əhəmiyyəti vardır.
Dostluq Cəmiyyəti 1946-cı ildə Bakı şəhərində
yaradılıb. O zaman Dövlət Təhlükəsizlik
Komitəsinin nəzarəti altında fəaliyyət göstərən
cəmiyyətin əsas məqsədi xaricdə yaşayan azərbaycanlılar,
xüsusilə ziyalı təbəqəsinin vətənlə
əlaqələrinin qurulması idi. O illərdə
artıq Azərbaycan diasporunun ziyalı kütləsi
formalaşmışdı və onlar təşkilati
strukturlaşma işində fəallıq nümayiş
etdirirdilər. Belə insanlarla əməkdaşlıq
Sovetlər Birliyi üçün mühüm əhəmiyyət
kəsb edirdi və onların vətənlə əlaqələrinin
təşkilindən irəli gələrək yaradılan cəmiyyətin
xətti ilə keçmiş legionerlərin bəziləri Azərbaycana
dönə bilmişdilər. 1960-cı ildə işlərin
daha da fəallaşması məqsədilə cəmiyyətin
nəzdində xaricdə yaşayan azərbaycanlılar
üçün nəzərdə tutulan “Vətənin səsi”nin
səhifələri siyasi səpkili materiallar təbliğat
xarakteri daşıyırdı.
Azərbaycanlılar hər zaman öz milli mənsubiyyətini,
adət-ənənələrini, mənəvi-əxlaqi dəyərlərini
qoruyub saxlamış, tarixi vətənlə əlaqələrini
itirməmişlər. Hazırda dünyanın müxtəlif
ölkələrində diasporun olması bu amillə
bağlıdır. Azərbaycanlılar Amerika qitəsinin
Şimal, Cənub və Mərkəzi hissəsində daha
çox məskunlaşıblar. Onların sayı Birləşmiş
Ştatlarda 400 min nəfərə çatır. Amerika qitəsinin
digər ölkələrində-Argentina, Braziliya, Kanada və
Meksikada da soydaşlarımız yaşayırlar. Amerika qitəsində məskunlaşan azərbaycanlıların
əksəriyyəti İran İslam Respublikasından miqrasiya
etmiş soydaşlarımızdır. 1970-ci ildən etibarən
Türkiyə, 1991-ci ildən isə Azərbaycandan
soydaşlarımızın bu qitəyə axını
diasporumuzun tərkibinə və sosial-iqtisadi fəaliyyətinə
öz təsirini göstərdi.
Azərbaycan diasporunun yayılma
coğrafiyası və say tərkibinə görə,
geniş olduğu ikinci yer Avropa qitəsidir. Türkiyədə
3 milyon, Rusiya Federasiyasında 2,5 milyon, Ukraynada 500 min, Almaniyada
100 min, İsveçdə 30 min, Niderlandda 20 minə yaxın
azərbaycanlı yaşayır. Niderland
Krallığı, Belçika, Danimarka, İsveçrə və
Almaniyada yaşayan soydaşlarımızın əksəriyyəti
Türkiyədən, Böyük Britaniya, Çexiya, Slovakiya,
Polşa, Avstriya, Estoniya, Belarus, Rusiya Federasiyası, Ukrayna,
Moldova və Fransadakı soydaşlarımız isə İran
və Azərbaycan Respublikasından köç edənlərdir.
Azərbaycan diasporunun
üçüncü böyük hissəsi Asiya qitəsində,
(Banqladeş, Hindistan, Əfqanıstan, Pakistan, İordaniya və
Orta Asiya respublikalarında, İndoneziya, Yəmən Ərəb
Respublikası, Yəmən Demokratik Respublikası, Çin,
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Oman, Səudiyyə
Ərəbistanı və Suriya, İraqda) məskunlaşıblar.
Misir, Əlcəzair və Sudanda azərbaycanlıların
yaşadığına dair məlumatlar var.
Hazırda xaricdə yaşayan azərbaycanlılarla
iş dövlət səviyyəsində qurulub və
dünyanın müxtəlif ölkələrində məskunlaşmış
soydaşlarımız Azərbaycan dövlətinin diqqət və
qayğısı altındadır. 5 iyul 2002-ci ildə dövlət
başçısının imzaladığı fərmanın başlıca məqsədi Xarici Ölkələrdə
Yaşayan Azərbaycanlılarla İş üzrə Dövlət
Komitəsinin qarşısına qoyulan vəzifələr
xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılarla əlaqələri
genişləndirmək və bu əlaqələri tədricən
inkişaf etdirməkdədir. Bu Qanun xaricdə
yaşayan azərbaycanlılarla bağlı Azərbaycan
Respublikasının dövlət siyasətinin məqsəd və
prinsiplərini və bu siyasətin həyata keçirilməsi
ilə əlaqədar dövlət orqanlarının fəaliyyətinin
əsaslarını müəyyən edir. Qanunda qeyd olunur ki, xaricdə yaşayan azərbaycanlılarla
bağlı dövlət siyasətinin məqsədləri
beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş
prinsip və normalarına, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar
çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə
və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə
uyğun olaraq, xarici dövlətlərin
qanunvericiliyi nəzərə alınmaqla, xaricdə yaşayan
azərbaycanlıların əsas hüquq və
azadlıqlarının həyata keçirilməsinə və
onların öz milli varlıqlarını qoruyub saxlamasına
və inkişaf etdirməsinə kömək göstərməyə,
xaricdə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycan
Respublikasının dövlət orqanları, eləcə də
qeyri-hökumət təşkilatları ilə sıx əlaqələr
qurmasına və inkişaf etdirməsinə xidmət edir.
Bu sahə Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 19 noyabr 2008-ci
ildə imzaladığı sərəncam əsasında
Xarici Ölkələrdə Yaşayan Azərbaycanlılarla
İş üzrə Dövlət Komitəsinin əsasında
Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi
yaradıldı. Prezidentin 14 may 2009-cu il, tarixli fərmanı
ilə Azərbaycan Respublikasının Diasporla
İş üzrə Dövlət Komitəsinin Əsasnaməsi
təsdiq edildi. Əsasnamədə qeyd olunur ki, Dövlət
Komitəsi diasporla iş sahəsində dövlət siyasətinin
həyata keçirilməsini, xaricdə yaşayan azərbaycanlılar,
eləcə də onların təsis etdiyi diaspor təşkilatları,
habelə Azərbaycana dost münasibət bəsləyən
digər xalqların diasporları ilə əlaqələrin
genişləndirilməsini və inkişaf etdirilməsini,
dövlət orqanlarının və qeyri-hökumət təşkilatlarının
bu sahə ilə bağlı fəaliyyətinin əlaqələndirilməsini
təmin edən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanıdır.
Komitə öz fəaliyyətində Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasını, Azərbaycan
Respublikasının qanunlarını, Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamlarını,
Azərbaycan Respublikasının tərəfdar
çıxdığı beynəlxalq müqavilələri,
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərar və
sərəncamlarını və bu Əsasnaməni rəhbər
tutur.
Hər bir ölkənin gələcəyi əhalinin
sağlam, təhsilli, yüksək kadr potensialına və
onların iş bacarığının olmasından
asılıdır. Tarixin bütün dövrlərində
iqtisadiyyatın ən dəyərli resursu insan kapitalı
olmuşdur. İnsan kapitalının inkişaf etdirilməsi
olduqca əhəmiyyətlidir. Bu zaman əsas investisiya tərəfdaşı
dövlət, sahibkarlar, təşkilatlar, şirkətlər
ola bilər.
1961-ci ildə Theodore Schultz insan
kapitalını “İnsanların müxtəlif
ehtiyaclarını qarşılamaq üçün istifadə
olunan bilik və bacarıqların məcmusu” kimi göstərmişdir.
“İnsan kapitalı bir müəssisə və təşkilatın
malik olduğu ixtisaslı mütəxəssislilərin məcmusu”
kimi qiymətləndirmək daha məqsədəuyğundur.
İnsan kapitalı - insanların
və cəmiyyətin müxtəlif tələbatlarının
qarşılamaq üçün, istifadə olunan bilik və
bacarıqların məcmusu hesab olunur. İşçi
qüvvəsinin formalaşdırılması problemləri,
insanın yaradıcılıq və faydalılıq
imkanlarının artırılması bu nəzəriyyənin
əsas hədəfləri kimi müəyyənləşdirilir.
İnsan kapitalı nəzəriyyəsi ötən əsrin
50-60-cı illərində Amerika
iqtisadçılarının tədqiqatları nəticəsində
yaranmışdır. Bu termini ilk dəfə 1961-ci ildə
Teodor Şuls (Theodor Schultz) istifadə etmişdir. 1965-ci ildən
sonra isə Heri Becer (Gary Stanley Becer) bu ideyanı insan
kapitalına qoyulan investisiyanın effektivliyinə əsaslanaraq
və insan davranışına iqtisadi yanaşmanı
formalaşdıraraq, daha da inkişaf etdirmişdir.
1. Təhsil (ibtidai, orta və ali məktəbin
kəmiyyət və keyfiyyət göstəricisidir)
2. Sağlamlıq (Cəmiyyətin fiziki və
zehni gücünün göstəricisidir)
3. Əlverişli mühit (hüquqi baza və
infrastrukturun inkişaf göstəricisidir)
4. İş qüvvəsi və məşğulluq
(fərdlərin təcrübəsi, istedadı, səriştəsi
və əmək qabiliyyəti).
İnsan kapitalının inkişafı
bütün dövrlərdə öz aktuallığı ilə
seçilmişdir. Bu baxımdan, insan potensialının
sosial-iqtisadi əhəmiyyəti artdıqca, elmi-texniki
potensialın kompleks tədqiq olunması zəruri tələbata
çevrilir.
Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyatın
bazar münasibətlərinə transformasiyası, yeni siyasi,
iqtisadi və sosial münasibətlərin formalaşması ilə
yanaşı, elmi fəaliyyətin inkişaf istiqamətlərini,
kadr potensialının inkişaf formalarını əsaslı
surətdə dərinləşdirmişdir. Müasir
dövrün zərurətdən asılı olaraq, kadr
potensialının metodoloji tövsiyənin hazırlanması
Azərbaycan Respublikasında Dövlət Proqramında öz əksini
tapmışdır. AMEA-nın müxbir
üzvü, i.e.d., professor Ş.M.Muradov “İnsan potensialı:
əsas meyillər, reallıqlar, problemlər” adlı monoqrafiyasında
son 106 il ərzində (1897-2003) Azərbaycanda insan
potensialının formalaşmasını ümumiləşdirərək,
göstərmişdir ki, elmi fəaliyyət sahəsinin
yüksək səviyyəli bilikli və bacarıqlı
kadrlarla təmin olunması, cəmiyyətdə maddi və mənəvi
dəyərlər istehsalının artmasına əhəmiyyətli
təsir göstərən ən mühüm amillərdən
biridir. Elm sahəsini digər sahələrdən fərqləndirən
əsas cəhətlərdən biri də burada müxtəlif
düşüncə, təfəkkür və intellektə
malik insanların cəmlənməsidir.
Azərbaycan insan kapitalına
görə dünya ölkələri arasında 2005-ci il -
101-ci, 2010-cu il - 67-ci, 2014-cü il - 64-cü pillədə yer
almışdır. 2016-cı ilin nəticələrinə
görə, Ümumdünya İqtisadi Forumunun
hazırladığı “İnsan Kapitalı İndeksi” reytinq
cədvəlində Azərbaycan bu göstəriciyə
görə dünyada 64-cü yeri tutmuşdur. Ölkəmiz
təhsil səviyyəsinə görə 71-ci, əlverişli
sosial mühit, işçi qüvvəsi və məşğulluğa
görə isə 55-ci yerdə qərarlaşmışdır.
Azərbaycan beynəlxalq reytinq göstəricilərini ildən-ilə
yaxşılaşdıraraq, insan kapitalı inkişafına
görə dünyada yüksək insan inkişafı qrupunda
yer almışdır.
Azərbaycan Respublikasında neft
kapitalının insan kapitalına çevrilməsi
üçün təxirəsalınmaz tədbirlər
görülür. Belə ki, 2025-ci ildə Azərbaycan həyat
səviyyəsi və insan inkişafı indeksinə görə
yeni mərhələyə qədəm qoyması
planlaşdırılır. Məhz bu
baxımdan, İnsan kapitalının inkişafında əsas
yerlərdən birini insanların
sağlamlığının möhkəmlənməsi,
rifahının yüksəlməsi və orta ömür
uzunluğunun artması üçün dövlət səviyyəsində
tədbirlər görülür. Bunun nəticəsidir
ki son beş ildə respublikada sosial sferada yüksəkixtisaslı
peşəkar kadrlarla təminat, bütün bölgələrdə
ağır əməliyyatların həyata keçirilməsi
imkanları xeyli yüksəlmişdir. Nəzərə almaq
lazımdır ki, insan kapitalının inkişafında
mühüm amillərdən biri təhsildir. Azərbaycanda
ibtidai və orta təhsil icbaridir və tam dövlət vəsaiti
hesabına həyata keçirilir. Bu sahədə də
çatışmazlıqlar vardır. 2015-2016-cı il tədris
ilinin əvvəlində MDB-yə üzv olan ölkələr
üzrə təhsil müəssisələrinin və onlarda
təhsil alanların sayının yüksək
olmadığını görürük. Hazırda təhsilin
bütün pillələrində uğurlu islahatlar
aparılır, qanunvericilik bazası genişlənir və
möhkəmlənir. XXI əsrin təhsil əsri elan
olunmasına uyğun addımlar nəticəsində 2010-cu ildə
Azərbaycanda təhsilə 1.3 milyard manat vəsait yönəlmişdir.
Ölkədə və xaricdə əhalinin təhsil
alması üçün dövlət səviyyəsində
tədbirlər görülür. Respublika ərazisində təhsil
alanların sayının yüksək olmasına baxmayaraq, ali
təhsil müəssisələrində təhsil alanlar
azlıq təşkil edir. Bu məqsədlə
Azərbaycandan 1969-cu ildə 47 tələbə xaricə
göndərilmişdir, 1980-ci ildə isə bu rəqəm
1400-ə çatdırıldı. 1970-1988-ci illərdə isə
Azərbaycandan kənarda 15.000-dən çox mütəxəssis
hazırlanmışdır. İlham Əliyevin sərəncamı
ilə “2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin
xarici ölkələrdə təhsilinə imkan yaratmaq
üçün Dövlət Proqramı” qəbul edilir.
Dövlət Proqramı ilə 2007-2015-ci illər ərzində
3000-dən çox azərbaycanlı gənc dünyanın
müxtəlif aparıcı universitetlərində ali təhsil
almaq imkanı əldə etmişlər.
(davamı növbəti saylarımızda)
Ələsgər
SARIYEV,
Vəfa
RÜSTƏMOVA,
AMEA
İqtisadiyyat İnstitutunun
elmi əməkdaşları.
Respublika.- 2019.- 25 iyul.- S.6