NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

(əvvəli 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28, 29 fevral,

1, 3, 5, 7, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19 mart,

7, 8, 9, 10 və 11 aprel tarixli saylarımızda)

İkiüzlülük, filan hacının qaşqabağına baxıb sözünü dəyişmək, qaraya ağ, ağa qara demək... Vicdanını, əqidəsini qara pula satmaq - bunların hamısını özünüz görürsünüz, eşidirsiniz. Diplomlu provakatorların, şpionların, “cəmiyyətlərin”, millətin minlərcə pullarını yeyib sonra haman cəmiyyətə, haman millətə xəyanət edənlərin hələ sözlərini danışmıram...”.

N.Nərimanov əqidəsi, vicdanı “qara pul” olan burjua ziyalılarının ictimai həyatda nifrətli mövqe tutmalarına fəlakət kimi baxırdı. O, gecə-gündüz qan-tər içində işləyən, bir qarnı ac, bir qarnı tox güzəran keçirən, safürəkli vətən övladlarının gələcəyini düşünməyi hər bir qeyrətli ictimai xadimin müqəddəs borcu hesab edirdi. N.Nərimanova görə, xalqın dərdini çəkənlərdə “görən göz, eşidən qulaq, sağlam beyin, həssas ürək”, “millətin isə müəyyən inkişaf yolu, məqsədi olmalıdır”, əks halda “o millətin istiqbalı dəhşətli bir fırtınaya” düşər.

N.Nərimanov gələcəyə ayıq gözlə baxmağın, milləti “qaranlıqdan işıqlığa salan” yola - inqilabi mübarizə yoluna hazırlamağın vaxtı çatdığını dönə-dönə xatırladırdı.

1905-ci il inqilabı Qafqaz xalqlarının başı üstünü gözlənilmədən almışdı. “Müsəlmanlar bu inqilaba hazır deyildilər. İnqilabın çovğun yeli sakit olandan sonra bir az ayıldılar”. Lakin inqilabın verdiyi hüquqlardan istənilən kimi istifadə edilmədi. Halbuki bu inqilab ümum müqəddəs ideala yol açmışdı. Millətin səadəti, gələcək xoşbəxtliyi bu yolda idi. N.Nərimanov yazırdı: “İnqilab vaxtında döşlərinə döyüb, camaata yol göstərmək istəyənlər axırda inqilabın çovğunundan sonra vicdanlarını qara pula satıb, yaman nifrətli rollar oynadılar və oynayırlar da. Bunlar inqilaba hazır olsa idilər, bir məslək dalınca getməyə tərbiyə tapsa idilər, əlbəttə, belə vicdansız işlər tutmazdılar...”.

N.Nərimanov millətin nicatını burjua-demokratik inqilabının verdiyi imkanlardan geniş istifadə etməkdə, ümumideal yolu uğrunda mübarizə aparmaqda, “bu yolda işləyən firqələrə kömək” etməkdə görürdü. Onun fikrincə, dövlət duması və ya parlamanın “laylaları” ilə milləti yuxuya vermək vaxtı deyildir. Millətin xoşbəxtliyi, gələcək səadəti üçün “ağlı və ruhu” azadlıq yolunda mübarizəyə sərf etmək vaxtı çatmışdır.

N.Nərimanov inqilabi mübarizə yolunu millətin ümumideala, müqəddəs məsləkə, yəni insaniyyətə xidməti üçün yeganə çıxış yolu hesab edirdi. O öz müasirlərinə müraciətlə deyirdi: “Bugünkü pərişan halda bulunmağınız cəmiyyətlərimizin karsızlığı, seçkilərimizin gülünc vaqiələri, oxumuşlarımızın milli işlərdən qaçmaqları, mətbuatımızın, ədəbiyyatımızın dərinsizliyi, məktəblərimizin ruhsuzluğu, tərbiyənin acı meyvələri - bunların hamısının əlacı haman müqəddəs yoldur”.

Əlbəttə, millətin ümumideala doğru “yeriş”i üçün hər şeydən əvvəl bu millətin öz hüququnu dərk etməsi zəruridir. Çünki “Bir millət özünü tanımaz isə, özü ilə qeyrisinin fərqini düşünməyə qadir olmaz isə, xüsusən, məsləki dalınca yeriş edə bilməz. Bu yolda yeriş etmək isə ümum müqəddəs məslək nə olmağını da düşünməz”.

Millətin öz hüququnu başa düşməsi üçün milli dil, milli məktəb, milli mətbuat və milli cəmiyyətlər qüdrətli kütləvi vasitə idi. N.Nərimanov 1905-ci il inqilabından sonra bu sahədə nəzərəçarpan “cüzi tərəqqi”ni xatırladaraq öz müasirlərinə belə bir fikri təlqin edirdi ki, həyatımızın tərəqqi yoluna düşməsi “özümüzü tanımağa yol açıbdır. Özümüzü tanıdıqsa, hüququmuz nə olduğunu düşünəcəyik. Ona görə də bu halın davamına və daha genişlənməsinə səy etmək lazımdır”.

N.Nərimanov kütlələri inqilabi mübarizəyə hazırlamaqda mətbuatın, elmi-kütləvi mühazirələrin, xeyriyyə cəmiyyətlərinin, xalq evlərinin təsir gücünə böyük əhəmiyyət verirdi. Ona görə də öz məslək dostlarına qəti surətdə tapşırırdı ki, quru nəsihətçilikdənsə, əməli fəaliyyət göstərmək faydalıdır: “...elm dalınca gedin” deməkdənsə, elmi oxutmaq lazımdır. Həmin elm araya gələr isə, xalqın beyni açılar, özünü tanıyar, özü ilə özgəyə fərq qoyar, həyat mübarizəsini düşünər və axırda bir məslək, əqidə tutub gedər. Camaat elm nə olduğunu düşünər, onu sevər, alim adamın qədrini bilər və bilib də ciddi-cəhd edər ki, camaatın və cəmiyyətin işlərini o adamlara tapşırsın.

Camaata elmi nə yol ilə oxutmaq?

Bir müəllim otuz-qırx uşağa elmi öyrədib onları bir yolla aparan kimi bir qəzetə də camaatın müəllimi yerində ona gərəkli məlumatlar verib bilmədiyi şeyləri öyrədə bilər. Qəzetənin dörddən bir hissəsini elmi, fənni məqalələrlə sərf edəriksə, camaata böyük xidmət göstərmiş olarıq”.

N.Nərimanov zəhmətkeş kütlələrin siyasi dünyagörüşünə, mənəviyyatına bu yolla təsir etmək, beləliklə, onları qəti inqilabi döyüşlərə hazırlamaq niyyətində idi. N.Nərimanova görə, elm və maarifi yaymaq, xalqın hüququnu və mənafeyini müdafiə etmək və “fənalığa” qarşı çıxmaq üçün yeganə qüdrətli vasitə milli mətbuatdır. O özü hələ 1914-cü ildə mətbu orqan yaratmaq fikrində idi. Abdulla Şaiq (Talıbzadə) “Xatirələrim” əsərində N.Nərimanovla “Dan ulduzu” məcmuəsini nəşr etmək qərarına gəldiklərini və ictimai-siyasi vəziyyətin ağır olması üzündən bu fikirdən əl çəkdiklərini xatırlayaraq yazmışdır: “Bu vaxt inqilabi fikirli ziyalılar şiddətli surətdə təqib edilirdilər. Nəriman siyasi dustaq olduğu zaman naşirlik hüququndan məhrum edildiyindən jurnalın məsuliyyətini mən öz üzərimə almalı idim. Bir gün bərabər oturub məcmuənin nəşrinə dair şəhər hakimindən icazə almaq üçün ərizə yazırdıq. O qələmi əlinə aldı. Bir az düşündükdən sonra mənə gülə-gülə baxaraq:

-Qorxuram - dedi.

-Nədən qorxursan?

-Səni məsuliyyətə cəlb edəcəklərindən.

-Bir az ehtiyatlı yazarıq.

O, qələmi əlindən stola qoyub dedi:

-Mənim başımda necə fikirlər olduğunu bilsən bu məcmuənin çıxmasına razı olmazsan.

-Nə fikirlər?

-Bu üsul-idarəyə qarşı qəlbim üsyan ilə doludur. Mən qələmimi saxlaya bilməyəcəyəm. Bu zaman ən ağır zərbələr də mənə yox, mənim ucumdan sənə dəyəcək. Çünki sahibi-imtiyaz və məsul sən olacaqsan!

-Məni nə üçün qorxudursan?

-Qorxutmuram, doğru deyirəm, bu məcmuə hələlik qalsın. Görək bu dava nə göstərəcək! Sonra işə ciddi başlayarıq.

Nərimanın son sözü məni də düşündürdü. Beləliklə, məcmuə nəşr olunmadı”.

1916-cı ildə inqilabi meyillərin gücləndiyi bir vaxtda N.Nərimanov “Fikir” adlı aylıq elmi-ədəbi və ictimai-siyasi jurnal nəşr etmək istəyirdi (1893-1897-ci illərdə Tiflisdə yaşayan görkəmli maarif xadimi A.O.Çernyayevski (1840-1897) Azərbaycan dilində “Fikir” adlı həftəlik qəzet çıxarmaq təşəbbüsündə olmuşdur. O, Qafqazın ayrı-ayrı şəhərlərində işləyən tanıdığı azərbaycanlı müəllimlərə məktub göndərib çıxarmaq istədiyi qəzetlə əlaqə saxlamağı onlardan xahiş etmişdi. Şübhə yoxdur ki, N.Nərimanov istər Qızılhacılı kəndində, istərsə də Bakıda müəllimlik fəaliyyəti dövründə öz müəllimi ilə sıx əlaqə saxlamışdır. Bu cəhətdən də A.O.Çernyayevskinin N.Nərimanova “Fikir” adlı qəzet çıxarmaq arzusunda olduğunu bildirdiyini güman etmək olar. N.Nərimanov baş tutmayan bu nəcib təşəbbüsü ehtimal ki, unutmamış və sonralar çıxarmaq istədiyi jurnala müəlliminin xatirəsinə “Fikir” adı vermişdir.

Bu münasibətlə o, həmin il noyabr ayının 29-da və dekabr ayının 13-də Bakı qradonaçalnikinə müraciətində yazmışdı: “Bakıda tatar (Azərbaycan - T.Ə.) dilində xüsusi “Tənqid” şöbəsi olan “Fikir” adlı aylıq elmi-ədəbi-siyasi jurnal nəşr və redaktə etmək üçün mənə icazə verməyi zati-alinizdən acizanə xahiş edirəm”. “Fikir” jurnalının proqramından göründüyü kimi, onun səhifələrində cari mövzuda baş məqalə, ədəbiyyat şöbəsində orijinal və tərcümə edilmiş hekayələr, povestlər, romanlar, komediyalar, dramlar və şeirlər, elm şöbəsində tibbə, təbiətşünaslığa və pedaqogikaya dair elmi-nəzəri materiallar, xüsusi tənqid şöbəsində isə dövri mətbuatın vaxtaşırı xülasəsini və müasir yazıçıların əsərlərinin tənqidi icmalını vermək nəzərdə tutulurdu. “Fikir”də məktublar və elanlar şöbəsi də olacaqdır.

Məlum olduğu kimi, N.Nərimanov jurnalın məsul redaktorluğunu və naşirliyini öz öhdəsinə götürmüşdü. Ona görə də Bakı şəhər rəisi onun tərcümeyi-halı, şəxsi keyfiyyəti ilə ciddi maraqlanır, “Fikir” jurnalını çap edəcəyi yer haqqında geniş məlumat istəyirdi. N.Nərimanov Bakı qradonaçalnik dəftərxanasının sorğusuna cavab olaraq göndərilən təliqənin arxasında yazmışdı: “Fikir” jurnalı Spasski küçəsində Aleksandr Nevski kilsəsi mülkündə yerləşən “Sovqat” mətbəəsində çap olunacaqdır.

N.Nərimanov “Fikir” jurnalında odlu qəlbini məşələ çevirmək, zəhmətkeş kütlələri azadlıq, milli istiqlaliyyət və xoşbəxt həyat uğrunda mübarizə ruhunda tərbiyə etmək istəyirdi. Təəssüf ki, bütün yazışma və sorğulara baxmayaraq, jurnal işıq üzü görmədi, nəcib təşəbbüs nəticəsiz qaldı. Lakin heç bir məhrumiyyət mətin inqilabçını öz böyük məqsədindən döndərə bilmədi. O, ictimai cəmiyyətlərin, ədəbi dərnəklərin və xalq evlərinin leqal imkanlarından məharətlə istifadə etdi.

3. “Tənqid gecələri”, “Ədəb yurdu”. Xəlqilik və realizm cəbhəsindən.

Abdulla Şaiq (Talıbzadə) canlı müşahidələri əsasında yazdığı “Xatirələrim” əsərinin bir yerində N.Nərimanovun Bakıda “Nicat” mədəni-maarif xeyriyyə cəmiyyətində tənqid dərnəyi təşkil etməsindən də danışır. O yazır ki, N.Nərimanov “Nicat”da fəaliyyətə başladığı dövrdə cəmiyyətin mədəni həyatında dönüş yaratmışdı. “Cəmiyyətin nəzdində tənqid dərnəyi təşkil edildi. Dərnəkdə ayrı-ayrı əsərlər haqqında yazılmış tənqidlər oxunub müzakirə edilirdi... O dərnəkdə üç əsər oxuyub təhlil və tənqid etdik (hansı əsərləri tənqid etdiyimiz xatirimdə deyil). “Nicat” cəmiyyətinə Nəriman bolşevik partiyasına mənsub olan və demokratik ruhlu ziyalıları cəlb edirdi”.

İnqilabdan qabaqkı dövri mətbuat da təvazökarlıqla deyilmiş bu mülahizəni təsdiq edir. N.Nərimanov “Nicat” mədəni-maarif xeyriyyə cəmiyyətində ədəbiyyat şöbəsinin sədri olduğu zaman, həqiqətən, ədəbi məclis yaratmışdı. Bakı mətbuatı “Nicat” cəmiyyətinin məşhur yazıçıları bir yerə toplayıb tənqid gecələri keçirəcəyini xəbər verir və bu tədbiri alqışlayırdı.

“İqbal” qəzeti 25 noyabr 1914-cü il tarixli nömrəsində bildirirdi ki, N. Nərimanovun rəhbərliyi altında “Tənqid gecələri” ədəbi dərnəyi təsis olunmuşdur. “Tənqid gecələri”nin əsas məqsədi dövri mətbuatda çıxan ayrı-ayrı bədii və elmi-kütləvi əsərlərin müzakirəsini keçirmək, onların mükəmməl tərtibinə yaxından kömək etməkdi. “Tənqid gecələri”nin fəaliyyəti, ötəri də olsa, ozamankı mətbuatda işıqlandırılmışdır. Əldə etdiyimiz məlumat ədəbi məclisin aparılması şəraitini, ayrı-ayrı müzakirələri təsəvvürə gətirməyə imkan verir. Dərnəyin yığıncaqlarından birində rus dilindən tərcümə olunmuş “Şagirdlərin səlamətliyi” və “Əqilli qız” əsərlərinin müzakirəsi keçirilmişdir. Burada uşaqların hifzüstinə dair “Şagirdlərin səlamətliyi” əsərinin anlaşılmaz və qüsurlu tərcüməsi ciddi tənqid edilmişdir. Ədəbi məclis elmi-fənni kitabların mütəxəssislər tərəfindən tərcümə və ya redaktə olunmasını məsləhət bilib qeyd edirdi ki, bu tədbir “kitabın mənəvi qiymətini”, məziyyətini daha da artırar.

Ədəbi məclisin üçüncü yığıncağında Kazımoğlunun (Seyid Hüseynin - T.Ə.) kitabça şəklində buraxılmış “Qaçaq oğlu” hekayəsi və S.M.Qənizadənin 1906-cı ildə “Dəbistan” jurnalın da çap olunmuş “Nabəkar qonşu” təbdili müzakirə edilmişdir.

Kazımoğlunun hekayəsində əsərin qəhrəmanı Behbudun xatirələrinə geniş yer verməsi irad tutulur, bədii əsərin bu səpkidə yazılması və ərəb-fars sözlərinin lüzumsuz işlədilməsi kəskin tənqid olunur. Müəllifə hekayənin “ikinci təbində bəzi tərəfləri islah” etmək məsləhət görülür. Sonra Abdulla Şaiq (Talıbzadə) S.M.Qənizadənin “Nabəkar qonşu” hekayəsini oxuyur. Bildiyimiz kimi, bu hekayə rus ədibi A.Poqosskinin “Sırtıq qonaq” (“Visəçiy qostğ”) əsərindən təbdil edilmişdir. Lakin S.M.Qənizadə əsərin ümumi süjet xətti əsasında Azərbaycan həyatı ilə sıx bağlı, tamamilə orijinal bir hekayə yaratmışdı. “Nabəkar qonşu” əsərində burjua mühitinin insanı mənəvi cəhətdən şikəst etməsi inandırıcı verilmişdi. Hekayədə mənfi planda işlənmiş Xancan simasında tüfeylilik, pul hərisliyi ifşa olunur, “pis yoldaş adamı fəlakətə salar” ideyası təbliğ edilirdi, ona görə də məclis üzvləri, bir sıra qüsurlarına baxmayaraq, əsərin “hər xüsusda gözəl” olduğunu söyləyir və eyni zamanda S.M.Qənizadənin “bu kimi əsərləri meydana çıxarmağa qadir olduğu halda, yazmadığına təəssüf” edirlər.

Məclisdə Abdulla Şaiqə S.S.Axundovun “Nurəddin” hekayəsini, S.H.Sadığa isə Mehdibəy Hacıbababəyovun “Peşimançılıq” pyesini oxuyub növbəti yığıncaqda müzakirəyə təqdim etmək tapşırılır.

“Tənqid gecələri”ndə istər elmi, istərsə bədii əsərlərin dilinə ciddi diqqət yetirilirdi. Çünki bu dövrdə ən vacib məsələlərdən biri ana dilinin saflığı uğrunda mübarizə məsələsi idi. Mürtəce burjua ziyalıları Azərbaycan xalqının, ədəbiyyatının və dilinin müstəqilliyinə qarşı çıxmaqla onun qədim mədəniyyətini, zəngin mənəvi sərvətini inkar edirdilər.

“Şəlalə” (1913-1914) jurnalı millətçi, mistik cızmaqaraçıların dili ilə dönə-dönə iddia edirdi ki, azərbaycanlıların nəinki ədəbiyyatı, hətta qəvaid kitabları belə yoxdur.

“Molla Nəsrəddin” jurnalı mürtəce burjua mətbuatının zərərli təbliğatına qarşı ardıcıl məfkurə mübarizəsi aparır, doğma dilin saflığını qoruyurdu. Mollanəsrəddinçilər sadə, geniş xalq kütlələri üçün anlaşıqlı, oxunaqlı bir üslubda yazırdılar. Bu, ədəbiyyatın realist istiqamətini təyin edirdi. N.Nərimanov demokratik ruhlu, vətənpərvər “əhli-qələm”lərin mövqeyini müdafiə edir, mürtəce burjua ideoloqlarına qarşı mübarizədə onların vahid cəbhəsini yaratmağa çalışırdı. Odur ki, qabaqcıl fikirli, tərəqqipərvər şair və yazıçılarla sıx əlaqə saxlayır, onları öz dərnəyi ətrafında toplamağa böyük əhəmiyyət verirdi.

Prof. Rza Təhmasib mütəfəkkir şair Hüseyn Cavid haqqında xatirəsində 1915-ci ildə N.Nərimanovun yazıçılarla səmimi əlaqəsini xatırladır. O yazır: “Hər gün dərsdən sonra Cavidin dostları Abdulla Şaiq, Cəfər Bünyadzadə, Seyid Hüseyn və başqaları ilə tez-tez görüşər, ədəbiyyatdan, şeirdən, ictimai və mədəni hadisələrdən söhbət edərdik. Bu söhbətlərimizdə bəzən N.Nərimanov da iştirak edərdi. O, Cavidə mehriban bir münasibət bəsləyirdi. Axşamlar isə Cavidin “Təbriz” mehmanxanasındakı otağına toplaşardıq. Bu yığıncaq tam mənası ilə ədəbiyyat və şeir məclisinə çevrilərdi”. Bu görüşlərdə N.Nərimanov yazıçılarla yaxından tanış olur, onları ədəbi məclisə cəlb etməyə çalışırdı. “Tənqid gecələri”nin yığıncağını keçirmək üçün daimi yer yox idi, məclis üzvləri hərdən bir evə toplaşardılar. Hər cümə axşamları ayrı-ayrı evlərdə keçirilən “tənqid gecələri”ndə müxtəlif məsləkli adamlar da iştirak edirdilər. Uzun-uzadı, qızğın müzakirə zamanı “hərə öz fikrini irəli sürür”, konkret bir nəticəyə gələ bilmirdilər. “Ona görə də dörd-beş ay davam edən müzakirələr nəticəsiz qalırdı”. Odur ki, N.Nərimanov demokratik ziyalıların yaxından iştirakı ilə yeni bir ədəbi məclis təsis etməli olur. Onun 1916-cı ilin oktyabr ayında Bakıda “Ədəb yurdu” adlı leqal müsəlman ədəbi məclisi yaratmaqda “məqsədi inandığı ziyalıları öz tərəfinə, öz firqəsinə cəlb etmək idi”.

“Ədəb yurdu”na İ.Heydərov sədr, N.Nərimanov sədr müavini, Y.Əliyev xəzinədar seçilmişdi.

“Tənqid gecələri” ədəbi məclisinin üzvlərindən S.M.Qənizadə, Abdulla Şaiq, Səməd Mənsur, A.Axundov, M.Quliyev kimi tənqidçi və ədiblər də bu dərnəyə cəlb olunmuşdu. İlk yığıncaqda N.Nərimanov yeni ədəbi məclisin qarşısında duran əsas vəzifələrdən danışır, sonra isə dərnəyin nizamnaməsi müzakirə edilir. Bu barədə verilən məlumatlardan aydın olur ki, “Ədəb yurdu” müsəlman ədəbi dərnəyi rəsmi ədəbi məclis olmuşdur. Burada ana dili, ədəbiyyat, təlim-tərbiyə və s. mövzularda söhbətlər aparılır, bədii əsərlərin tamaşaya qoyulması qərara alınırdı.

“Tənqid gecələri” və “Ədəb yurdu” məclisləri Azərbaycan ədəbiyyatında inqilabi-demokratik meyillərin artmasına, xəlqilik və realizm uğrunda mübarizəyə müəyyən faydalı təsir göstərmişdir. Bunu N.Nərimanovun ədəbi-publisist fəaliyyətində də görmək olar.

1913-1916-cı illərdə N.Nərimanovun dram və nəsr əsərlərini ciddi şəkildə işləyib yenidən çap etdirməsi, “Bahadır və Sona” romanını səhnələşdirib tamaşaya qoyması, Qr.Genin “Edam” pyesini Azərbaycan dilinə çevirməsi təsadüfi deyildir. O, “Bir kəndin sərgüzəşti” hekayəsini və “Pir” povestini də bu vaxtlar yazmışdır (O, “Bahadır və Sona” romanını 1915-ci il sentyabr ayının 21-də Şamaxıda səhnələşdirmişdir. Həmin il noyabr ayının 24-də əsərin əlyazmasından iki nüsxə Tiflisə, Qafqaz senzura komitəsinə göndərib onun tamaşaya qoyulmasına icazə istəmişdir.

Senzura komitəsi isə müəllifdən əsərin rus dilində qısa məzmununu tələb etmişdir.

Nəhayət, Qafqaz senzura komitəsi 1915-ci il dekabr ayının 18-də “Bahadır və Sona” pyesinin Azərbaycan dilində tamaşaya qoyulmasına mane olmayacağmı bildirmişdir. Qafqaz canişinliyinin mətbuat işlərinə baxan baş idarəsi bu göstərişə əsasən 1915-ci il dekabr ayının 26-da “Bahadır və Sona” faciəsinin Zaqafqaziyada tamaşaya qoyulmasına icazə vermişdi.

“Bahadır və Sona” faciəsi ilk dəfə 1916-cı il dekabr ayının 17-də H.Ərəblinskinin benefisinə tamaşaya qoyulmuşdur).

N.Nərimanovun ağır illərdə yaratdığı ədəbi-bədii və publisist əsərlər onun xalq həyatına yaxınlığını, zəmanənin ən zəruri tələblərini milli zəmində, obyektiv qələmə aldığını sübut edir. O, cəmiyyətin mədəni inkişafına kömək edən, geriliyə, ədalətsizliyə və zülmə qarşı amansız olan əsərlər yaratmağı hər bir sənətkarın müqəddəs borcu bilirdi. Odur ki, zəhmətkeş kütlələri mənən yüksəldən, “ağlına qida, ruhuna ləzzət” verən bədii əsərlər yazmağı dönə-dönə tövsiyə edirdi.

N.Nərimanov demokratik Azərbaycan musiqili teatrı yaranan ilk günlərdən qabaqcıl fikirli ziyalılarla birlikdə onu milli mədəniyyətin yüksəlişi əlaməti kimi qarşılamışdır. O, ədəbi-tənqidi məqalələrində opera sənətinin ictimai mahiyyətini, xalqın mənəvi inkişafına təsirini və tərbiyəvi rolunu başa düşməyən “millət xadim”lərinin yanlış mülahizələrini qətiyyətlə rədd etmişdir. Çünki N.Nərimanov zəhmətkeş kütlələrin şüuruna və mənəvi aləminə Azərbaycan opera sənətinin faydalı təsirinə inanırdı. Ona görə də teatr sənətinə kütlələrin tərbiyə məktəbi, onların şüur və mənəviyyatını zənginləşdirən gözəl bir vasitə kimi yanaşırdı.

Üzeyir Hacıbəyovun “Əsli və Kərəm”, “Arşın mal alan”, “O olmasın, bu olsun”, “Əlli yaşında cavan” opera və operettalarına dair məqalə və qeydlərində N.Nərimanov yenicə dirçəlməkdə olan bu sənətin başlıca prinsipləri, xəlqiliyi, ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyəti haqqında maraqlı mülahizələr irəli sürmüşdür. O, incəsənətin bu janrının kütləviliyini nəzərə alaraq doğma xalqı köhnəliyə, milli ədavətə, haqsızlığa qarşı mübarizəyə hazırlamaqda musiqili teatrın ictimai əhəmiyyətini və tərbiyəvi rolunu yüksək qiymətləndirirdi. Məlum olduğu kimi, musiqili-dramatik əsərlər Azərbaycan səhnəsində meydana gəldiyi ilk dövrlərdə böyük mübahisələr doğurmuşdur. Xalqın həyatından və mədəniyyətindən xəbərsiz olan bəzi ziyalılar incəsənətin yeni janrını, ümumiyyətlə, xalqın mədəni-etik və psixoloji səviyyəsinə uyğun hesab etmirdilər. Onlar opera və operettanı kütlələrdə “mənfi təsir oyadan” yüngül janr kimi qələmə verir, musiqili-dramatik əsərlərin ictimai-əxlaqi təsirini rədd edir və onu ciddi dram əsərlərinə qarşı qoyurdular.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.- 2020.- 12 aprel.- S.3.