NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığı ilə ictimai və siyasi fəaliyyəti arasında üzvi bağlılıq vardır. Onun ömrünün mühüm hissəsi qəlbən inandığı və həyatının başlıca vəzifəsi sayaraq müqəddəs amala çevirdiyi xalq işi uğrunda ardıcıl mübarizələrdə keçmişdir. Siyasi çarpışmaların daha da gərginləşdirdiyi son dərəcə mürəkkəb şəraitə baxmayaraq, Nəriman Nərimanov milli maraqları daim üstün tutan rəhbər kimi taleyüklü problemlərə münasibətdə xalqımızın mənafeyini imkanlarının ən son həddinədək müdafiə etmişdir. O, keçmişimizin mədəni sərvətlərinin mühafizəsinə, ana dilinin saflığı məsələlərinə xüsusi diqqət yetirmiş, elmin, maarifin və mədəniyyətin inkişafı yolunda var qüvvəsi ilə çalışmış, dövrün milli məfkurə daşıyıcısı olan şəxsiyyətlərinə ehtiram və qayğı ilə yanaşmışdır.

Nəriman Nərimanovun XX əsr Azərbaycan tarixində əhəmiyyətli iz qoymuş ictimai-siyasi fəaliyyəti məhz ulu öndər Heydər Əliyevin nüfuzu və qətiyyəti sayəsində layiqli qiymətini alaraq bütöv şəkildə doğma xalqa çatdırılmışdır. Nəriman Nərimanovun 100 və 125 illik yubileylərinin təntənə ilə qeyd edilməsinin, Bakıda əzəmətli abidəsinin ucaldılmasının və ev-muzeyinin yaradılmasının, həmçinin ölkəmizin hüdudlarından kənarda xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin təşəbbüskarı ümummilli lider Heydər Əliyev olmuşdur.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti.

(“Nəriman Nərimanovun 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” 14 fevral 2020-ci il tarixli Sərəncamından)

(əvvəli 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28, 29 fevral,

1, 3, 5, 7, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19 mart,

7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 17 və 19 aprel tarixli saylarımızda)

NƏriman NƏrİmanovun

HƏştƏrxanda komissarlığın sƏhiyyƏ şöbƏsinƏ,

sonra isƏ Quberniya maarif şöbƏsinƏ rƏhbƏrlik etmƏsi.

Moskvaya çağırılması.

V.İ.Leninlə görüşü.

RSFSR Xalq Xarici İşlər

Komissarlığında işləməsi.

...1918-ci il oktyabr ayının 1-dən Həştərxan xalq komissariatı tərkibinə daxil olan N.Nərimanov xalq komissan kimi Həştərxan quberniya maarif şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləyirdi. O, Sovet Həştərxanında zəhmətkeş kütlələrin maariflənməsinə və mədəni inkişafına xüsusi qayğı ilə yanaşır, mədəniyyət ocaqları və yeni tipli məktəblər açdırırdı. Yerli əhali arasında müəllim kadrları hazırlamaq üçün qısa müddətli pedaqoji kurslanın təşkilinə rəhbərlik edir, yeni tipli məktəbə olan köhnə münasibəti aradan qaldırmaq üçün geniş kütləvi izahat işi aparmalı olurdu.

1918-ci il dekabr ayının 20-də Həştərxanda tatar məktəbi müəllimlərinin və mollaların yığıncağında, 1918-ci il dekabr ayının 28-də isə müsəlman kommunistləri və məsul işçilərinin yığıncağında N.Nərimanovun oxuduğu mühazirələr “ən qiymətli xidmət” göstərdi, “arzuolunmaz hadisə” aradan qalxdı və “məktəb həyatı öz adi yoluna düşdü”.

N.Nərimanov öz mühazirələrində, istərsə də “Din və kommunizm” əsərində din əleyhinə təbliğatı yerli şəraitə uyğun, yaradıcı surətdə həyata keçirməyi tələb edirdi. O yazırdı: “İnsanın etiqadı onun inkişafından, onun hazırlığından asılıdır. Hər kəs kütlələrə allah yoxdur - fikrini zorla aşılamaq istəyirsə, öz məqsədinə nəinki çatmır, həm də bizim işimizi çətinləşdirir. Adamları güclə dinə inanmağa və yaxud inanmamağa məcbur etmək olmaz ki, “Sənin Allahın yoxdur, sən də dinə inanma”. Bunu bəzi kommunist yoldaşlanmız kimi əmr yolu ilə etmək olmaz. Bu insanın inkişafından, onun təbiəti dərk etməsi dərəcəsindən asılıdır. Bu məsələyə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır”.

N.Nərimanov Həştərxanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında görkəmli partiya xadimi kimi böyük fəaliyyət göstərirdi. Lakin bununla belə, boğma Azərbaycanı bir an belə unutmur, onun gələcək taleyini düşünürdü. N.Nərimanovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan kommunistlərinin bürosu Bakıda müsavat hökmranlığına qarşı gizli mübarizə aparan inqilabçılara müntəzəm yardım göstərirdi. Azərbaycan kommunist təşkilatlarına inqilabi ədəbiyyatın, pul və hərbi sursatın göndərilməsini təşkil etmək üçün Həştərxan Quberniya İcraiyyə Komitəsi yanında Zaqafqaziya müsəlmanları işləri üzrə komissarlıq yaradılmışdı. (Həmin komissarlıq 1919-cu il yanvar aymm 4-də Həştərxan müsəlman kommunist (bolşevik) təşkilatları komitəsinin fövqəladə iclasında Mərkəzi Büronun nümayəndəsi M.İsrafilbəyovun təklifi ilə yaradılmış və N.Nərimanov sədr seçilmişdir. Sonralar komissarlığın sədri D.Bünyadzadə olmuşdur).

1919-cu il fevral ayının 16-dan işləməyə başlayan komissarlıq qarşısında ciddi, təxirəsalınmaz vəzifələr dururdu. Bunu dərk edən Azərbaycan kommunistləri siyasi-ictimai fəaliyyət üçün əməli iş planı və proqram hazırlamışdır. Onlar Qafqaz qaçqınlarının maddi və mənəvi ehtiyaclarını ödəməkdən ötrü hər cür şərait yaradırdılar. Gecə kursları, məktəb, uşaq bağçası, yetimxana və s. mədəni-maarif ocaqları açırdılar.

N.Nərimanovun və D.Bünyadzadənin başçılıq etdiyi Zaqafqaziya müsəlmanları işləri üzrə komissarlıq “Hümmət” qəzetinin nəşrini qərara alır. D.Bünyadzadə 1919-cu ilin fevral ayının 24-də Moskvaya göndərdiyi rəsmi məlumatında yazırdı: qəzet, kitabça, inqilabi vərəqələr və s. ədəbiyyatın Həştərxanda nəşr edilməsi məsləhətdir. Çünki burada N.Nərimanov, M.Əfəndiyev və b. kimi təcrübəli mütərcimlər və jurnalistlər vardır. Onlar naviqasiya açılana qədər Azərbaycan dilində 15-20 adda kitabça tərcümə edəcəklər... Kommunist (bolşeviklər) partiyasının məramnaməsi tərcümə olunmuşdur.

...Qafqaz xalqlarının ehtiyaclarını ödəmək üçün bizi mətbəə materialları ilə (kağız, rəng, şrift və s.) təmin etməlisiniz.

Sonda əlavə edirdi: “Burada, mümkün olsa gündəlik qəzet nəşr etmək üçün bütün tədbirləri görürük... Qafqaz işlərinə baxan bütün idarələrlə sıx əlaqə saxlayırıq, çünki hamımızın məqsədi birdir - Qafqaz proletariatını azad etmək...”İnqilabçı şair M.S.Ordubadi təcrübəli jurnalist kimi qəzetin nəşrinə rəhbərlik etmək üçün Həştərxana dəvət olunur. “Hümmət”in ilk nömrəsi 1919-cu ilin aprelində çapdan çıxır.

1919-cu il mart ayının 28-29-da məsul partiya və sovet işçilərinin, bolşeviklərin - hümmətçilərin Həştərxanda keçirilən iclasında müsəlman kommunist (bolşevik) təşkilatı “Hümmət”in bürosu seçildi. N.Nərimanov, D.Bünyadzadə, Q.Musabəyov, S.Əfəndiyev və Əli Terequlov yekdilliklə büronun tərkibinə daxil edildilər. Bu iclasda D.Bünyadzadə “Qafqaz hadisələri və bizim mərkəzi hökumətə münasibətimiz” haqqında məruzə etdi. Sonra Qafqaz müsəlman kommunist (bolşevik) təşkilatı “Hümmət”in sədri N.Nərimanov iclasa toplaşanları Qafqazda görüləcək işlərin nəzərdə tutulan planı ilə hərtərəfli tanış etdi. Onların nəzərini belə bir əsas cəhətə yönəltdi ki, son məqsəd təkcə Bakı şəhərinin və onun ətraf rayonlarını mübarizə ilə geri almaqdan ibarət deyil, həm də bütün Şərq proletarlarını azad etməkdir. N.Nərimanovun “Qafqazda gələcək fəaliyyətimizin planları” məruzəsi əsasında iclasın qəbul etdiyi qətnamədə fəhlə və kəndlilərin hakimiyyəti ələ alması və Sovet hökuməti dekretlərinin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi də nəzərdə tutulurdu.

N.Nərimanov “Qafqazın alınması barədə fikrimiz” adlı məruzəsində bütün Qafqaz ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycanın tez bir zamanda müstəqil Sovet Respublikası elan ediləcəyindən danışırdı. N.Nərimanov, S.M.Kirov və Q.G.Orconikidze yaxşı bilirdilər ki, Qafqazda fəhlə və kəndlilərin inqilabi coşqunluğu oyanmış vulkana bənzəyir. Hamı intiqam saatını səbirsizliklə gözləyir. Odur ki, öz azadlıq və səadəti uğrunda mübarizə əzmində olan xalqa kömək etmək üçün xüsusi dəniz ekspedisiyası dəstəsi yaradılmışdı. Bu dəstə Azərbaycanın kommunist təşkilatlarına inqilabi ədəbiyyat, silah, hərbi sursat daşıyır, onların N.Nərimanovla sıx əlaqə saxlamasına imkan yaradırdı.

1919-cu ilin iyun ayında Həştərxanda, Zaqafqaziya Müsəlman Komissarlığının “Köç” mətbəəsində N.Nərimanovun “Biz qafqaza nə şüarla gedirik” kitabçası nəşr olunur. O vaxt Azərbaycanda gizli yolla yayılan bu əsərdə müsəlman kommunistlərinin həyata keçirəcəyi vəzifələrin mahiyyəti izah edilirdi. “Biz qafqaza nə şüarla gedirik” kitabçasını 1919-cu ilin iyul ayında RK(b)P MK-nın Zaqafqaziyaya gizli partiya işinə göndərdiyi bir qrup kommunist—D.Bünyadzadə, H.Sultanov, E.Kvantaliani, V.Naneyşvili, M.Əlixanov və N.Tağıyev gətirib yaymışlar. N.Nərimanovun Azərbaycan fəhlə və kəndliləri arasında geniş yayılan müraciətnaməsi xarici müdaxiləçilərə və burjua-mülkədar hökmranlığına qarşı mübarizəyə çağırış idi. Bu tarixi sənədin kütlələri səfərbərliyə almaqda çox böyük əhəmiyyəti oldu. N.Nərimanov Azərbaycan kommunistləri adından hamıya müraciətlə deyirdi: Bizə insanlann səadəti, millətlərin birliyi, bir-birinə həqiqi məhəbbəti, qardaşlığı lazımdır. Bu məhəbbəti, insanlığı, qardaşlığı yalnız kommunizmin doğurduğu qanunlar verə bilər. Bu qanunlan həyata keçirməyi və müdafıə etməyi isə ancaq şura hökuməti bacara bilər.

N.Nərimanov öz kitabçasında fəhlə və kəndliləri Lenin bayrağı ətrafında toplaşmağa, hakimiyyəti ələ keçirməyə çağırırdı. O yazırdı ki, həyatın nemətlərindən istifadə etməyə və cəmiyyətin qanunlarını yaratmağa ancaq zəhmətkeş insanın haqqı vardır. Mülkədarın, fabrik sahibinin və möhtəkirin isə heç bir ixtiyarı yoxdur. “Budur bizim tələbimiz, budur gələcək kommunizmin əsası, budur milləti, dövləti və bütün insaniyyəti səadətə çağıran. Bunları bir-biri ilə yaxınlaşdıran, qardaş, yoldaş edən budur. İnsandan tələb olunan həqiqi tərəqqinin yolu budur. Budur həqiqi məhəbbətin qapısı!

Kapitalizm dövranı buna ziddir. Ona binaən kapitalizmi yıxmağa çalışırıq. Nə yerdə olmuş ola biz kapitalizmə hərb elan edib deyirik: Bu anadək fəqirlərin zəhməti ilə dövran sürüb eyş-işrətlə yaşadığınız kifayətdir...

Biz bu şüarla Qafqazdan çıxdıq, bu şüarla da yenə Qafqaza gedəcəyik”.

N.Nərimanov “Dağıstan imamı Hotsalı Şeyx Hacı Nəcməddin əfəndiyə” və “Azərbaycan cümhuriyyəti rəisi Nəsib bəy Yusifbəyova” məktublarında və digər siyasi-publisist əsərlərində də müsavat, menşevik və daşnak partiyalarının xəyanətkar fəaliyyətini, törətdiyi cinayətləri ifşa edirdi. İnqilabi mübarizənin gücləndiyi bir vaxtda millətçilik və dinçilik şüarlarına bel bağlayan mürtəce qüvvələrin xalq məhkəməsi qarşısında haqq-hesab verəcəyi saatın yaxınlaşdığını söyləyirdi.

N.Nərimanovun siyasi publisistikası inqilabi ideyalann yayılmasına ciddi təsir göstərirdi.

Azərbaycanın fəhlə və kəndliləri N.Nərimanova böyük ümid bəsləyir, onun həsrətini çəkirdilər. Bu ümumxalq etimadı və məhəbbətini H.Sultanovun N.Nərimanova göndərdiyi bir məktub aydın ifadə edir: “Əgər mümkündürsə, Sizin özünüzün Azərbaycana gəlməyiniz arzu olunur, kəndlilər son dərəcə sizin tərəfinizdədir. Ümumiyyətlə, həm fəhlələr, həm də kəndlilər deyirlər: Nərimanov hümmətçilərlə haraya, biz də oraya”.

Əlbəttə, bu tədbirlər müsavat hökumətini siyasi böhrandan xilas edə bilməzdi. Azərbaycan “qaynar inqilabi coşqunluq qazanına bənzəyir”di. 1919-cu ilin yazında, demək olar ki, hər yerdə bolşevik əhval-ruhiyyəsi, inqilabi gərginlik artmışdı, fəhlə və kəndlilər xəlvətcə silahlanırdılar. Çünki Azərbaycanın fəhlə və kəndliləri xan-bəy və yerli burjuaziya hakimlərindən narazı idilər. Onlar N.Nərimanovun çağırışına səs verməyə, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin bərqərar olması uğrunda ölüm-dirim mübarizəsinə hazır idilər. Bu vaxt N.Nərimanov Həştərxanda yaşasa da, Zaqafqaziyada baş verən ictimai-siyasi hadisələri diqqətlə izləyir, təcili tədbirlər axtarır, hərəkət planı hazırlayırdı. O, eyni zamanda Həştərxan quberniyasının ictimai-siyasi həyatında da fəal çalışırdı.

Nəriman Nərimanov 1919-cu ilin iyulunda Moskvada RK(b)P MK-da Azərbaycanın siyasi vəziyyəti və Sovet hakimiyyətinin qələbəsinin təşkili haqqında məruzə etmişdir. V.İ.Lenin Azərbaycanın vəziyyəti ilə ciddi maraqlanırdı.

N.Nərimanov öz məruzəsində Azərbaycan kommunistlərinin növbəti vəzifələrindən danışır, Azərbaycanda müstəqil Sovet Sosialist Respublikası yaradılması ideyasını irəli sürür. RK(b)P MK N.Nərimanovun məruzəsini bəyənir. 1919-cu ilin iyul ayınm 19-da RK(b)P MK Siyasi Bürosunun və Təşkilat Bürosunun birləşmiş iclası gələcəkdə Azərbaycanda müstəqil Sovet Respublikası yaradılmasını qərara alır”.

N.Nərimanov 1919-cu ilin avqust ayında RSFSR Xalq Xarici işlər naziri G.V.Çiçerinlə görüşür. İlk görüşdən sonra G.V.Çiçerinin yazdığı zəmanətdə deyilir: “Mən Nərimanov yoldaşla tanışlıq zamanı o saat əmin oldum ki, o, Rusiya və Yaxın Şərq müsəlmanları arasında partiya təbliğatı və təşviqatının ən qüdrətli rəhbəridir”.

Əlbəttə, heç də təsadüfi deyildir ki, N.Nərimanov Moskvada olduğu ilk günlərdən Şərq xalqlan problemləri ilə məşğul olan mərkəzi idarələr tez-tez görüş təşkil edir, onun rəy və fikrini böyük maraqla bilmək istəyirdilər. (Bu vaxt bədəncə zəif, yorğun olan N.Nərimanovu üzücü Həştərxan yolu daha da əldən salmış, xəstəliyi şiddətlənmişdir. O, divanda uzanmış vəziyyətdə söhbət aparmağa məcbur idi. Lakin buna baxmayaraq, bütün rəsmi görüşlərə gedir, öz məsləhətləri və mülahizələri ilə həmkarlarına kömək edirdi).

V.İ.Lenin N.Nərimanovun şəxsində Şərq aləminə yaxşı bələd olan istedadlı partiya və dövlət xadimini görürdü. Ona görə də dahi rəhbər ona Moskvada qalmağı və RSFSR Xalq Milli İşlər Komissarlığında çalışmağı təklif edir. N.Nərimanov burada Xalq Xarici İşlər Komissarlığı yanında Yaxın Şərq müsəlmanları şöbəsinin müdiri, bir neçə aydan sonra isə RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarının müavini vəzifəsində işləyir.

N.Nərimanov RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığı yanında Yaxın Şərq müsəlmanları şöbəsinin müdiri təsdiq olunduğu gündən bir ay keçməmiş, onu Şərq xalqları kommunist təşkilatlarının Mərkəzi Bürosu tərkibinə məşvərətçi səslə kooptasiya etmişlər (Yəni seçkisiz üzv daxil etmişlər - T.Ə.) Şərq xalqları kommunist təşkilatlarının Mərkəzi Bürosunun 1919-cu il 25 avqust tarixli iclasının protokolunda bunun səbəbi belə izah olunmuşdur: “Şərq xalqları kommunist təşkilatlarının Mərkəzi Bürosu (ŞXKTMB) Xalq Xarici İşlər Komissarlığı yanında xüsusi Yaxın Şərq müsəlmanları şöbəsi yaradıldığını və müsəlman xalqlarına aid məsələlərin hamısından onun fəaliyyətinin ŞXKTMB taktikası ilə əlaqələndirilməli olduğunu nəzərə alaraq sıx təmas yaratmaq və fəaliyyəti əlaqələndirmək məqsədilə belə bir qərar qəbul etmişdir: şöbənin müdiri Nərimanov yoldaş bir kommunist kimi, “Hümmət” partiyasının üzvü kimi məşvərətçi səslə ŞXKTMB tərkibinə daxil edilsin”.

Gənc Sovet Rusiyasında vətəndaş müharibəsinin alovları hələ sönməmişdi. RSFSR Xalq Milli İşlər komissarı İ.V.Stalin ağqvardiyaçıların və xarici imperialistlərin əksinqilabi qiyamlarının yatırılmasında iştirak etdiyindən, çox vaxt Moskvada olmurdu. Ona görə də N.Nərimanov diplomatik əlaqə yaratmaq istəyən xarici ölkə nümayəndələrini Sovet hökuməti adından qəbul edir, söhbətlər aparırdı.

Sovet hökuməti ilə diplomatik əlaqələr yaradan ilk xarici dövlətin-Əfqanıstanın elçisi Məhəmməd Vəli xanı Moskvada N.Nərimanov qarşılamış, “Sovet Diplomatiyası tarixində ilk dəfə ona Azərbaycan dilində müraciət edərək salamlamışdı. N.Nərimanov bildirmişdi ki, “azərbaycanca nitq deməsi Sovet Rusiyasında bütün millətlərin bərabər və azad olmasına bir sübutdur”.

İ.V.Stalin Hindistan elçisi professor Prasadla danışıqlar aparmağı da N.Nərimanova tapşırmışdı. Gənc Sovet Rusiyası ilə Yaxın Şərq ölkələri arasında diplomatik əlaqənin yaradılması, Rusiya inqilabının məqsəd və əhəmiyyətinin Şərq xalqlarına çatdırılması böyük inqilabi sayıqlıq, diplomatik hünər və ehtiyatlılıq tələb edirdi. N.Nərimanov bu vəzifələri görkəmli dövlət xadiminə xas olan bacarıqla yerinə yetirirdi. Onun İran, Türkiyə, Əfqanıstan, Hindistan, Misir və Şərq ölkələri xalqlarına müraciətləri və bu sahədə gördüyü işlər də bunu sübut edir. N.Nərimanov Şərq məsələlərinin həllində V.İ.Leninin müdrik məsləhətlərinə, göstərişlərinə əsaslanırdı. O, dahi rəhbərin simasında Şərqin məzlum zəhmətkeş kütlələrinin xilaskarını görürdü. N.Nərimanov.yazırdı: “Vladimir İliç həmişə etiraf edirdi ki, müsəlman Şərqinin həyatı ilə az tanışdır. Lakin bu və ya başqa xalqın məişəti və xarakterinə xas olan bir neçə cəhəti qeyd etdikdə o, dərhal qaşlarını çatıb son məqsədimizə nail olmaq üçün müsahibini öz fikirlərini düzgün istiqamətləndirməyə öyrədən fikirlər irəli sürürdü. Onun geridə qalmış müəyyən bir xalqın məişətinə analitik və sintetik yanaşmaq bacarığı müsahibini elə cəlb edirdi ki, müsahibi həmişə dahi psixoloqdan ayrılarkən Şərqin məzlum xalqlarını azad etmək məsələsində qarşıda nə qədər çətinliklər durduğunu və bu çətinliklərin həllinə düzgün yanaşmaq üçün dahi psixoloqdan nə qədər çox şey öyrənməyin zəruri olduğunu tamamilə dərk edirdi”.

Şərq xalqlarının azadlıq uğrunda mübarizəsinin ən görkəmli bahadırlarından olan N.Nərimanovun sözlərini V.İ.Lenin həmişə xüsusi qayğı və həssaslıqla eşidərdi. Çünki o, N.Nərimanovun ehtiyatlı məsləhətlərində və xəbərdarlıqlarında Şərq xalqlarının böyük dərdçəkəninin, beynəlmiləlçi ictimai xadimin humanizmini görür, onun sözlərinə etimadla yanaşırdı.

1919-cu ilin noyabr-dekabr aylarında Moskvada Şərq xalqlarının kommunist təşkilatlarının II Ümumrusiya qurultayında N.Nərimanov Azərbaycan kommunistlərinin növbəti vəzifələrindən danışaraq əmin olduğunu bildirirdi ki, Azərbaycan xalqının inqilabi hərəkatı beynəlxalq imperializmə qarşı Sovet Rusiyasının apardığı inqilabi mübarizə ilə sıx bağlıdır. Bu, Şərqin astanası olan Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsini təmin edəcəkdir.

N.Nərimanov öz odlu qəlbini məşələ çevirmək, məzlum Şərq xalqlarını əsarətdən xilas etmək arzusu ilə yaşayırdı. Heç təsadüfi deyildir ki, ölümündən bir qədər əvvəl o, Şərqə müraciətlə yazırdı: “Ey Şərq, ey bəşəriyyət” əzəli, sənin yolunda yansam, əzablara düşsəm də, idealımdan dönən deyiləm, hamı şahiddir ki, sənin yolunda “Ömrümü sərf etdim”. Hərgah can verən bir loğman tapılsaydı, həyatımı yenə də sənə verərdim.

Bu sözlərdə böyük bir həqiqət vardı. N.Nərimanovu Şərqdə V.İ.Leninin səlahiyyətli elçisi kimi tanıyırdılar.

El aşıqları öz mahnılarında “Qoca Şərqin Nərimanı gəlirmi?”-deyə xalqın N.Nərimanovu intizarla gözlədiklərini bildirirdilər. Onlar V.İ.Lenindən xoş xəbər gözləyir, arzu edirdilər ki, dahi rəhbər xalqın dərdinin loğmanı Nərimanı Azərbaycana göndərsin.

1920-ci il aprel ayının 8-də Rusiya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin qərarına əsasən ümumqafqaz rəhbər partiya orqanı - Qafqaz Bürosu yaradıldı. V.İ.Leninin təklifi ilə N.Nərimanov RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosu heyətinə daxil edildi. Qafqaz Bürosu Şimali Qafqazda və Zaqafqaziyada Sovet hakimiyyəti qurulmasında çox böyük rol oynadı. Azərbaycan kommunist təşkilatlarının birinci qurultayından (11 fevral 1920-ci il) sonra sıx birləşən kommunist təşkilatları fəhlə və kəndliləri silahlı üsyana hazırlamağa başladı.

Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi 1920-ci il aprel ayının 27-də silahlı üsyana rəhbərlik etmək üçün Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsi yaratdı. N.Nərimanov qiyabi olaraq Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsinin sədri seçildi.

1920-ci il may ayının 16-da Bakıda fəhlə və kəndlilər tərəfindən böyük təntənə ilə qarşılanan N.Nərimanov ertəsi günü Moskvaya göndərdiyi teleqramında sevinclə yazırdı:

“Moskva.

Lenin yoldaşa, surəti Çiçerinə.

Ayın on altısında mən Bakıya varid oldum və əhali tərəfindən təntənə ilə qarşılandım. Əhval-ruhiyyə inqilabidir. Qızıl Ordu özünü olduqca yaxşı aparır. Mənim şəxsimdə əhali Sovet Rusiyasını səmimiyyətlə alqışlayır və əmin olur ki, Sovet Rusiyası gənc müstəqil Sovet Azərbaycanına möhkəmlənməkdə kömək edəcəkdir.

Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nərimanov”.

“Kommunist” qəzeti 18 may 1920-ci il tarixli nömrəsində öz oxucularına N.Nərimanovun Bakıya gəlməsini sevinclə xəbər verir və eyni zamanda, inamla bildirirdi ki, o, İnqilab Komitəsinin sədri vəzifəsində xalqa çox xeyir verəcəkdir. “Kommunist” qəzeti N.Nərimanovu Azərbaycanın bütün zəhmətkeş kütlələri adından təbrik edir, burjua əsarətində yaşayan Şərq xalqlarının azadlığı uğrunda mübarizədə ona möhkəm cansağlığı, müvəffəqiyyət arzulayırdı.

Azərbaycanda əksinqilabi üsul-idarə devrilsə də, hələ qarşıda çox çətin, təxirəsalmmaz vəzifələr dururdu: xalq təsərrüfatının bərpası, fəhlə və kəndliləri mədəni quruculuğa cəlb etmək, yeni dövlət aparatı yaratmaq, yeni kadrlar hazırlamaq, istehsal vasitələrini ümumxalq mülkiyyətinə çevirmək və s.

V.İ.Lenin Sovet Rusiyasının ucqar ölkələrində, xüsusən Azərbaycanda bütün Şərqə nümunə ola biləcək Şura Cümhuriyyəti yaradılmasını arzulayırdı. O, əmin idi ki, Şərq ölkələrinin Rusiyanı tanıması üçün Azərbaycanda yeridilən siyasətin böyük təsiri olacaqdır. Ona görə də Azərbaycanda sosializm quruculuğuna böyük əhəmiyyət verirdi. N.Nərimanov dahi rəhbərin ideyalarını həyata keçirməklə Azərbaycanın əbədi məsud olacağına inanırdı. O, inanırdı ki, Şərqin çoxmilyonlu zəhmətkeş kütlələrinin “ürəklərini və beyinlərini inqilab atəşi ilə alovlandırmaq” üçün Azərbaycan yüksəliş yoluna qədəm qoymalıdır. N.Nərimanov deyirdi: “Nümunəvi Şura Cümhuriyyəti yaratmaq, beləliklə, Şərqə pəncərə açmaq üçün Qafqaza gəlməli idim”.

N.Nərimanov Moskvada olduğu vaxtlar V.İ.Leninlə tez-tez görüşür, onunla Azərbaycanda Sovet hakimiyyətini yaratmaq və möhkəmləndirmək məsələlərini müzakirə edirdi. O, Bakıya yola düşməzdən bir həftə əvvəl V.İ.Leninin qəbulunda olmuş, tam bir saat Azərbaycanın daxili və xarici vəziyyətinə dair ona məlumat vermişdi. Bu müsahibə zamanı N.Nərimanov dahi rəhbərə Şərqdə dekretləri həyata keçirərkən yerli şəraitə, əhalinin adət-ənənəsinə, dini hissinə çox ehtiyatkarlıqla yanaşmağın lüzumunu göstərmişdi.! Müsahibini böyük diqqət və qayğı ilə dinləyən V.İ.Lenin demişdi: “Siz müsəlman kommunistləri qarşısında çox böyük, ağır, məsuliyyətli vəzifələr durur, gedin, amma ifrat dərəcədə ehtiyatlı və sərhesab olun”. N.Nərimanov ən ağır dəqiqələrdə V.İ.Leninə müraciət edir, teleqram, məktub və xüsusi kuryer vasitəsilə öz təklif, arzu və tədbirlərini ona bildirirdi.

1920-ci ilin 26 mayında RSFSR Xalq Xarici İşlər komissarı G.V.Çiçerinin gənc Sovet Azərbaycanına göndərdiyi nota, Rusiya və Azərbaycan xalqlarının qarşılıqlı siyasi-ictimai, mədəni və iqtisadi əməkdaşlığına geniş imkan yaratdı.

Azərbaycan kəndlərində hakimiyyətin zəhmətkeş kütlələrin əlinə keçməsi üçün də ciddi hazırlıq görülür: Bakıda N.Nərimanov adına Mərkəzi Kəndli Evində bütün Azərbaycan kəndlilərinin 15 günlük məsləhət məclisinin təşkili qərara alınır. Bu, ən unudulmuş ucqar kəndlərdə belə kəndli komitələri yaratmaq və sinfı düşmənlərə qarşı mübarizəni təşkil etmək işində ilk addım idi. 1920-ci il noyabrın 27-də N.Nərimanov və H.Sultanovun imzası ilə nəşr edilən dekret kənddə hakimiyyətin yoxsul kəndlilərin əlinə keçməsinə tam səlahiyyət verirdi.

Teymur ƏHMƏDOV.

Respublika.- 2020.- 22 aprel.- S.3.