UNUDULMUŞ TARİXİMİZİN YENİ SƏHİFƏSİ

(əvvəli 24 və 25 aprel tarixli saylarımızda)

Qars Türkiyənin Qafqaza və Orta Asiyaya açılan qapısıdır. Strateji baxımdan xüsusi önəm daşıyan bu şəhər həm də İpək Yolu üstündə yerləşmişdir. Qars tarixində ilk yaşayış məskəni 13000 ilə qədər uzanan bölgədəki xalkolit; Qədim Tunc dövrü, Erkən Dəmir dövrü mədəniyyətləri və Urartu, İskit, Kimmer, Roma, Arsaklı, Sasani, Əməvi, Abbasi, Bizans, Bağrat, Səlcuqlu, Saltuklu, Moğol, Gürcüstan, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Osmanlı, rus, Türkiyə siyasi hakimiyyətləri görülməkdədir. Bölgənin ilk adı Assuriya mənbələrində Daiaeni (e.ə. XII əsr) və Urartu qaynaqlarında Diauehi (e.ə. IX əsr) olaraq keçir. Qars bölgəsinin adı tarixi sənədlərdə e.ə. 130-127-ci illərdə Qafqazdan gəlmiş və Qars ətrafında məskunlaşan türk boyu olan Karsakdan gəldiyi bildirilir. Əhalinin etnik tərkibi əsasən yerli, kürd, tərəkəmə, qarapapaq, malakan, malakanların bir qolu olan dukabor və Azərbaycan türkləridir. Bu baxımdan Qarsda “Anı” dini-ideoloji memarlıq kompleksinin yaranması təsadüfi deyil. Yuxarıda Qarsda hakimiyyətdə olan ölkələrin adı çəkilsə də, haylar Qarsın yaranışını bağratlar dönəmi ilə götürür və 961-1045-ci illərdə Qarsın və “Anı”nın Ermənistanın paytaxtı olması iddiası ilə çıxış edirlər. Wikipediyada bağratların yəhudi soyundan olmasını qeyd etdik və ondan dönmə olaraq da sonrakı tarixdə gürcü və erməni soyunun adında Bağrat adının görünməsini göstərdik. Hayların Wikipediyada vermiş olduğu Baqrationi krallığının hakimiyyət dövrləri; Baqaran (885-890), Şirakavan (890-929), Qars (929-961), Anı (961- 1045) göstərilmişdir. Bu nə qədər gülünç olsa da, ermənilərin “Anı” ilə bağlı iddiaları b.e.ə. IV minilliklə bağlıdır. “Anı” sözünün etimologiyasına gəldikdə onun mənasını tarixçi F.Kırzıoğlu “Anı”da olan məqbərələrin yanından keçən “Arpaçay” ilə əlaqələndirərək “Anı”nın su (çay) mənasında olmasını qeyd etmişdir. Bu yöndə bizim araşdırmalarımız isə “Anı” sözünün etimologiyasının su ilə yox, şumerlərdə yaradılış Allahı olan An, Anu, Anunaki ilə bağlı olduğunu ortaya çıxarmış oldu.

Bildiyimiz kimi, Şumer mədəniyyəti dövrü tarixdə b.e.ə. 1700-cü illərə qədər davam etmişdir. Şumer və sonraki Asur, Babil dövrlərində An(Anu) göy üzünün, cənnətin Tanrısı, tanrıların kralı olaraq adlandırılırdı və onun göy qatlarının ən üst təbəqəsində oturduguna inanılırdı. İnsanlar onun günah işləyənləri mühakimə etmək gücünə sahib olduğuna inanırdılar. Mesopotamiyada Tanrı panteonunun ən qədim Tanrısı olaraq göy üzünün Tanrısı Enlil və su Tanrısı Enki ilə bərabər, üçlükdən biri hesab edilirdi. Bir sözlə, Anu tanrıların ilk kralı və babası kimi xüsusi ehtiram və hörmət sahibi idi. Azərbaycan dilində olan Ana sözü də An Tanrı adından götürülmədir. Dilçi alimlərimiz gözəl bilir ki, Naxçıvan dialekt və şivələrində u > ı əvəzlənməsi geniş yayılmış bir haldır. Naxçıvan, Culfa, Ordubad, Şahbuz, Şərur, dialektlərində qapalı hecadakı “ı” səsi qısa olaraq deyilir. Misal olaraq bu/bı, burun/bırın, bura/bıra və başqa sözləri göstərə bilərik. Onu da xüsusi olaraq qeyd edək ki, dilçi alim F.Rzayev (Naxçıvan əhalisinin etnogenezi tarixindən I cild. B.2013) 1590-cı il arxiv sənədlərinə istinad edərək Ermənistanın Türkiyə sərhəddində olan bir çox məntəqələrin, o cümlədən Iqdır, Qars, Ərdahan kimi şəhərlərin də vaxtilə Naxçıvan qəzasına daxil olmasını göstərir. Digər tərəfdən, Ermənistanın İrəvan, Gümrü, Ağbaba və s., şəhər və rayonlarından qovularaq yüz illərdən bəri Qarsda yaşayan Azərbaycan türklərinin, həmçinin Naxçıvanın Şərur dialektinin Qars və Iqdır üçün eyni olmasını əsas götürərək qəti şəkildə deyə bilərik ki, qarslıların An/Anu Tanrısına Anı deməsi dialektdən irəli gəldiyi üçün təbiidir.

Aşağıdakı şəkillər An/Anu, akkadların dilində Anunaki Şumer Tanrısının şəkilləridir.

Şəkil 4-də An/Anu Tanrısına dua edən insanları görürük. Bu insanların türklər olduğuna heç bir şübhə yoxdur. Çünki, 1980-ci illərdən Şumer tarixi, mədəniyyəti və etnogenezi üzərində olan çalışmalarımız və toplanan 200-dən artıq xarici ölkə müəlliflərinin əsərləri və foto rəsmlər, eyni zamanda İ.Hacıyevin, Y.Yusifovun, Q.Qeybullayevin, V.Əliyevin, V.Baxşəliyevin, F.Rzayevin və digər Azərbaycan alimlərinin, Kazım Mirşan, Haluk Turcan, İlmiyyə Müezzez Çiğ və başqa türk alimlərinin tədqiqatları sübut edir ki, Şumerdə yaşamış Lulubi, Kuti, Hürri, Turukku, Naxər, Subar, Mitan, Koman (kuman), Massagert, Saq etnik qurumlar və sonraki tarixdə isə Mannada və Midiyada olan coxsaylı türk soylu qədim əcdadlarımız Şumer dönəmində Anu, Enlil, Enki, İnanna tanrılarına səcdə qılmışlar.

Anı dini memarlıq kompleksinin tarixi, həqiqətən də, b.e.ə. IV-III minilliyə dayanır. Bu tarixi bilən haylar və gürcü din xadimləri təsadüfi deyil ki, bu unikal məbədi haylar Ani, gürcülər isə Anisi olaraq adlandırırlar. Anı kilisələrində olan freskalara gəldikdə isə onu qətiyyətlə deyə bilərik ki, pravoslav kilsələrin hamısında freskalar vardır. Bunların hamısı Bizans, Roma mədəniyyətindən gəldiyi üçün bu ənənə Anı kilsələrində də davam etdirilmişdir. İstanbulda olan qədim kilisələrdə olan freskalarla Anıda olan freskalar birbirindən o qədər də fərqli deyil.

“Anı” dini sitayiş memarlıq kompleksi böyük bir ərazidə yerləşmişdir. Dini məbədlərin yerləşdiyi dağın yan tərəfindəki təpənin altında coxlu mağaralar var ki, burada qədim zəvvarların qaldığı karvansaray olduğu zənn edilir. Ümumi sahəsi 78 hektar olan bu unikal kompleks 4500 metr uzunluğunda qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Bu qala divarları Bakının İçəri şəhər və İrəvan xanlığının qala divarları üslubunda tikilmişdir. “Anı” ziyarətgahına girmək üçün bir cox qala qapıları mövcuddur. Anı tərəfdən olan qala darvazasının girişinin üstündə daşdan düzəldilmiş şir şəkli vardır. Azərbaycanda olan qalaların giriş qapısında da şir şəkillərinin olması eyni mədəni irsin memarlıq sənəti nümunələri olması heç bir şübhə doğurmur. Tarixçilər “Anı” qala divarlarının və şir (aslan) şəklinin Səlcuqlar tərəfindən tikildiyini söyləyirlər. 1877-78-ci illərdə Osmanlı-Rus müharibəsində rusların əlinə keçən bölgə birinci dünya müharibəsində türklər tərəfindən geri alındı. Rusların hakimiyyəti dövründə ruslar bir çox kilsələr, binalar tikməklə rus memarlığına aid üslubu da Qarsa gətirmiş oldular. 1920-ci ildə bolşevik hökuməti süni şəkildə Ermənistan dövləti yaradılanda Anı və Arpaçay Ermənistan ərazisinə aid olmuşdu. Lakin qısa bir zamanda Türkiyə ilə Ermənistan arasında sərhədlər yenidən baxıldıqda sərhədlər Arpaçayla müəyyən edildi və bu zaman “Anı” memarlıq kompleksi yenidən Türkiyə ərazisinə aid oldu.

Onu da qeyd edək ki, bu yöndə aparılan araşdırmalara görə, Gümrü, Ağbaba, İrəvan və digər bölgələrdən Azərbaycan-türk soylu (Qarslılar onlara Azeri deyirlər) insanlar hər zaman “Anı”ya həm ziyarətə gələrdilər, həm də rus və bolşevik dönəmində qaçqın olaraq Türkiyə ərazilərinə keçmişdilər.

Yuxarıdakı şəkillərdə qədim dövrlərdə “Anı”ya ziyarətə gələn zəvvarların qaldığı hesab edilən mağaraları və Anı kilsəsini və qala divarlarını iç tərəfdən görünüşünü görürük. Anı ziyarətgahının qala divarlarının ayrı-ayrı tərəflərindən zəvvarların kompleksə daxil olması üçün giriş qapıları vardır. “Hıdırəlləz qapısı”, əsas qapı olan “Aslanlı qapı”, “Çiftebeden (ikili bədən) Qars qapısı”, “Əyribucaq qapısı”, “Çarşı (bazar) yolu”, “Əcəmağılı qapı”, “Mığmığ dərəsi qapısı”, “Bəysəkişi qapısı”, “Yer altı şəhər girişi”, “Divin qapısı”, “İpək Yolu Körpüsü”, “Səlcuqlu Karvansaray”, “Daxili Qala” kimi coxsaylı giriş qapıları ziyarətgaha ayrı-ayrı ölkələrdən, yerlərdən gələn insanların rahatlıgı üçün düşünülmüşdür. Maraqlısı odur ki, başqa ziyarətgahlarda rast gəlmədiyimiz hamamlar və digər məişət binaları “Anı” da mövcuddur. Misal olaraq “Kiçik Səlcuqlu hamamı”nı, “Böyük Səlcuqlu hamamı”nı, “Yağxana”nı və kompleksin içində fərqli yerlərdə iki “Qız (bakirələr) Monastırı” və Nuns Monastırı “Qız qalası”nı göstərə bilərik. Bu kompleksin içinə “Bostanlar Dərəsi” deyilən ərazi də daxildir. Bundan başqa, “Anı” ziyarətgahına girmədən bir az kənarda “Çoban Kilsəsi”, kompleksin içində isə “Səlcuqlu sarayı”, “Anı Qaya Kilsəsi”, “Kral Gagik Kilsəsi”, “Gürcü Kilsəsi”, “Atəşgədə”, “Tigran Honents (rəsmli Kilsə) Kilsəsi”, “Anı Katedralı (Fəthiyə Camii (Məscidi))”, “Yıxılmış Minarə”, “Havarilər kilsəsi”, “Əziz Qriqor (Əbuhamrents-Poladoğlu) Kilsəsi”, “Ebu Mənuçehr Camii”, iki, bir-birinə yaxın məsafədə olan “Qamsaraqan Sarayı”, “Saray Kilsəsi”, “Müaməran Camisi” kimi fərqli dini ocaqların olması bu ziyarətgahın dünyada analoqu olmayan bir dini məbədlər kompleksi olmasını təsdiq edir.

(davamı növbəti saylarımızda)

Rafiq İMRANİ,

professor.

Kars şəhəri.

Respublika.- 2020.- 24 aprel.- S.4.