Azərbaycan pedaqoji elminin unudulmaz tədqiqatçısı

O, elmin yollarını çətinliklə aşmış, bərkə-boşa düşdükcə daha da mətinləşmiş, sonu görünməyən zirvəyə çatmaq üçün böyük əmək sərf etmiş, Azərbaycanda pedaqogika elminin inkişafına öz töhfələrini vermiş, bu sahədə yetişmiş görkəmli alimlər kimi onun da irsi indiki nəsil üçün əsl istinad mənbəyinə çevrilmişdir. Bu, istedadın möcüzələri idi və həmin möcüzələr sərhədləri aşıb dünyanın bir çox ölkələrinədək gedib çıxmışdı. Yaşadığı 94 illik ömür payının 60 ildən çoxunu xalqının məktəb, təhsil tarixinin araşdırılmasına həsr etmiş, “XIX əsr Azərbaycan məktəbi” kimi fundamental bir əsəri ərsəyə gətirməklə 100 illik məktəb tariximizin salnaməsini yaratmış və bununla da hələ sağlığında özünə mənəvi abidə ucaltmışdı.

“Elmi biliklərə yiyələnmək Allahın yanında oruc tutmaqdan da, namaz qılmaqdan da, Həccə getməkdən də, Ulu Tanrı yolunda cihada qoşulmaqdan da üstündür”. Sevimli Peyğəmbərimizin buyurduğu kimi, o da elmi üstün tutmuş, elmi ucaltdıqca, özü də ucalmışdı...

Müəllim, pedaqoq, akademik, azərbaycanlı heysiyyatını uca tutan əsl vətəndaş Hüseyn Əhmədov...

Hüseyn müəllim 2018-ci il martın 27-də uzun illər çalışdığı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetin 100 illiyinə həsr etdiyi məqalədə yazırdı: “90 illik ömrümün 60 ilini divarları arasında keçirdiyim, gəncliyimi müəllim kadrların hazırlığına həsr etdiyim, buradan pərvazlanaraq elmin ən uca zirvəsinə qədər çox çətin, lakin şərəfli bir yol gedərək, SSRİ kimi bir dövlətin Pedaqoji Elmlər Akademiyasına seçilən dörd nəfərdən biri olduğum, nəşr etdirdiyim 600-ə qədər əsərlərim, hazırladığım 60 nəfər elmi-pedaqoji kadrlarla qürur duyduğum, xarici dövlətlərin akademiyalarının 3 qızıl medalına layiq görüldüyüm və bütün bunlarla doğma institutuma Rusiya, Avropa və ABŞ-da şərəf və şöhrət gətirdiyim, Azərbaycan pedaqoji elminin karifeylərindən biri kimi tanıdığım, xalqımızın unudulmaz oğlu Nəriman Nərimanovun 26 avqust 1921-ci ildə imzaladığı 66 №-li dekretlə əsası qoyulan ADPU-nun təşkilinin 100 illiyinə ithaf edirəm:

Bizləri də hərdən salsanız yada,

Xəndan olarsınız bu gen dünyada...”

Hüseyn Əhmədov 1926-cı il iyulun 17-də Qərbi Azərbaycan torpağı qədim Göyçə mahalında-Krasnoselo rayonunun Toxluca kəndində kəndli ailəsində doğulub. Göyçə gölünün yaxınlığında yerləşən bu kəndin gözəl təbiəti vardı. Deyirlər, təbiət isə öz paklığından, gözəlliyindən, saflığından qoynunda doğulan insanlara da pay verir. Yəqin Hüseyn müəllimi də çoxlarından fərqləndirən insani keyfiyyətləri təbiətin ona lütfü, səxavəti, bəxşişi idi. 1932-ci ildə I sinfə qədəm qoyan Hüseyn ailəsi ilə birlikdə 1939-1940-cı illərdə İrəvan yaxınlığındakı Kənəkir rayonunun Göykilsə kəndində yaşamış, 1939-cu ildə orada VII sinfi, Kənkan kəndində isə VIII sinfi bitirmişdir. 1943-cü ildə IX sinfi bitirdikdən sonra Toxluca kənd məktəbinin ibtidai siniflərində dərs deməyə başlamışdır. V-X siniflərdə erməni dili müəllimi vəzifəsi də ona həvalə edilmişdi. O zaman Hüseynin 17 yaşı vardı. Təhsilini davam etdirmək arzusunda olan gənc müəllim 1947-ci ildə Kirovabad (indiki Gəncə) Pedaqoji Texnikumunu, 1951-ci ildə isə Kirovabad Pedaqoji İnstitutunu əla qiymətlərlə bitirir. Elmə böyük həvəsi olan Hüseyn 1952-ci ildə təhsilini davam etdirmək üçün Bakı şəhərinə göndərilir və o, V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji İnstitutuna (indiki N.Tusi adına ADPU) aspiranturasına qəbul olunur. Elmi-pedaqoji kadr hazırlığında respublikada əsas və yeganə müdafiə kafedrası olan pedaqogika kafedrasında aspirant kimi fəaliyyətə başlayan Hüseyn Əhmədov Azərbaycanın məşhur alim-pedaqoqlarının, o cümlədən Əhməd Seyidovun, Mehdi Mehdizadənin, Mərdan Muradxanovun çalışdığı həmin kafedrada namizədlik dissertasiyası üzərində işləyir. 1958-ci ildə müdafiə etdiyi “İbtidai məktəb şagirdlərinin kommunist əxlaqı tərbiyəsində nümunənin rolu və ondan istifadə etmək yolları” mövzusunda namizədlik dissertasiyası işi o zamanlar akademik A.O.Makovelski, professor B.B.Komarovski, M.Ə.Muradxanov, dosent D.Mustafayeva tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. 1972-ci ildə isə o, Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU) “XX əsrdə Azərbaycanda məktəb təhsilinin inkişaf tarixi” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir.

Hüseyn Əhmədov təkcə Azərbaycanda deyil, keçmiş SSRİ-də yaxşı tanınan nüfuzlu alimlərdən idi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, o, 1990-cı il dekabr ayının 20-də SSRİ Pedaqoji Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 1993-cü il mayın 19-da Azərbaycan Milli Yaradıcılıq Akademiyasının həqiqi üzvü (akademiki), 1993-cü il iyunun 18-də isə Beynəlxalq Pedaqoji Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü (akademiki) seçilmişdi.

Akademik H.Əhmədovun elmi fəaliyyətində pedaqogikanın nəzəri problemlərinin araşdırılması mühüm yer tutur. Alimin bu sahədəki xidmətlərini yüksək dəyərləndirən professor Əhməd Seyidov yazır: “Hüseyn Əhmədovun tədqiqatları təkcə Azərbaycan yox, həm də Zaqafqaziya və SSRİ xalqlarının pedaqoji tarixi üçün son dərəcə faydalı tədqiqatlardır”. Rusiya Təhsil Akademiyasının müxbir üzvü Z.İ.Ravkin yuxarıda söylənilən fikrin təsdiqi olaraq belə yazır: “Professor Hüseyn Əhmədovun milli məktəb və pedaqoji fikir tarixinin sistemli tədqiqi sahəsindəki xidmətləri digər respublikalar üçün də örnəkdir”.

Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi sahəsində apardığı ardıcıl və sistemli tədqiqatları alimin zəngin elmi yaradıcılığının mərkəzində dayanır. Onun pedaqogika tarixi sahəsində tədqiqat dairəsi xeyli geniş olmuşdur. Belə ki, o, Azərbaycan pedaqoji fikir klassiklərinin, maarifçilərinin, ilk növbədə N.Tusinin, A.A.Bakıxanovun, M.Ş.Vazehin, M.F.Axundovun, H.Zərdabinin, M.Ə.Elxanovun, N.Nərimanovun, Ü.Hacıbəyovun, Ə.Y.Seyidov və başqalarının pedaqoji ideyalarını tədqiqata cəlb etmiş, onların xalq maarifi, məktəb təhsili, təlim-tərbiyə ilə bağlı fikirlərini aşkarlamış, pedaqoji fikrin qaynaqlarını üzə çıxarmış, gənc nəslin tərbiyəsində həmin irsin əhəmiyyətini əsaslandırmış, bu günümüz üçün əhəmiyyətli olan elmi müddəalar irəli sürmüşdür.

N.Nərimanovun pedaqoji irsinin tədqiqində, təbliğində və Azərbaycanda xalq maarifinin inkişafında onun xidmətlərinin xalqa çatdırılmasında Hüseyn müəllimin sistemli və ardıcıl tədqiqatları daha qiymətlidir. Apardığı elmi araşdırmalar əsasında iki kitab - “Nəriman Nərimanovun maarifçilik fəaliyyəti və pedaqoji fikirləri” (1970), “Nəriman Nərimanovun pedaqoji fikirləri” (1979), Azərbaycan, rus, gürcü, erməni dillərində xeyli məqalə yazmış, N.Nərimanovun pedaqoji fikirləri haqqında sistemli, sanballı və dolğun tədqiqata nail olmuşdur. O, xalqımızın bu böyük oğlunun bir maarifçi kimi formalaşmasına təsir edən amilləri mənəvi vəhdətdə ustalıqla təhlil etmiş, ümumiləşdirmiş, onun pedaqoji fəaliyyətindəki ana xətti düzgün müəyyənləşdirmiş, əqli təhsil, ana dili və onun tədrisi, müəllim kadrları hazırlığı haqqında fikirlərini elmi-pedaqoji fikir süzgəcindən keçirmiş və gördüyü işindən qürur duymuşdur. Bununla bağlı o, deyirdi: “Mənim nə namizədlik, nə də doktorluq işimin mövzusu Nərimanovla bağlı olmamışdır, demək olar ki, bu, mənim bir vətəndaşlıq borcum idi. Vaxtilə Nərimanovun yaşadığı, sürgün həyatı keçirdiyi yerlərdə olmaq, arxivləri araşdırmaq, onun xalqı qarşısında xidmətlərini üzə çıxarmaq, daim xalqı barədə düşünən və o dövrün tələblərinə uyğun hərəkət edən dövlət xadiminin böyüklüyünü açıb göstərmək şərəfli bir iş idi. Bu yolda mən öz bacarıq və qüvvəmi əsirgəmədim. 1979-cu ildə işıq üzü görmüş “N.Nərimanovun pedaqoji fikirləri, maarifçilik fəaliyyəti” kitabında onun bu istiqamətdəki fəaliyyətini işıqlandırmağa çalışmışam. Ömrümün, elmi fəaliyyətimin 50 ildən artıq bir hissəsini xalqımızın bu vətənpərvər oğluna həsr etdiyim üçün özümü xoşbəxt sayıram”.

Görkəmli ictimai-siyasi xadim Nəriman Nərimanovun yorulmaz tədqiqatçılarından biri professor Teymur Əhmədov alimin bu istiqamətdəki fəaliyyətini dəyərləndirərək yazır: “...Hüseyn Əhmədovun son 50 il ərzində elmi-pedaqoji təcrübəsi, topladığı saysız-hesabsız arxiv sənədləri, kitabları, qəzet və jurnal məqalələri küll halında Azərbaycan milli pedaqogika fikrinin salnaməsidir desək, yanılmarıq. Akademik öz əsərlərində Nəriman Nərimanovu praktik müəllim, nəzəriyyəçi pedaqoq və ictimai xadim kimi yetişdirən mühiti, onun elmi-nəzəri düşüncələrini, Azərbaycanda məktəbin, proqram və dərsliklərin yaradılması sahəsində xidmətlərini hərtərəfli araşdıran alimdir. O, həm də görkəmli ictimai-siyasi xadimin fədakar təbliğatçısıdır...”.

Hüseyn Əhəmədov həm də Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixinin mahir tədqiqatçısı, layiqli təbliğatçısı idi. Azərbaycan pedaqoji elminin nailiyyətlərini nəinki keçmiş ittifaqda, həm də xaricdə layiqincə təbliğ edən alim dünyanın müxtəlif ölkələrində keçirilən elmi konfrans və sessiyalarda fəal iştirak etmiş, kəsərli, orijinal fikirləri ilə həmkarlarının rəğbətini qazanmışdır.

ABŞ-ın Minesota Universitetinin professoru Dəril Luiz Hüseyn müəllimin elmi fəaliyyətinə diqqət çəkərək yazırdı: “...Mübarizələrin ağırlığına sinə gərib, sınaq sərhədlərini cəsarətlə aşanların, nailiyyət çələngini fəxarətlə daşıyanların hər biri dilindən, dinindən, irqindən asılı olmayaraq, Hüseyn müəllim kimi mənə doğmadır, əzizdir. Belə alimlər bəşəriyyətin elm tacını bəzəyən ən qiymətli gövhərlərdir. Hüseyn müəllim kimi şəxsiyyətlərin elm aləmində qoyduğu mənəvi izləri bütün zamanların və əsrlərin heç bir aşınmaları silə bilməz...”.

Bütün mənalı həyatını elmin inkişafına, məktəb və pedaqoji fikir tarixinin tədqiqinə, tədrisinə, təbliğinə sərf edən akademik Hüseyn Əhmədov sələflərinin başladıqları işi böyük uğurla davam etdirərək bu sahədə öz elmi məktəbini yaratdı. Bütün bunlarla yanaşı, o, torpaq qeyrəti çəkən, onun bütövlüyü uğrunda var qüvvəsi ilə çalışan, xalqının dərd-sərinə alışıb-yanan vətənpərvər bir insan idi.

Vətəninin hər qarışını gözlərinin işığı, qolunun qüvvəti, dizinin taqəti, ürəyinin təpəri bilən alimi Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü elə ilk gündən ciddi narahat etmiş, rahatlığını əlindən almışdı. Bir ziyalı kimi haqq səsini qaldırır, imkan və bacarığı daxilində fəaliyyət göstərir, SSRİ miqyasında müxtəlif səviyyəli diskussiyalarda iştirak edir, həmkarlarını problemin mahiyyəti və əsl həqiqətlə tanış edirdi. “Azərbaycan” qəzetinin 1989-cu il 2 iyul tarixli sayında dərc olunan “DQMV probleminin siyasi həlli kimə sərfəli deyil?” adlı məqaləsində o, Moskvanın məkrli siyasətini fakt və dəlillərlə ifşa edir, mərkəzi mətbuatın qərəzli, ermənipərəst siyasətini tənqid edirdi. Məqalə həm respublikamızda, həm də keçmiş ittifaqın digər regionlarında obyektivliyinə və cəsarətli fikirlərinə görə yüksək qiymətləndirilmişdi.

Hüseyn müəllim insani keyfiyyətləri ilə də fərqlənir, seçilirdi. Alimin anadan olmasının 70, elmi-pedaqoji fəaliyyətinin 50 illiyi münasibətilə Fərrux Rüstəmovun yazdığı “Pedaqogika elmimizin patriarxı” adlı məqaləsində oxuyuruq: “H.M.Əhmədov dərin düşüncəyə, aydın fikrə, güclü məntiqə, geniş erudisiyaya, qibtəedici hafizəyə və tədqiqatçı səliqə-sahmanına malik nüfuzlu alimdir. Sadə, səmimi, qayğıkeş, nəcib, tələbkar, xeyirxah elmi rəhbərdir. Bacarıqlı, prinsipial, hamını öz dilində danışdıran kafedra müdiridir. Məzmunlu və maraqlı mülahizələri ilə tələbələri ovsunlayan qəlb mühəndisi, könül memarı - müəllimdir! Ürəyi vətən eşqi, vətən məhəbbəti, yurd həsrəti ilə döyünən alicənab insandır. Yaxşılığını əsirgəməz, pislik etməyi arzulamaz...”.

Sazın, sözün vurğunu idi. Əli yetməyən Göyçənin ətrini də sazdan alar, ürəyi dolanda sözə qüvvət verərdi. O, belə yaşadı, qayğı və məhəbbəti tükənmədi. Hüseyn müəllimin özünün dediyi kimi:

Şam tək əridikcə yazıb-yaratdım

Barlı ağac kimi qol-budaq atdım.

Yaşadım dünyada məğrur, gülər, şən

Həyatda tarix tək yaşayacam mən!

Gedir al sabaha ömür karvanı

Ömür karvanının mənəm sarvanı!

Bu elm fədaisi barədə deyilənlərin, söylənilən fikirlərin fonunda onun haqqında bir xatirə yazısı yazmağı biz də özümüzə mənəvi borc bilib, təmənnasız yaxşılıqdan, xeyirxahlıqdan yorulmayan bir insana ehtiram göstərib ürək sözləri yazanların sırasında olmaq istədik...

Zümrüd QURBANQIZI

Respublika.- 2020.- 25 avqust.- S.6.