Azərbaycanda səhralaşma prosesinin müasir vəziyyəti

2020 -ci il 23 iyulda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin yanında ölkəmizdə su təsərrüfatının vəziyyətinə həsr olunmuş videomüşavirə keçirildi. Həmin müşavirədə möhtərəm cənab Prezident tərəfindən indiyə qədər müəyyən edilən prioritet infrastruktur layihələr və onların həyata keçirilməsinə dair məlumatlar, bu sahədə mövcud problemlər geniş və açıq şəkildə ictimaiyyətin diqqətinə çatdırıldı. Prezident həmin tədbirdə səhralaşmanın böyük bir problem kimi mövcudluğunu xüsusi vurğuladı və belə bir ekoloji bəlanın həll edilməsi ilə əlaqədar elmi ictimaiyyətə təxirəsalınmaz tədbirlərin görülməsini ciddi şəkildə tapşırdı.

Ümumiyyətlə, son 50 ildə səhralaşma elmi ictimaiyyəti və bəşəriyyəti getdikcə çox narahat edən əsas sosial-iqtisadi və ekoloji problemlərdən biri olaraq qalır. Bu baxımdan Yer kürəsində arid landşaftların 69 faizi, o cümlədən 30 faizi suvarılan, 50 faizi dəmyə və 75 faizi otlaq əraziləri müxtəlif dərəcədə səhralaşmaya məruz qalmışdır.

Səhralar əsasən Afrikada, Asiyada və Amerikada, eləcə də Orta Asiyada və Cənubi Qazaxıstanda yerləşir. Onlar geniş əraziləri əhatə edərək qərbdə Xəzər sahillərindən, şərqdə və cənub-şərqdə Sungar Alatausu, Tyan-Şan və Pamir-Altay dağ silsilələrinin ətəklərindək uzanır və əsasən mülayim, subtropik və tropik qurşaqları əhatə edir. Onun ümumi sahəsi təxminən 20 milyon kvadratkilometr olub, Afrikanın 40 faizini, Avstraliyanın 43 faizni, Avrasiyanın isə 24 faizini səhralar təşkil edir. Torpaq və qruntun xarakteristikasından asılı olaraq səhralar qumlu, çaqıl daşlı və qumlu-çaqıl, çingilli gilləşmiş, daşlı, gillicəli, gilli və s. növlərə ayrılır. Səhraların şimal sərhədləri təxminən 48 dərəcə şimal enliyində, cənubda isə açıq şabalıdı torpaqların sərhədlərinə uyğun gəlir.

Səhralaşma termini ilk dəfə elmi ədəbiyyatda 1949-cu ildə Qərbi Afrikanın rütubətli tropiklərində A.Obrevill tərəfindən aparılan tədqiqatlarda eroziyaya məruz qalmış, səhraya çevrilməsi kimi ifadə olunmuşdur. O etimoloji mənada ərazinin səhraya çevrilməsi, məhsuldarlığın azalması, təbii obyektlərin dağılması və məhv edilməsi prosesini ifadə edir.

Arid vilayətlərdə ekoloji tarazlığın pozulması son dövrlər landşaft komplekslərinin bioloji məhsuldarlığına ciddi təsir göstərməklə təsərrüfat fəaliyyətini zəiflədir və nəticədə səhralaşma prosesinin formalaşması üçün şərait yaranır. Eyni zamanda arid ərazilərin təbii kompleksləri qeyri-sabit strukturaya malik olduğundan, burada təbii komponentlərin birinin dəyişməsi digərinə də əsaslı təsir edir. Müasir şəraitdə bir çox tədqiqatlar səhralaşmaya dəyişmə prosesi kimi və yaxud onun nəticəsi kimi baxırlar.

Dəyişmə prosesi kimi o, arid və yarım arid ekosistemlərin bioloji məhsuldarlığının tədricən azalması, dəyişmənin nəticəsi kimi isə müxtəlif amillər nəticəsində səhra şəraitinin əmələ gəlməsi kimi anlaşılır. Ümumiyyətlə səhralaşma atmosfer yağıntılarının çatışmaması nəticəsində bitki örtüyündən tamamilə, yaxud qismən məhrum olan ərazilər sayılır.

Səhralaşma - səhra ekoloji şəraiti vəziyyətinin təbii və antropogen təsirindən yarımquraqlıq və yarımrütubətli ərazilərin məhsuldarlığının səhralar üçün səciyyəvi səviyyəyə qədər düşmə prosesidir. Başqa sözlə desək, səhralaşma - ərazinin bioloji məhsuldarlığının uzun müddət aşağı enməsidir.

Arid iqlimə malik ərazilərdə səhralaşma deqradasiyanın bütün formalarını əhatə edir və torpağın bioloji potensialının azalması və yaxud məhvi, həmçinin həyat şəraitinin aşağı düşməsi ilə nəticələnir.

Səhraların yaranma konsepsiyasından məlumdur ki, 3-cü dövrdə Qafqazda bozqırlar olmamışdır. Bu həmçinin Turan əyalətini (müasir Azərbaycan da bura daxildir) tutur. Ona görə də burada bozqırlar tarixi baxımdan cavan olub, nisbətən müasir floraya məxsusdur. Bu baxımdan, dəniz altından çıxmış ərazilərdəki səhralar müasir hesab edilməlidir.

Müasir səhralaşmanın əmələgəlmə sahələri haqda fikirlər müxtəlifdir. Belə ki, 45 əsas səbəbdən 87 faizinin insanın düzgün olmayan fəaliyyəti, 13 faizinin isə təbii amillər olduğunu göstərirlər. Bu baxımdan bir çox tədqiqatlar təbiətdə kserofilləşmə, aridləşmə və eləcə də səhralaşmanın təbii amillərini aşağıdakı onluğa ayırır:

1. Bütün ərazilərdə buzlaq sahələrin azalması

2. Səthi yatağın üstünlük təşkil etməsi və deflyasiya prosesinin fəallaşması

3. Çay sularının və digər axarların təbii rejiminin pozulması

4. Qapalı su hövzələri (göllər) sahələrinin azalması və şorlaşması

5. Bitki örtüyünün seyrəkləşməsi və bəzi landşaftlarda onun məhv olması

6. Flora və faunada yeni növ əmələgəlmənin və nəsil vermənin zəifləməsi

7. Torpaqların sürətlə şorlaşması, hidromorf torpaqlarda karbonatların və gipsin miqdarının artması

8. Qrunt sularının səviyyəsinin sürətli aşağı düşməsi

9. Çayların və yarğanların drenləşmə rolunun artması

10. Daimi zonaların sərhədlərinin dəyişməsi və bununla əlaqədar çayların suyunun azalması və s.

Səhralaşma əsasən, təbii yolla getsə də antropogen amillər də həmin prosesi sürətləndirir. Bu işdə həlledici amillərdən biri də insanın təsərrüfat fəaliyyətinin mənfi nəticələridir.

Hazırda müəyyən edilmişdir ki, insan və onun təsərrüfat fəaliyyəti birinci növbədə torpağa, bitkiyə və su mənbələrinə güclü mənfi təsir göstərir. Bu təsirə səhra örüşlərinin bitkiləri daha çox məruz qalır. Ümumiyyətlə, antropogen yükün artması, ağacların, kolluqların tam məhv edilməsi, mühəndis-inşaat, yolçəkmə və meliorasiya işləri layihələrinin düzgün verilməməsi nəticəsində mexaniki olaraq bitki örtüyünün məhv olması səhralaşmanı sürətləndirən amillərdəndir.

Səhralaşma prosesi əmələgəlmə və inkişafı baxımından ümumi qanunauyğunluqlara tabe olsa da konkret ərazilərdə özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Bu baxımdan Azərbaycan ərazisində səhralaşmaya dair elmi fikirlər 19-cu əsrin ilk illərinə təsadüf edir. 80-ci illərin sonlarında B.Budaqov respublikamızda səhralaşma ocaqları və onları formalaşdıran amillər (1989) geniş açıqlama vermişdir. Onun rəhbərliyi altında ilk dəfə olaraq “Naxçıvan MR-in arid geokomplekslərində səhralaşmanın xüsusiyyətləri və ona qarşı mübarizə tədbirləri” mövzusunda elmi tədqiqat işləri aparılmışdır.

Son illərdə isə bu problemlərin öyrənilməsi məqsədilə Milli Aerokosmik Agentliyi, AMEA-nın Coğrafiya, Botanika institutları, Təbii Sərvətlər Nazirliyi, KTN-nin keçmiş ET Eroziya və Suvarma İnstitutu müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqatlar aparmışdır. Belə ki, Milli Aerokosmik Agentlik və H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu tərəfindən yerin süni peykindən alınmış kosmik fotoşəkillər vasitəsilə respublika ərazisinin 34697,5 kvadratkilometrlik sahəsi, yəni ölkə ərazisinin 40 faizinin səhralaşma dərəcəsi, tipləri, intensivlik səbəbləri, Kür-Araz ovalığında şorlaşmanın genetik xüsusiyyətləri öyrənilmiş və 2010-cu il üçün GİS xəritəsi ilə yanaşı, Abşeron yarımadasının səhralaşma dərəcəsi, torpaqların istifadə xəritələri hazırlanmış və yarımada ərazisinin 1 faiz zəif, 24 faiz mülayim, 54 faiz güclü və 24 faizinin isə şiddətli dərəcədə səhralaşmaya məruz qaldığı göstərilmişdir.

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan ərazisində əsasən səhralaşmanın arialları aşağıdakı regionlardır.

1. Abşeron yarımadası

2. Kür-Araz ovalığı

3. Naxçıvan Muxtar Respublikası.

Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, səhralaşma əsrlər boyu müxtəlif kataklizmlər fonunda təbii və antropogen amillərin qarşılıqlı təsiri ilə əsasən arid landşaftlarda təzahür edərək, bioloji məhsuldarlığın tədricən azalmasına və son nəticədə isə məhvinə səbəb olan təbii-tarixi prosesdir.

Beləliklə, tədqiqat aparılacaq ərazilərdə səhralaşma ocağının yaranma mexanizminin, onun inkişaf intensivliyinin, o cümlədən torpaqlarda gedən dəyişikliklərin müəyyənləşdirilməsi aktual olub, elmi-praktiki baxımdan böyük maraq doğurur.

Bəhram ƏLİYEV,

Azərbaycan Müdafiə Sənayesi Nazirliyi Milli Aerokosmik Agentliyi

Ekologiya İnstitutunun direktoru,

t.e.d., professor.

Respublika.- 2020.- 22 dekabr.- S.6.