NƏRİMAN NƏRİMANOV

Azərbaycan xalqının taleyində həlledici rol oynayan, böyük simalardan biri olan Nəriman Nərimanov görkəmli dövlət xadimi, siyasətçi, yazıçı və həkim kimi öz xalqına əvəzsiz xidmətlər göstərib.

Qeyd etmək lazımdır ki, paytaxtımızda və daha bir neçə şəhərdə N.Nərimanovun adı əbədiləşdirilmiş, heykəlləri ucaldılmış, adına prospektlər, küçələr salınmışdır.

Fürsətdən istifadə edərək dahi şəxsiyyətimiz haqqında danışmaq istəyirəm. Ancaq onun həyat və fəaliyyəti barədə elmi əsərlər yazan alimlərimizdən, başda “Respublika” qəzetinin baş redaktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Teymur Əhmədov olmaqla üzrxahlıq edirəm, çünki onlar nəhəng dövlət xadimimiz barədə dəyərli tədqiqat əsərləri yaradıblar. Bununla belə, mən də gənc nəslə bir xatırlatma etmək istərdim, qoy onlar keçmişimizi, xalqımızın tarixində mühüm xidmətlər göstərmiş şəxsiyyətlərimizi unutmasınlar, onların həyat və fəaliyyət yollarını öyrənib fəxr etsinlər.

Nəriman Nəcəf oğlu Nərimanov 1870-ci il aprelin 14-də Tiflisdə anadan olub. İlk təhsilini Tiflisdə ruhani məktəbində alıb. Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirdikdən sonra Borçalı qəzasının Qızılhacılı kəndində müəllim işləyib. 1891-ci ildə Bakıya gələrək geniş fəaliyyətə başlayıb. Bakıda türk-müsəlman əhali üçün ilk xalq qiraətxanası təşkil edib. Qələmə aldığı “Nadanlıq” pyesi 1895-ci il yanvarın 15-də ilk dəfə Bakıda tamaşaya qoyulub, əldə olunan gəlir qiraətxanaya verilib. Sonra ədib “Şamdan bəy”, “Bahadır və Sona”, “Nadir şah” əsərlərini, bir çox publisistik məqalələr, Azərbaycan və rus dillərini öyrənənlər üçün dərsliklər yazıb. Ədəbi-publisistik fəaliyyəti cəmiyyəti ətalətdən qurtarmağa, türk-müsəlman əhalinin milli oyanışına xidmət edib. 1896-cı ilin mayında Bakı realnı məktəbində müəllim təyin olunmuş Nərimanov 1902-ci ildə Odessadakı Novorossiya Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olub. Odessada oxuyarkən bir qrup tələbə ilə Baxçasaraya gedərək, orada teatr tamaşaları verib, böyük ziyalı İsmayıl bəy Qaspiralı ilə görüşüb. Nəriman Nərimanov siyasi fəaliyyətə Odessada tələbə hərəkatında başlayıb, çar hökuməti universiteti müvəqqəti bağladıqdan sonra Bakıya qayıdaraq “Hümmət” təşkilatına daxil olub. “İrşad” və “Həyat” qəzetlərində silsilə məqalələrlə çıxış edib. Həmin ilin dekabrında təhsilini başa vurmaq üçün Odessaya qayıdıb. 1908-ci ildə Nərimanov universiteti bitirərək Bakıya gəlib və şəhər xəstəxanasında işləyib. 1909-cu ilin əvvəlində Tiflisə köçüb terapevt işləyən Nərimanov “Mücahid” təşkilatının üzvü olması və İran inqilabçılarına yardım göstərilməsi ilə əlaqədar olaraq martın 1-də tutularaq Metex qalasında həbs olunub.

1909-cu ilin sentyabrında Həştərxana sürgün edilən Nərimanov ictimai-siyasi fəaliyyətini orada da davam etdirib. 1913-cü ilin iyulunda Həştərxandan Bakıya qayıdan Nərimanov həkimliklə yanaşı, “Nicat” cəmiyyətinin maarif bölməsinin sədri seçilib, “Tənqid gecələri” ədəbi dərnəyinin yaradılmasına rəhbərlik edib.

Nərimanov 1917-ci ilin martında “Hümmət” (bolşevik) təşkilatı Komitəsinin sədri və RSDF (b) P Bakı Komitəsinin üzvü seçilib. Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları bürosunun tərkibinə Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fətəli xan Xoyski, Əbdüləli bəy Əmircanovla birlikdə Nərimanov da daxil idi. İyulun 3-də Nərimanovun redaktorluğu ilə “Hümmət” qəzeti nəşrə başlayıb. 1917-ci ilin oktyabrında Bakı şəhər Dumasının üzvü seçilib. O, 1917-ci ilin dekabrında hərbi əsirlərə yardım göstərilməsi üzrə xüsusi komitənin sədri təyin edilib və Bakıda saxlanan türk əsirlərinə böyük qayğı göstərib.

1917-ci ilin payızında bolşeviklər Bakıda hakimiyyəti ələ keçirdiyi dövrdən Nərimanov türk-müsəlman milli qüvvələrinə qarşı Stepan Şaumyanın rəhbərliyi ilə həyata keçirilən milli düşmənçilik siyasətinin qarşısını almağa çalışıb. 1918-ci ilin əvvəlində müsəlman diviziyasının komandiri general Talışinski Nərimanovun təkidi ilə həbsdən azad olunub. Martda Nərimanovun təşəbbüsü ilə bolşeviklərlə müsavatçılar arasında aparılan danışıqlarda qarşıdurmanın aradan qaldırılması üçün razılıq əldə edilsə də, “Hümmət”ə o qədər də etibarı olmayan bolşevik-daşnak koalisiyası sözünə əməl etməyib. Onlar həm də Nərimanovun çoxluğu öz ətrafında birləşdirib “sağa meyil etməsindən” narazı idilər. Şaumyanın başçılığı ilə “sinfi mübarizə” adı altında bolşevik-daşnak hərbi qüvvələri türk-müsəlman əhaliyə qarşı dəhşətli soyqırımı həyata keçirdilər. Nərimanov müsəlmanlara qarşı qırğınları dayandırmaq üçün S.Şaumyana və P.Çaparidzeyə məktubla müraciətində qırğının dayandırılmasını tələb etdi.

1918-ci il aprelin 25-də Nərimanov şəhər təsərrüfatı komissarı kimi Bakı Xalq Komissarları Sovetinin tərkibinə daxil edildi. Şəhərin sanitar şəraiti, müəssisələri, xəstəxanaların, təhsil müəssisələrinin vəziyyəti ilə bağlı tədbirlər görüb, onun təklifi və imzası ilə Bakı XKS-nin kağız pul nişanları buraxılıb. Nərimanov XKS-nin fəaliyyətindən narazı idi. 1918-ci ilin martında müsəlmanlara qarşı vəhşilikləri, sonradan isə bu cinayətlərin qəzalarda eyni dərəcədə davam etdirilməsini qətiyyətlə pisləyirdi. Bu cinayətlər “1918-ci ildə Bakıdakı Sovet hakimiyyəti cavab verməlidir” fikrində olsa da, sosializm ideyalarına inanan Nərimanov Qafqazda sovet hakimiyyətinin qurulmasına çalışırdı. Lakin bu prosesin vətəndaş müharibəsi, silahlı mübarizə yolu ilə deyil, siyasi mübarizə vasitəsi ilə həyata keçirilməsini qəbul edirdi. O, RK(b) P Həştərxan təşkilatı müsəlman bölməsinin komitə üzvü, “Hümmət” Qafqaz Müsəlman Kommunist Partiyası Mərkəzi Bürosunun sədri, həmçinin Həştərxan İcraiyyə Komitəsi maarif şöbəsinin müdiri olub. 1919-cu ilin yanvarında Nərimanov Həştərxanda Zaqafqaziya müsəlmanlarının işləri üzrə komissarlığın sədri seçilib.

Nərimanovun “Qafqazın fəthinə baxış” məruzəsi və “Biz Qafqaza hansı şüurla gedirik?” məqaləsi Qafqazda bolşevik siyasətinin proqram məzmunlu sənədləri idi.

1919-cu ilin iyulunda RK(b)P MK-nın çağırışı ilə Həştərxandan Moskvaya gələn Nərimanov RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığı Yaxın Şərq Şöbəsinin müdiri təyin olunub, eyni zamanda Xalq Milli İşlər komissarının müavini işləmişdir. Həmin dövrdə Nərimanov Leninlə tez-tez görüşərək Rusiyanın xarici siyasətində Şərqin xüsusiyyətlərini nəzərə almağı ona tövsiyə edib. Şərqlə bağlı məsələlərdə Nərimanovun məsləhətlərinə böyük əhəmiyyət verən Lenin 1920-ci il martın axırlarında Azərbaycanın vəziyyəti, Sovet Rusiyasının Cənubi Qafqaz milli hökumətlərinə münasibəti barədə Nərimanovla söhbət edib. Nərimanov RK(b)P MK-nın qərarı ilə Şimali Qafqazda sovet hakimiyyətini bərpa etmək üçün aprelin 8-də yaradılmış Büronun üzvü idi. Leninin göstərişi ilə Qafqazda yola düşən Nərimanova Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının işləri üzrə komissar vəzifəsi tapşırılmışdı. Aprelin 27-də Nərimanov qiyabi olaraq Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin, sonra Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri seçilib.

1920-ci il mayın 16-da Bakıda təntənə ilə qarşılanan Nərimanova məlumat verildi ki, “Azərbaycanı başdan-başa qarət edirlər, sağa və sola güllələyirlər”. Onun gəlişi ərəfəsində Orconikidze və Kirov Leninə teleqram göndərərək, “bütün Qafqaz və daha geniş ərazi üçün səlahiyyət” istəmiş, həm də “Nərimanova belə səlahiyyət verməməyi” məsləhət görmüşdülər. Nərimanovun gəlişindən əvvəl Naxçıvan qəzasından başqa, demək olar, bütün Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulmuşdu.

Böyük dövlət xadimi Azərbaycan xalqının milli-mədəni tərəqqisinə, din problemlərinə, Azərbaycan dilinə dövlət statusu verilməsinə, milli ziyalılara və təhsilə xüsusi diqqət yetirir, bunlara milli dövlət quruculuğunun tərkib hissəsi kimi baxılır, milli adət-ənənələri qoruyur, elm və mədəniyyətin inkişafına fikir verirdi. Onun bu fəaliyyəti birmənalı qarşılanmadı. Nərimanov fəaliyyətə başlayarkən İrəvan və Dərbənd əraziləri Azərbaycandan alınmış, Zaqatala, Zəngəzur, Naxçıvan, Qarabağ və Bakının taleyi isə naməlum olaraq qalırdı. Bolşevik-daşnak rəhbərləri Azərbaycanı parçalayıb dövlətçiliyini əlindən almağa çalışırdılar. Ancaq Nərimanovun qətiyyəti sayəsində Naxçıvan, Qarabağ, Zaqatala Azərbaycanın tərkibində saxlanıldı, Bakı Azərbaycanın paytaxtı kimi tanındı. O, Naxçıvanın Azərbaycandan təcrid olunmaması üçün Meğridən yol almaq üçün gərgin mübarizə apardı, Zəngəzurun isə Azərbaycandan qoparılmasının qarşısını ala bilmədi. Azərbaycanı Sovet Rusiyasının mütəffiqi, müstəqil bir respublika kimi görən Nərimanov mərkəzlə Azərbaycan arasında siyasi və iqtisadi hüquqların bölgüsü, Bakının milli simasının itirməsinin qarşısının alınması, milli və dini ənənələrin qorunması uğrunda ardıcıl mübarizə aparırdı. Mərkəzin Azərbaycana qərəzli münasibətini, ruslara, ermənilərə və qeyri millətlərə xüsusi imtiyazların verilməsini pisləyərək, “kommunist cildinə girmiş daşnakların” hiyləgər fəaliyyətini kəskin ifşa edirdi. O, Azərbaycan təmsilçisinin iştirakı olmadan mərkəzdə Azərbaycana aid heç bir məsələnin müzakirə edilməməsini, mərkəzi strukturlarda Azərbaycanın tam səlahiyyətli nümayəndələrlə təmsil olunmasını, neft istehsalına və satışına Azərbaycan hökumətinin nəzarətinin artırılmasını tələb edirdi. Milli ordunun, aviasiyanın, nəqliyyat sisteminin yaradılmasına diqqət yetirir, Bakı-Culfa dəmiryolunun, Bakı-Tiflis-Batum neft kəmərinin çəkilməsinin başa çatdırılmasına şəxsən nəzarət edirdi.

Nərimanov Sovet hökumətinin Şərq siyasətini düzgün aparmamaqda ittiham edir, “İranda kommunist inqilabını inkişaf etdirmək” tərəfdarlarının tezliklə məğlubiyyətə uğrayacağını irəlicədən söyləyirdi. O Rusiya-Türkiyə münasibətlərinin yaxşılaşdırılmasına çalışırdı. Türkiyədən Moskvaya göndərilən nümayəndə heyətlərinin hamısı Bakıda Nərimanovdan məsləhət aldıqdan sonra “mərkəzə” gedirlər. Nərimanov Atatürkə və türk xalqının istiqlal savaşına dərin rəğbət bəsləyir, lazımi yardım göstərirdi. Türkiyə hökumətinin rəhbərləri onun bu fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirdilər. Kremldəki ermənipərəst qüvvələrin təcrid olunmasında, Qars müqaviləsinin (1921) bağlanması və ratifikasiya edilməsində Nərimanovun xüsusi rolu oldu. Nərimanov Sovet Rusiyasının Azərbaycanın səlahiyyətlərini tam məhdudlaşdırmaq siyasətinə qarşı çıxır, Azərbaycanda baş verən “inqilabi proseslərə” digər bolşeviklərdən fərqli münasibət bəsləyirdi. Ona görə də AK(b)P-nin II qurultayında (1920, oktyabr) ifrat bolşeviklər - Lominadze, Orconikidze, Zemlyanski, Yeqorov və digərləri tərəfindən kəskin tənqid olundu. Nərimanov noyabrın 9-da yenidən Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri təsdiq edilsə də, İnqilab Komitəsinə, həmçinin təbliğat və fəaliyyət şurasına ümumi siyasi rəhbərlik Orconikidzeyə tapşırıldı. Nərimanov bu barədə yazırdı: “Mərkəz ancaq Serqo Orconikidzeyə etibar edib... Ona özünün heç bir xüsusi fikri olmayan, yalnız icraçı adamlar lazım idi”.

Azərbaycan rəhbərliyində S.Kirov, M.Hüseynov, L.Mirzoyan, Ə.Qarayev, R.Axundov ona qarşı çıxırdılar. Nərimanovun yüksək rəhbər vəzifələrə təyinatı ilə müxalif qüvvələr onu Azərbaycandan uzaqlaşdırmağa nail oldular. 1922-ci ilin martında Nərimanov Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası (ZSFSR) İttifaq Sovetinin sədrlərindən biri oldu. O, Zaqafqaziya partiya Təşkilatlarının I qurultayında (1922, fevral) RK(b)P Qafqaz Ölkə Komitəsinin, iyunda isə Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi Rəyasət Heyətinin üzvü, RK(b)P XXII-XXIII qurultaylarında MK üzvlüyünə namizəd seçildi, Sovet nümayəndə heyətinin üzvü kimi Genuya konfransında (1922) iştirak etdi. SSRİ-nin I Sovetlər Qurultayında (1922, dekabr) yaradılmış Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin ilk sessiyasında SSRİ MİK sədri seçildi, SSRİ-nin ilk konstitusiyasının (1924) hazırlanmasında yaxından iştirak etdi. SSRİ MİK Rəyasət Heyətinin N.Nərimanovun sədrliyi ilə keçirilən iclasında (1925,13 fevral) Böyük Sovet Ensiklopediyasının nəşri qərara alınmışdır. Şərqşünaslıq Elmi Cəmiyyəti və onun “Novıy Vostok” jurnalı ilə əməkdaşlıq etmişdir. Moskva Şərqşünaslıq İnstitutu uzun müddət Nərimanovun adını daşıyıb. 1925-ci ildə Nərimanovun ictimai-siyasi və elmi-ədəbi fəaliyyətinin 30 illiyi təntənə ilə qeyd olundu. Mart ayının 19-da müəmmalı şəkildə qəflətən vəfat edən Nərimanovun zəhərlənib öldürülməsi fikri geniş yayıldı. Onun dəfn günü - martın 23-ü SSRİ-də matəm günü elan edildi. Nərimanov Moskvada, Qızıl Meydanda Kreml divarı yanında dəfn olundu.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Nərimanov siyasi müxalifətdə olsa da, pyesləri Azərbaycan teatrının səhnəsində oynayırdı, Üzeyir bəy Hacıbəyli hələ 1917-ci ildə Nərimanovu “ustad drammaturq” adlandırırdı. Azərbaycan dilində həftəlik “Təzə xəbərlər” qəzetinin və aylıq elmi-pedaqoji “Məktəb” jurnalının nəşri barədə rəsmi müraciətlər etmişdi. Nərimanov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə xalqın həqiqi mənafeyinin ifadəsi prinsipindən çıxış edərək münasibət göstərmişdir. Nərimanovun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xadimlərinə şəxsi münasibəti qərəzli olmamış, onların çoxunun sovet hakimiyyəti tərəfindən məhv edilməsinin qarşısını almış, təhlükəsizlikləri baxımından xaricə getməsinə imkan yaratmış, ölkədə qalanlar isə imkanı daxilində himayə edib qorumuşdu. AXC dövründə xaricdə təhsil almağa göndərilmiş azərbaycanlı tələbələrə yardımın davam etdirilməsi haqqında Nərimanov xüsusi qərar imzalamışdı. Onun şəxsi göstərişi ilə xaricdə oxuyan tələbələrə təhsillərini müvəffəqiyyətlə davam etdirmələri üçün lazımi şərait yaradılması tapşırılmışdı. Nərimanov ZSFSR və SSRİ rəhbərliyində çalışdığı vaxtlarda da Azərbaycanda gedən prosesləri diqqət mərkəzində saxlamışdır. Azərbaycan neftinin yalnız 15 faizinin respublikaya çatması, maarif və səhiyyəyə sərf edilməsi uğrunda gərgin mübarizə aparmışdır. Bu barədə müvafiq razılıq əldə edilməsinə baxmayaraq, “Azərneft’in sədri Serebrovski qərarı lazımi surətdə yerinə yetirməmişdi. Nərimanov Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinə məktubunda yazmışdı: “...Sovet respublikasında başda “kral” Serebrovski olmaqla, “monarxiya” yaratmaq nəyə lazım idi?”.

Nərimanov Azərbaycan xalqının mənafeyinə zidd siyasəti cəsarətlə ifşa etmiş, mərkəz qarşısında müvafiq məsələlər qaldırmış, “Şərq məsələsi” və “Azərbaycanda vəziyyət” bölmələrindən ibarət “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” irihəcmli məktub-məruzəni Mərkəzi Komitəyə, İ.Stalinə, L.Trotskiyə, K.Radekə göndərmişdi. Nərimanovun məruzədə qeyd etdiyi “Bu sənədin işıq üzü görməyə imkanı yoxdur, lakin vaxt olacaq ki, tarix bizim qəzanın müqəssirlərini axtaracaqdır” mülahizəsi düzgün çıxdı. Mövcud hakimiyyət, kommunist partiyasının iflasa məhkumluğunu irəlicədən bildirən Nərimanov məruzədə yazırdı ki, “hal-hazırda Azərbaycanda Azərbaycanı təmsil edən partiya yoxdur... partiya günbəgün deyil, saatbasaat parçalanır... Azərbaycanda daşnak siyasəti tam gücü ilə həyata keçirilir... Serqo Orconikidze və Stalinin simasında AKP MK biz türklərə etibar etmir və Azərbaycanın taleyini erməni daşnaklarına tapşırır”. Məruzə ilə əlaqədar Bakıya komissiya göndərildi, respublika partiya rəhbərliyinin Nərimanova qarşı mənfi münasibətinin təsiri altında keçirilən yığıncaqlarda onun ünvanına qərəzli fikirlər, böhtanlar səsləndi. Komissiyanın işinin yekunları RK(b)MK Siyasi Büronun iclasında dinlənildi və Nərimanova yenidən siyasi etimad göstərildi. Ancaq ona heç bir partiya cəzası verilməsə də, əvvəlki mənfi münasibət yenə də davam etdirildi.

Nərimanovun vəfatından sonra uzun illər Azərbaycanda onun adının belə çəkilməsi yasaq edildi. 1950-ci illərin ortalarından Nərimanova “ictimai və siyasi bəraət” istiqamətli tədqiqat işləri görüldü. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin birinci hakimiyyəti dövründə onun təşəbbüsü və qətiyyəti sayəsində Nəriman Nərimanovun ictimai-siyasi fəaliyyəti layiqli qiymətini aldı, anadan olmasının 100 illiyi təntənə ilə qeyd olundu, Bakıda əzəmətli abidəsi ucaldıldı, Xatirə muzeyi yaradıldı. Azərbaycandan başqa yerlərdə, o cümlədən Ulyanovskda, Gürcüstanın Marneuli şəhərində Nəriman Nərimanova abidə qoyuldu. Ancaq xatırlatmaq istəyirəm ki, yubiley ərəfəsində böyük ictimai xadimin doğulduğu Gürcüstanda ucaldılan bu abidəsi baxımsız vəziyyətə düşsə də onun abadlaşdırılması yerli aidiyyəti qurumları və şəxsləri düşündürmür. Buna ancaq təəssüflənirik və cavabdehlərin yadına salmaq istərdik ki, Nəriman Nərimanov eyni zamanda Gürcüstan vətəndaşı olub və bu ölkə üçün də çox iş görüb. Ona görə də böyük şəxsiyyətin abidəsinə bu cür münasibət xoşagəlməzdir və tezliklə dəyişməlidir. Bu, bir ziyalı, vətəndaş kimi məni narahat edir, qüruruma toxunur.

Ancaq böyük ictimai, siyasi, dövlət və ədəbiyyat xadimimiz olan Nəriman Nərimanovun unudulmaz xatirəsi qədirbilən Azərbaycan xalqının yaddaşında əbədi yaşayır və yaşayacaqdır!

Zəhra MURADOVA,

pedaqogika üzrə elmlər doktoru.

Respublika.- 2020.- 29 iyul.- S.4.