NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

(əvvəli 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28, 29 fevral və 1 mart tarixli saylarımızda)

Bu vaxtlar çar xəfiyyələri liman fəhlələri ilə gizli yığıncaqlar keçirən bir tələbənin izinə düşmüş, onun yaşadığı yeri təxminən müəyyən etmişdilər. N.Nərimanov onu kiminsə izlədiyindən duyuq düşüb yolunu dəyişmiş, gecəyarı tələbə yoldaşlarından birinin mənzilinə köçmüşdü. Ona bu tərəflərdə görünmək olmazdı, çar xəfiyyələri onu tanıya bilərdilər. N.Nərimanov müvəqqəti olsa da, Odessadan uzaqlaşmalı idi. Lakin N.Nərimanov universitetdən təqaüdünü ala bilmirdi. Rektor tələbələrə təqaüd verilməməsi haqqında sərəncam vermişdi. Odur ki, N.Nərimanov Bakı Şəhər Dumasına xahişnamə yazıb göndərməli oldu:

“Cənab Bakı Şəhər Qlavası Zati-Alilərinə Novorossiysk darülfünunun tibb fakültəsinin III kurs tələbəsi Nəriman Nərimanovdan

Xahişnamə

Sizə, əlbəttə aydındır ki, hal-hazırda bütün ali məktəblər, o cümlədən Novorossiysk darülfünunu da bağlıdır. Bu vəziyyətdən, yaxud nöqteyi-nəzərdən istifadə edən müdiriyyət təqaüd verilməsinin dayandırılması haqqında sərəncam vermişdir. Rektorun bu sərəncamı, öyrənib bildiyimə görə, heç də ictimai-xüsusi təqaüd deyil, dövlət tərəfindən verilən təqaüdə aid olmalıdır. Mənə - Bakı Şəhər Dumasının təqaüdçüsünə məxsus olan pul burada çoxdan alınmışdır, mən isə artıq üçüncü aydır ki, pulsuz-parasız oturmuşam. Əvvəllər dəftərxanaya müraciət edib pulun mənə verilməsini xahiş edəndə onlar bəhanə gətirdilər ki, həmin pul Bakı Duması tərəfindən hələ göndərilməmişdir. İndi isə pulun vaxtında göndərildiyi məlum olanda, mənə rektorun qərarını göstərirlər: “Darülfünun açılana qədər təqaüd verilməsin”. Məgər, mən günahkaram ki, darülfünun bağlanmışdır? Məgər, bu il darülfünun tələbələrin təqsiri ucundan bağlanmışdır?

Professorlar mühazirə oxumaqdan imtina etdikləri üçün özləri ki, bağlayıblar. Nəhayət, əgər darülfünun bağlanıbsa, onda müdiriyyət nə üçün 28 gündən çox məzuniyyət bileti vermir ki, buradan çıxıb gedək və indi bizim - yoxsul təqaüdçü tələbələrin dözməli olduğu acı məhrumiyyətlərdən xilas olaq. Bəli, mən ona görə məhrumiyyətlər deyirəm ki, həmin ayların pulunu almaqdan ötrü artıq üçüncü aydır ki, boğazacan borc içərisində burada oturmuşam, mənzil verməkdən boyun qaçırırlar, yalnız acından ölməmək üçün 10-15 qəpiyə cüzi nahar yeməyi aldığımız tələbə yeməkxanası da bağlanmışdır. Hərçənd, dediyim kimi, yalnız 28 günlük məzuniyyət verilir, ancaq yeganə çarə buradan çıxıb getməkdir. Fəqət çıxıb getməzdən əvvəl mənzil haqqı, bəzi əlavə borclar ödənilməli, yolpulu olmalıdır.

Sözün qısası, vəziyyət ümidsizdir. Yuxarıdakıları nəzərə alıb bu barədə Zati-Alilərinizin sərəncamını acizanə surətdə təvəqqe edirəm və özümdə təskinlik tapıram ki, Bakı Şəhər Duması yol verməz ki, onun pulu xəzinədə yatsın, təqaüdçü isə aclıq çəksin.

Siz lazımi məbləğin darülfünun tərəfindən mənə verilməsini də, yaxud Bakıdan birbaşa mənim adıma göndərməkdən ötrü pulun geri qaytarılmasını da tələb edə bilərsiniz. Yeri gəlmişkən, buradaca qeyd edim ki, məndən ötrü darülfünuna Sizin rəsmi kağızınızda qeyd olunan kimi 50 manat yox, yalnız 25 manat verməlisiniz.

Tələbə N.Nərimanov.

Odessa, 21 mart 1905-ci il.

Mənim ünvanım: Polskaya küçəsi, ev №3, mənzil 4”.

N.Nərimanov 1905-ci ilin aprelində Bakıya yola düşür, Novorossiysk Universitetində dərslərin başlanması xəbərini burada eşitsə də geri qayıtmır. Çünki “neft və milyonlar səltənəti” onu sakit qarşılamamışdı. Hər yerdə çarizmin və yerli burjuaziyanın fitnəkar siyasətinə qarşı etiraz dalğası artmaqda idi. Bakıda hərbi vəziyyət elan edilmişdi. Lakin buna baxmayaraq, get-gedə güclənməkdə olan siyasi tətil və nümayişlər bütün Zaqafqaziyada ümumxalq hərəkatına yeni vüsət vermişdi. Belə bir şəraitdə “Hümmət” sosial-demokrat qrupu müsəlman fəhlələrini siyasi tətil və nümayişlərə cəlb etməkdə ciddi fəaliyyət göstərirdi.

N.Nərimanov inqilabi əhvali-ruhiyyəli ziyalı gənclərdən ibarət “Hümmət” sosial-demokrat qrupuna ehtimal ki, 1904-cü ildə daxil olmuşdur. 1904-cü ilin payızında RSDFP Bakı Komitəsinin təşəbbüsü ilə yaranan bu qrup “...Azərbaycan bolşeviklərinin yerli şəraiti nəzərə alaraq istifadə etdikləri ən münasib və məqsədəuyğun təşkilat forması idi... Həmin dövrdə azərbaycanlı fəhlələrin mədəni səviyyəsi, habelə siyasi şüurluluğu rus fəhlələrinə nisbətən xeyli geri idi. Azərbaycanlılardan ixtisaslı fəhlələr demək olar ki, yox idi, kənddən gələn fəhlələrin əksəriyyəti isə savadsız olmaqla, həm də din və mövhumatın güclü təsiri altında idilər. Azərbaycanlı fəhlələrin siyasi mübarizəyə geniş cəlb edilməsi işi yerli spesifik şəraiti nəzərə almağı, azərbaycanlı fəhlələr arasında öz ana dillərində siyasi-kütləvi təbliğat aparmağı zəruri edirdi. “Hümmət” məhz bu zərurət nəticəsində yaranan sosial-demokrat təşkilatı idi”.

“Hümmət” qrupu Azərbaycana İran, Dağıstan, Volqaboyu və digər yerlərdən axın-axın gələn müsəlmanları proletariatın beynəlmiləl dəstəsində sıx birləşdirməli idi. Bu tədbiri həyata keçirmədən Ümumbakı fəhlə hərəkatının qələbəsini təmin etmək çətin olardı. Çünki Bakının müsəlman burjuaziyası neft sənayesi sahəsində yerli rus, erməni və Avropa burjuaziyası ilə rəqabətdə öz mövqeyini itirməmək üçün müsəlman fəhlələrini inqilabi fəhlə hərəkatından uzaqlaşdırmaq siyasəti yeridir, bu məqsədlə onlar arasında millətçilik hissini qızışdırır, pantürkizm, panislamizm ideyalarını yayırdı. Yerli müsəlman burjuaziyası “İttihadi-islam”, “Azərbaycan ittihadı” və “Xristianlara qarşı vahid cəbhə” yaratmaqla müsəlman fəhlələrini sinfi düşüncə hissindən məhrum etmək istəyirdilər.

Belə bir şəraitdə Ümumbakı proletariatının ayrılmaz hissəsi olan müsəlman fəhlələrinin milli burjuaziyanın əlində alət olması təhlükəsi vardı. Bu təhlükənin qabağını almaq, müsəlman fəhlələrində möhkəm sinfi düşüncə yaratmaq, bütün qüvvəni proletar sinfinin mənfəəti uğrunda xidmətə sərf etdirmək üçün onları partiya və həmkarlar ittifaqı ətrafına cəlb etmək lazım idi. RSDFP Bakı komitəsi bu mühüm, təxirəsalınmaz vəzifəni neft mədənlərində, sənaye-zavod rayonlarında müsəlman fəhlələri arasında özünün bir şöbəsi hüququnda olan “Hümmət” qrupu vasitəsilə həyata keçirir, proletariatı geniş dairədə inqilabi mübarizəyə hazırlayırdı. “Hümmət” Bakı partiya təşkilatının ayrılmaz tərkib hissəsi idi”. “Hümmət”in büro iclaslarında Bakı komitəsinin üzvləri, Bakı komitəsinin iclaslarında isə “Hümmət”in nümayəndəsi (Bakı komitəsinin üzvü kimi) iştirak edirdi.

M.Əzizbəyovun və Bakı partiya komitəsinin nümayəndəsi A.Caparidzenin başçılığı ilə hümmətçilər Azərbaycan fəhlə və kəndlilərini azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq bayrağı altına sıx toplamaq, onları proletar beynəlmiləlçiliyi və xalqlar dostluğu ruhunda tərbiyə etmək, beləliklə, kütləvi siyasi mübarizəyə - silahlı üsyana hazırlamaq üçün geniş təşviqat və təbliğat işi aparırdılar.

Bakı partiya komitəsi və “Hümmət” sosial-demokrat qrupu gizli mətbəədə hektoqrafla Azərbaycan dilində yüzlərlə nüsxə “Hümmət” qəzeti, intibahnamə (“Ey, fəhlələr, müsəlman qardaşlar”, “Azadlıq mübarizlərinə” və s.), kitabça (“Fəhləyə nə lazımdır?”, “RSDFP məramnaməsi” və s.) çap edib yayırdı.

Bakı partiya komitəsinin katibi A.Stopani 1905-ci ilin fevralında V.İ.Leninə göndərdiyi məktubunda fərəhlə yazırdı ki, Azərbaycan dilində gizli nəşriyyat artmışdır.

1905-ci ilin mart ayında çar xəfiyyələri Persidski (indiki Murtuza Muxtarov) küçəsində yerləşən gizli mətbəəni dağıtsalar da, “Hümmət” sosial-demokrat qrupu Bakı partiya komitəsinin köməyi ilə yeni mətbəə yaratmağa müvəffəq oldu. RSDFP-nin 1905-ci ilin aprel-may aylarında Londonda keçirilən III qurultayında milli dillərdə “təbliğat və təşviqat ədəbiyyatının nəşrinə” xüsusi qayğı göstərmək qərara alınmışdı. Bakı bolşevikləri tərəfindən bu qurultayda iştirak edən A.Caparidze öz məruzəsinin qısa icmalında yazmışdı ki, 1905-ci ilin yazında RSDFP Bakı komitəsinin görəcəyi ən vacib məsələlərdən biri “Nəşriyyat təşkil etmək və müsəlmanlar arasında iş aparmaqdır, bunun üçün ədiblər qrupu vardır və hektoqraf əvəzinə daha mükəmməl texnika qoyulur”.

Bakı bolşevikləri Azərbaycan və erməni dilində qeyri-leqal ədəbiyyatın nəşrinə daha artıq qayğı ilə yanaşırdılar. Buna görə də onlar 1905-ci il iyun ayının 30-da avadanlıqla təmin edilmiş qüdrətli mətbəə yaratdılar. Burada müntəzəm surətdə intibahnamə, siyasi ədəbiyyat çap olunurdu. Ümumi tətilə hazırlıq dövründə Bakı partiya komitəsi və “Hümmət” sosial-demokrat qrupunun gizli mətbəələrində rus, erməni və Azərbaycan dillərində min nüsxələrlə intibahnamə nəşr edilmişdi (Bu vaxt Azərbaycan dilində 5 adda 15 min nüsxə intibahnamə buraxılmışdı).

Əlbəttə, N.Nərimanov ictimai-siyasi aləmdə baş verən bütün bu hadisələrdən xəbərsiz deyildi. O, 1905-ci ilin aprelində artıq Bakıda idi. “Hümmət” sosial-demokrat qrupu tərkibində ən işgüzar, hünərvər, fədakar döyüşçü kimi neft mədənlərində, zavod və fabriklərdə fəhlələrlə görüşür, söhbət edir, onları inqilabın qırmızı bayrağı altına toplamağa və fəhlə sinfinin haqq işi uğrunda silahlı mübarizəyə hazırlamağa çalışırdı. Arxiv sənədlərinə görə, “Hümmət”in təsir dairəsi, əlaqələri artıb genişlənir, Zaqafqaziyanın müsəlman fəhlələrinin yaşadıqları Tiflis, Yerevan, Naxçıvan, Yelizavetpol və s. şəhərləri əhatə edirdi.

“Hümmət”in Bakıda gizli nəşr olunan proqramının polisin əlinə keçən nüsxələrində yerli şöbələrin möhürünün olması da bu fikri təsdiq edir. 1905-ci ildə Bakı “Hümmət”inin köməyi ilə Tiflisdə yaranan “Hümmət” bolşevik qrupuna Bakıdan Azərbaycan dilində gizli inqilabi ədəbiyyat gətirilir, bakılı nümayəndələrin köməyi və məsləhəti ilə vərəqələrin nəşri qaydaya salınır, siyasi-kütləvi iş təşkil edilirdi. Yerli ziyalıları siyasi mübarizəyə və mədəni-maarif işinə cəlb etmək üçün Nəriman Nərimanov, Əşrəf Yüzbaşov, Hüseynqulu Şabanov və b. həvəskar dram teatrında və digər mədəniyyət ocaqlarında böyük iş aparırdılar.

“Hümmət” sosial-demokrat qrupunun üzvləri əksəriyyəti savadsız və dindar olan müsəlman fəhlələrini siyasi mübarizəyə cəlb etməkdə son dərəcə çətin şəraitdə işləməli olurdular. Din xadimlərinin və millətçi burjua ziyalılarının təbliğatı bir tərəfdən, çar polisinin və qoçuların hədə-qorxusu isə, o biri tərəfdən bəzi fəhlələri çaşdırırdı. Buna baxmayaraq, zəhmətkeş kütlələr hümmətçilərə daha çox inanır, onların arxasınca inamla gedirdilər. Bu, çar hakimlərini və yerli burjuaziyanı narahat edirdi.

Qafqaz canişini qraf Vorontsov-Daşkov II Nikolaya rəsmi məlumatında “Hümmət” sosial-demokrat qrupu haqqında yazırdı: “Bakıda həm də tatar (Azərbaycan - T.Ə.) inqilabi təşkilatları, o cümlədən döyüş drujinası olan sosial-demokrat “Hümmət” mövcuddur... “Hümmət”ə gəldikdə, o, tamamilə fəal təşkilatlardandır. O, Bakı komitəsinin nəzarəti altındadır”.

“Hümmət” siyasi həyata və fəal sinfi mübarizəyə hazırlıq məktəbi idi. Bəhram Ağayev, Qazıməmməd Ağasiyev, Əsədulla Axundov, Müqtədir Aydınbəyov, Muxtar Hacıyev, Balaəmi Dadaşov, Məmməd Məmmədyarov, Ağahüseyn Rəsulzadə, Xanlar Səfərəliyev, Səid Yaqubov kimi ideyaca səbatlı, fəhlə işinə sədaqətli, mübariz adamlar “Hümmət”in tərkibinə daxil idilər. Onlar müsəlman fəhlələri ilə çiyin-çiyinə işləyirdilər. Qazanc arxasınca hər tərəfdən axışıb Bakıya gələn on minlərlə müsəlman fəhlələri hümmətçilərin söhbət və çıxışlarına böyük maraq göstərir, onlara inanırdılar. Bu da çar hakim dairələrinin nəzərindən yayınmırdı. Qafqaz polis idarəsinin rəisi general-leytenant Şirinkin xəfiyyə məlumatları əsasında Qafqaz canişini qraf Vorontsov-Daşkova göndərdiyi məruzəsinin bir yerində “Hümmət” sosial-demokrat qrupu (təşkilatı) haqqında yazırdı: “...tatar, fars və ləzgi kütləsi təşkilatın səsinə qulaq asır... Təşkilat tez-tez vərəqələr nəşr edir. Onun, şübhəsiz gələcəyi vardır. Təşkilatın başında bilikləri az, lakin bacarıqları çox, inqilabi temperamentləri güclü olan adamlar dururlar”.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.- 2020.- 3 mart.- S.4.