NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığı ilə ictimai və siyasi fəaliyyəti arasında üzvi bağlılıq vardır. Onun ömrünün mühüm hissəsi qəlbən inandığı və həyatının başlıca vəzifəsi sayaraq müqəddəs amala çevirdiyi xalq işi uğrunda ardıcıl mübarizələrdə keçmişdir. Siyasi çarpışmaların daha da gərginləşdirdiyi son dərəcə mürəkkəb şəraitə baxmayaraq, Nəriman Nərimanov milli maraqları daim üstün tutan rəhbər kimi taleyüklü problemlərə münasibətdə xalqımızın mənafeyini imkanlarının ən son həddinədək müdafiə etmişdir...

Nəriman Nərimanovun XX əsr Azərbaycan tarixində əhəmiyyətli iz qoymuş ictimai-siyasi fəaliyyəti məhz ulu öndər Heydər Əliyevin nüfuzu və qətiyyəti sayəsində layiqli qiymətini alaraq bütöv şəkildə doğma xalqa çatdırılmışdır. Nəriman Nərimanovun 100 və 125 illik yubileylərinin təntənə ilə qeyd edilməsinin, Bakıda əzəmətli abidəsinin ucaldılmasının və ev-muzeyinin yaradılmasının, həmçinin ölkəmizin hüdudlarından kənarda xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin təşəbbüskarı ümummilli lider Heydər Əliyev olmuşdur.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti.

(əvvəli 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28, 29 fevral, 1, 3, 5 və 7 mart tarixli saylarımızda)

N.Nərimanov inanırdı ki, burjua-demokratik inqilabı müvəqqəti olaraq geri çəkilsə də, yeni yüksək bir mərhələyə daxil olacaqdır. Bu tarixi vəzifə maarif və mədəniyyət məsələlərinə xalqı həlledici inqilabi döyüşlərə hazırlamaq baxımından yanaşmağı tələb edirdi.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan məktəblərində təhsilin milli dildə tədrisinə icazə verilməməsi demokratik ziyalılarda narahatlıq yaratmışdı. Maarif xadimləri çar hakim dairələrinə ərzi-hal da yazmışdılar; onlar ana dilinin məktəblərdə tədrisini, müəllimlərin hüquqlarını, Azərbaycan ərazisində seminariya açılmasını və s. tələb edirdilər. Lakin qeyri-rus xalqların öz uşaqlarını ana dilində oxutmasını qadağan edən çarizm qətiyyən güzəştə getmirdi.

N.Nərimanovun 1906-cı ilin avqust ayında Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlman müəllimlərinin I qurultayında bu məsələləri yenidən cəsarətlə ortaya atması inqilabi mahiyyət daşıyırdı.

Azərbaycanın tərəqqipərvər ziyalıları bu qurultaya ciddi hazırlaşmışdılar (1906-cı ilin mayında “Nicat” maarif cəmiyyətinin qiraətxanasında Bakı müsəlman müəllimlərinin yığıncağı olmuşdur. Burada qəbul edilən qətnaməyə görə Qafqaz müsəlman müəllimlərinin I qurultayının avqust ayında çağırılması nəzərdə tutulurdu. Bütün təşkilati işlər aşağıdakı tərkibdə olan komissiyaya tapşırılmışdı: Həsən bəy Zərdabi Məlikov, Əhməd bəy Ağayev, Nəriman bəy Nərimanov, Əlisgəndər Cəfərzadə, Abdulla Əfəndiyev, Həbib bəy Mahmudbəyov, Mehdi bəy Hacıbabayev, Mirzə Yusif Əfəndiyev. Komissiya həftədə bir dəfə iclas keçirməli, məramnamə hazırlamalı və ciddi tədbirlər görməli idi. Yerli müəllimlər komissiya ilə sıx əlaqə saxlamaq üçün “Kaspi” (Həsən bəy Zərdabi Məlikova), “Həyat” (Nəriman bəy Nərimanova) və “İrşad” (Əhməd bəy Ağayevə) qəzetləri redaksiyalarına məktub yazır, arzu və təkliflərini bildirirdilər. (Qurultaya hazırlıq günlərində N.Nərimanov təsis komissiyasının sədri kimi gecə-gündüz yorulmadan çalışırdı. O, “yol xərcinə mümkün dərəcədə kömək” etmək şərtilə ətraf yerlərdən “yoxsul müəllimlərin” çağırılması qayğısına da qalmışdı).

N.Nərimanov Qafqaz müsəlman müəllimlərinin I qurultayı ərəfəsində “Müəllimlər ictimainə dair” məqalələr silsiləsini, açılış günü isə “Bu gün” məqaləsini dərc etdirmiş, xalq maarifi elçilərinin nəzərini günün ən vacib məsələlərinə cəlb etmişdir.

Müəllimlər qurultayı 1906-cı il avqust ayının 15-də gündüz saat 10-da Şamaxı yolunda yerləşən ikinci şəhər məktəbinin zalında işə başladı. İclası təsis komissiyasının sədri N.Nərimanov açdı və giriş nitqindən sonra yığıncağı aparmaq üçün sədr seçməyi təklif etdi. Nümayəndələr Həsən bəy Məlikovu sədr, Nəriman bəy Nərimanovu sədr müavini, Fərhad Ağayevi isə katib seçdilər.

Azərbaycanın xalq müəllimlərinin müzakirə etdiyi məsələlər bunlar idi:

“1. Hal-hazırda bulunan proqramları nəzərdən keçirib təqazayi-zəmanəyə görə təzədən proqram tərtib etmək;

2. Təzə tərtib olunan proqrama müvafiq kitablar təyin və təklif etmək;

3. Oxumaq və yazmaq üsulunu asanlaşdırmaq üçün ümumi bir üsuli-tədris və təlim əxz etmək;

4. Kənd müəllimlərinin əhval-məişəti və güzəranlığına dair məsələlərə baxmaq;

5. Darülmüəllimin (seminariyanın) proqramını nəzərdən keçirib hal və zamanın təqazasına görə dəyişilməsini tələb etmək;

6. Üzvlər tərəfindən təqdim olunan məsələləri məclisdə həll etmək”.

Milli azadlıq hərəkatının tufanlı bir vaxtında maarif məsələlərinin bu cür qoyuluşu və müzakirəsi açıq-aşkar inqilabi mahiyyət daşıyırdı. N.Nərimanov demokratik əhvali-ruhiyyəli müəllimləri həmrəyliyə və inqilabi mübarizə yoluna cəlb etməkdə qurultayın siyasi əhəmiyyətini başa düşürdü. Ona görə də istər məramnamənin tərtibində, istərsə də onun müzakirəsində qurultayı çarizmin milli-müstəmləkə siyasətinə qarşı qoymağa çalışırdı. Onun sədrliyi ilə keçən iclaslarda müəllimlərin ümumi ehtiyaclarının qızğın surətdə müzakirəsi və irəli sürülən təkliflər bu mülahizəni sübut edirdi.

N.Nərimanov öz çıxışlarında mövcud üsuli-idarəni Azərbaycanda maarifin ağır vəziyyətinə və müəllimlərin acınacaqlı, dözülməz halına görə ittiham edir, islahat keçirməyi hökumətdən tələb etmək təklifini irəli sürürdü. O, avqustun 21-dəki gündüz iclasında tərəqqipərvər maarif xadimlərini Azərbaycan dilinin icbari fənn kimi məktəblərdə yeni proqram əsasında tədrisinə və müəllimlərin hüquq bərabərliyinə nail olmağa çağırdı. Qurultay yekdilliklə qərar qəbul etdi.

Bu hadisə liberal-burjua ziyalılarını qorxuya saldı. Onlar qurultayın “həddən artıq inqilabi” qərarını “yumşaltmaq” üçün ertəsi gün H.Z.Tağıyevi məclisə dəvət etdilər. H.Z.Tağıyev qurultayı “inqilabi” yoldan yayındırmaq və qəbul olunan qərarı pozmaq üçün nümayəndələri dilə tutmağa və N.Nərimanova qarşı təhqiramiz hücumlar etməyə başladı. O öz sözünün təsirli olması üçün müəllimlərə müraciətlə dedi: “Sizin dünənki qərarınız göstərir ki, qurultaya N.Nərimanov kimi uzağı görməyən adamlar rəhbərlik edir. Bilirsinizmi Nərimanov kimdir? Onun cibində bir qəpiyi yoxdur, mənim pulumla oxuyur. İndi gəlib burada inqilabi danışıq aparır, sizi də ağıldan-başdan çıxarmaq istəyir... Xahiş edirəm dünənki qərarınızı dəyişin, çünki hökumət yanında bütün millətimizə ayıb gətirən işdir”.

Bu sözlərdən sonra qurultaya dərin bir sakitlik çökür. Hamı N.Nərimanova tərəf baxır. O, ayağa qalxıb xitabət kürsüsünə yaxınlaşır. Nümayəndələrin üzündə təəccüb və heyrət vardır. Onlar N.Nərimanovun böyük nüfuz sahibi, milyonçu H.Z.Tağıyevə nə cavab verəcəyini gözləyirdilər.

“Yoldaşlar! - deyə N.Nərimanov sakit, ciddi bir tonla dilləndi. - Mən də cənab Tağıyevdən təqaüd alanlardanam. Lakin mən bilmirdim ki, cənab Tağıyev yoxsul müəllimlərə kömək etməklə istəyir ki, onların müstəqil fikirləri olmasın, hərgah indiyə qədər cənab Tağıyev tələbələrə ona görə kömək etmiş ki, onlar yalnız Tağıyevin dediyini desinlər, belə olduqda mən özümün keçmişimi və hal-hazırımı heç zaman ləkələyə, fəryad etmək lazım gələn yerdə susa bilmərəm. Başqalarının nəinki açıq danışdığı, hətta çar istibdadına qarşı azadlıq yolunda öz qanlarını tökdükləri bir zamanda, mən heç kəsə ixtiyar verməmişəm və imkan vermərəm ki, mənfur qızılın gücü ilə məni susdursun.

Mən zəmanəmizin zalımlarından xilas olmaq üçün, gələcək nəsillərin özünü mənfur qızıla satmaması üçün bütün qurultay qarşısında cənab Tağıyevin təqaüdündən məmnuniyyətlə imtina edirəm”.

N.Nərimanovun mərdanə çıxışı qurultayda hərarətlə qarşılandı. Bu, “millət atası” H.Z.Tağıyevin simasında Azərbaycan burjuaziyasının əks-inqilabi siyasətinə qarşı etiraz kimi səsləndi.

“Münaqişə” Əlimərdan bəy Topçubaşov kimi “rəhbər ziyalılara” xoş gəlmədi. Onlar, müəllimlər qurultayında N.Nərimanovun əleyhinə “mürtəce ziyalıların” çıxışını təşkil etdilər.

Liberal ziyalılar “N.Nərimanov haqlı olsa da, gərək Hacının üzünə ağ olmayaydı” deməklə təsəlli tapırdılar.

Yerli mətbuat “ictimai əhəmiyyəti və gələcək nəsil üçün tərbiyəvi əhəmiyyəti olan” bu hadisə haqqında “rüsvayçılıqla” susdu. Bütün bunlara baxmayaraq, N.Nərimanovun şəxsində mürtəce qüvvələrlə üz-üzə gələn “gənclərin inqilabi cəsarəti” (S.M.Əfəndiyev) sınaqdan mətanətlə çıxdı. N.Nərimanov ideya-siyasi cəhətdən yetkin, mətin və prinsipial inqilab əsgəri idi.

N.Nərimanov xalqın taleyini milyonçuların ixtiyarına tapşırmağı ictimai-siyasi hadisələri başa düşməmək, siyasi korluq kimi qiymətləndirirdi. O, sonralar “Özünüzü biabır etdiyiniz bəsdir, yetər!” (1909) məqaləsində yazırdı:

“Cəmiyyətə xeyri olduğundan dolayı ictimai qoçulara hörmət edib, xeyir iş gördürmək üçün həvəsləndirmək yaxşıdır; ancaq o cür yanlış düşünən dövlətli qoçulara bütün bir millətin müqəddəratını tapşırmaq lap azı axmaqlıqdır”.

“Həyat qəzeti”nin 1906-cı il 25 avqust tarixli nömrəsində verilən bir məlumatdan anlaşılır ki, avqust ayının 24-də N.Nərimanovun müəllimlər qurultayında iştirak etməməsi böyük narahatlıq doğurmuş, nümayəndələr onun iclasa çağırılmasını təkidlə tələb etmişlər. Müəllim Zəkəriyyə bəy N.Nərimanovun yanına xahişə göndərilmişdir (“Füyuzat” jurnalı, 1907, №27).

Rusiya inqilabi hərəkatı N.Nərimanovun dünyagörüşündə ciddi dönüş yaratmışdı. O, Azərbaycan fəhlə və kəndlilərinin azadlıq və səadətini də inqilabi mübarizədə görürdü. Ona görə də kütlələri inqilabi döyüşlərə hazırlamaq üçün xalqın mədəni inkişafına, maariflənməsinə böyük əhəmiyyət verirdi.

Bu dövrdə “İrşad” qəzetində “Cümə söhbəti”, “Həyat” qəzetində “Həftə fəryadı” başlığı altında tez-tez dərc olunan məqalələrində N.Nərimanov ictimai-siyasi hadisələrə maarifçi-demokrat kimi deyil, inqilabçı-demokrat kimi müdaxilə edirdi. O başa düşürdü ki, xalqın azadlığı və istiqlaliyyəti yalnız inqilabi mübarizə yolu ilə əldə edilə bilər. N.Nərimanov bu fikri hər vasitə ilə öz müasirlərinə aşılamağa çalışır, ümumxalq mənafeyini şərəflə qorumağı vətəndaşlıq borcu bilirdi. Onun H.Z.Tağıyev kimi milyonçuya qarşı durması da ümumxalq işini hər şeydən üstün tutması ilə bağlı idi. N.Nərimanov sonralar bu barədə yazırdı: “15 il ən dəyərli cavan yaşlarımı, el uğrunda, maarif üçün işlədikdən sonra, güclü bir hacı mənim şərəfimə toxunmuşdu; xırda, cəfəng ailə qovğası üstündə deyil, bütün bir xalqın tərbiyə və maarif məsələsi üstündə hacıya bərəks olduğum üçün məni təhqir etmişdi. Mən kasıb tələbə ilə milyonçu hacı arasındakı bu mübarizə məslək mübarizəsi idi”.

1906-cı ilin axırlarında N.Nərimanov təhsilini davam etdirmək üçün Odessaya qayıdır.

Oktyabrın ilk günləri idi. N.Nərimanov ayın axırına yaxın qış sessiya imtahanlarını verməli idi. Lakin hələ mühazirəyə yazıla bilməmişdi. Çünki Bakı şəhər duması öz təqaüdçüsünə pul göndərməmişdi. Ona görə də N.Nərimanov Odessadan Bakı şəhər idarəsinə - “zati-aliləri möhtərəm Boris Aleksandroviçə”

12 oktyabr 1906-cı il tarixli məktubunu göndərməli olur. Orada deyilir:

“Oktyabrın axırlarında imtahanları vermək fikrindəyəm, ancaq indiyə kimi mühazirələrə yazılmamışam. Sizdən dübarə xahiş edirəm ki, buna diqqət yetirəsiniz. İdarədə bildirdim ki, mənim üçün pul göndəriləcək. İdarə isə qulaq asmaq belə istəmir. Bəlkə Siz rəsmi kağız yazasınız ki, mən şəhər dumasının təqaüdçüsüyəm: bir sözlə, bütün ümidim Sizədir.

Məşğələlər öz qaydası ilə gedir, iş boğazacandır. Ayın 15-dən 22-dək darülfünun bağlanacaq ki, darülfünunla müdiriyyət arasında anlaşılmazlıq olmasın.

Sağlıqla qalın.

N.Nərimanov.

Ünvan: Sofiyevskaya 8, mənzil 12” .

1907-ci il avqust ayının son günü Nərimanovlar ailəsinə bədbəxtlik üz verir: N.Nərimanovun böyük qardaşı Salman uzun sürən ağır xəstəlikdən sonra səhər saat 9-da, 60 yaşında vəfat edir. “Kaspi” qəzetinin Qafqazda, müsəlman aləmində “nabor korifeyi”, ilk milli mürəttiblərdən biri kimi tanınmış S.Nərimanovun vəfatı münasibətilə dərc etdiyi nekroloqda deyilirdi: “...Müsəlmanlar ustad bir mürəttibi itirdilər. Bakıda, bəlkə də Qafqazda ondan yaxşı mürəttib yox idi.

Nərimanov qurğuşun hərfləri əlinə ilk dəfə bir çox illər bundan əvvəl götürmüş və o vaxtdan bəri nə qədər mətn yığmışdı.

Mərhum həm də ədəbiyyat və publisistika həvəskarı idi, “Həyat” adlı ilk gündəlik müsəlman qəzetinin (nəşri keçən il dayandırılmışdır) səhifələrində yumoristik ruhda çox işgüzar və kəsərli məqalələri, bəzən şeirləri də çap olunurdu...”

S.Nərimanovun vəfatından sonra onun himayəsində yaşayan böyük bir ailə başsız qalır (1905-ci il hadisələri zamanı Tiflisdə ailə başçılarını itirmiş Səkinə Zamanova və Mərziyə Zeynalova öz yetim qalmış uşaqları ilə Bakıya köçüb Salman Nərimanovun himayəsində yaşayırdılar). Ailənin yeganə pənahı olan tələbə N.Nərimanov bu acı həqiqəti dərk etdiyinə görə, necə olursa-olsun təhsili müvəffəqiyyətlə başa vurub vətənə həkim diplomu ilə qayıtmalı idi. Bu vaxt Bakıda öz işini davam etdirən ikinci müəllimlər qurultayı tələbə N.Nərimanovun bir ildən sonra ali məktəbi bitirəcəyini nəzərə alıb, onun bacısı oğlunu məktəblərin birində müəllimlik vəzifəsinə işə götürmək haqqında məsələ qaldırır.

Lakin bir sıra ciddi çətinliklər N.Nərimanovun təhsilini müvəffəqiyyətlə başa vurmasını təhlükə altına alırdı. Onlardan biri Bakı şəhər idarəsi Dövlət Dumasının öz təqaüdçüsünə pulu vaxtında göndərməməsi idi. Bu, böyük narahatlıq doğururdu. (1907-ci ilin sentyabrında Odessaya qayıdan N.Nərimanovun həmkarı Nəcəfbəy Vəzirova göndərdiyi teleqramı fikrimizi bir daha təsdiq edər:

Odessa, 25 sentyabr 1907-ci il.

Möhtərəm Nəcəfbəy!

Mən artıq Odessadayam. Sentyabrın 15-dən məşğələlər davam edir. Artıq bəzi işləri görmüşəm, ancaq dərd burasındadır ki, yeni qaydaya görə dinləmək haqqı ödənilmədən mühazirələrə yazılmaq olmaz... Zəhmət çəkib alicənablıq göstərin, xahiş edin ki, mənə mümkün qədər tez təqaüd göndərsinlər. Sağlıqla qalın.

Sizin N.Nərimanov”).

Bakı və Tiflis şəhərlərinin demokratik ziyalıları N.Nərimanova öz təhsilini başa vurması üçün maddi kömək edirdilər. N.Nərimanov onlara mətbuat vasitəsilə öz razılığını bildirirdi. (N.Nərimanov Odessadan Tiflisə, “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaktoru C.Məmmədquluzadəyə göndərdiyi məktubunda yazırdı:

Mühərrir əfəndim.

Təvəqqe edirəm mənim bu kağızımı jurnalınızda dərc edəsiniz. Bu günlərdə Ağahüseyn Əliyev və Ağa Kərbəlayı Həmid Cəfər cənablarının vasitələri ilə Tiflis cavanları tərəfindən əlli manat və sentyabrda yüz iyirmi manat vüsul oldu, böyük təşəkkürlər edirəm.

Tələbə N.Nərimanov”).

1908-ci il ağır sınaq ili oldu. Həkim A.İ.Kobozyevin xatirəsi N.Nərimanovun dəyanəti, məqsədə çatmaq üçün inadlı mübarizəsi barədə aydın təsəvvür yaradır; “Tələbəliyin son illəri beşinci il “qiyamlarının” yatırıldığı, tolmaçovçuluğun tüğyan etdiyi irtica illəri idi, öz həmyerlilər təşkilatına başçılıq edən Nərimanov belə zülmətli bir şəraitdə işləməli olurdu... Nərimanov etibarsız sayılan yoldaşları ilə universitetin müdiriyyəti arasında nə qədər münaqişəni yoluna qoymuş, nə qədər tələbəni dardan qurtarmışdı? O, belə işləyirdi: bir mühazirəni də buraxmır, gecələr səhərədək oxuyur, yazır, canına qəsd edirdi. Bilirdik ki, ədəbi yaradıcılıqla da məşğul olur”.

1908-ci ilin payızında N.Nərimanov yarımillik sessiya imtahanlarını müvəffəqiyyətlə verdi, oktyabrın 20-də imtahan komissiyası iclasında yoxlamadan keçdi. Ona 2163 nömrəli həkimlik vəsiqəsi verildi. N.Nərimanovun qəlbini sevinc və qürur hissi bürümüşdü. O, yaxın dostları ilə vidalaşma məclisində gələcək böyük işlərdən danışırdı.

İnqilabçı-həkimin taleyində Odessa mühitinin böyük rolunu onun tələbə dostlarından biri haqlı olaraq belə səciyyələndirmişdir: “Nərimanovun inqilabi yolu, onun işi, onun genişlənib inqilab rəhbərinin parlaq fəaliyyətinə çevrilən gələcəyi burada, Odessada müəyyənləşmişdi”.

3. Nəriman Nərimanovun burjua mətbuatında əməkdaşlığının səbəbləri və onun publisistikasının ideya-siyasi istiqaməti. 1905-ci ilin əvvəllərində - Bakıda inqilabi hadisələrin geniş vüsət tapdığı bir dövrdə çar hakim dairələri Zaqafqaziyada milli ədavət törətdi. Çarizm fitnəkarlıq yolu ilə inqilabi hərəkatın qarşısını almağa cəhd edirdi. RSDFP Bakı komitəsi və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan “Hümmət” təşkilatı mürəkkəb, ziddiyyətli bir şəraitdə burjua-demokratik inqilabının mütləqiyyəti devirmək, orta əsr qalıqlarını dağıtmaq, demokratik respublika yaratmaq haqqında V.İ.Lenin təlimini həyata keçirmək üçün Zaqafqaziya xalqlarını qardaşlığa və həmrəyliyə çağırır, siyasi intibahnamə və müraciətnamələr yayır, mitinqlərdə rus, Azərbaycan, gürcü və erməni dillərində inqilabın ən yaxın vəzifəsini izah edir, beləliklə, zəhmətkeşləri silahlı üsyana hazırlayırdılar. Bu zaman qüdrətli təbliğat və təşviqat vasitəsi olan mətbuata böyük ehtiyac hiss olunurdu. Bakı sosial-demokratları və onların mübariz məsləkdaşları - hümmətçilər inqilabın əməli vəzifələrini vaxtında həyata keçirməkdə yüksək tribunanın rolunu layiqincə qiymətləndirsələr də, yeni mətbuat orqanı yaratmaq o qədər də asan deyildi. Hümmətçilər 1904-cü ilin oktyabrından 1905-ci ilin fevralınadək Azərbaycan dilində ilk bolşevik qəzeti “Hümmət”in cəmi 6 nömrəsini hektoqrafla nəşr edə bilmişdilər. Sonra isə çar polisi mətbəəni dağıtmışdı. Odur ki, hümmətçilər canlı publisistik sözü müsəlman fəhlələrinə inqilabi vərəqələr, mitinqlər vasitəsilə çatdırır, mübarizə meydanını hər vasitə ilə genişləndirməyə çalışırdılar.

N.Nərimanov 1905-ci ilin noyabrında Bakıda olduğu zaman “Hümmət” təşkilatının görkəmli xadimlərindən biri kimi, Bakının neft mədənlərində, fabrik və zavodlarında müsəlman fəhlələri arasında inqilabi ideyaları yayır, çarizmin siyasətinin mahiyyətini onlara başa salır, hamını beynəlmiləl birliyə çağırırdı. Onun siyasi mitinq və yığıncaqlarda cəsarətli, aydın və inamlı çıxışları fəhlələri inqilabi mübarizəyə sövq edirdi. Lakin inqilab ocağında, “hadisələrin davam etdiyi yerdə” fəhlələrə operativ, əməli kömək etmək, onları düzgün istiqamətləndirmək, beləliklə, inqilabi hərəkatı genişləndirmək üçün böyük mübarizə meydanı - dövri mətbuat zəruri idi.

N.Nərimanovun 1906-cı ildə Bakıda olduğu zaman liberal-burjua məsləkli “Həyat” və “İrşad” qəzetləri ilə əməkdaşlıq etməsi bu cəhətdən təəccüb doğurmur. Çünki gündəlik mətbuat kütlələrlə sıx əlaqə saxlamağa imkan yaradırdı.

Məlum olduğu kimi, “Həyat” qəzeti liberal-burjua istiqamətli, gündəlik ictimai-siyasi və ədəbi mətbuat orqanı idi. 1905-ci ilin iyun ayından 1906-cı ilin axırınadək, fəaliyyəti ərzində “Həyat” mürəkkəb, ziddiyyətli bir dövrün salnaməsi olmuşdur. Burjua ideoloqları Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev və din xadimləri “Həyat”ın ideya istiqamətini “Bizim üçün islam xaricində nicat yoxdur” ruhunda aparırdılar. C.Məmmədquluzadə “Xatiratım” əsərində yazırdı: “Həyat”ın birinci nömrələrini oxuyanda elə yadımdadır ki, mən çox da artıq təəssüf eləmədim, qeyriləri belə bir rüznaməyə sahib olurlar, mən ola bilmirəm. Burada mən qəzet sahibləri Əlibəyin və Əhmədbəyin yazıçılıqda çox məharətli olmaqlarını təsdiq edə-edə onların qəzetlərini o yerdə xoşlamadım ki, birinci nömrənin baş məqaləsində möhtərəm qələm sahibləri çox da islamdan və müsəlmançılıqdan dəm vururdular və elə bilirəm ki, səhv eləmirəm əgər desəm ki, adi bir islam mübəlliği kimi və şəriət vaizi kimi müsəlman qardaşları islam dinində dəxi də sabitqədəm və bərqərar olmağa dəvət edirdilər”.

Buna baxmayaraq, inqilab tufanının irəli atdığı bir sıra ictimai problemlər, həyat həqiqətləri qəzetin səhifələrində özünə yer tapırdı.

“Həyat”da liberal-burjua ziyalıları Azərbaycan burjuaziyasının mənafeyini müdafiə edirdilər. Bu “millət fədailəri” pantürkizm, panislamizm və ya “milli muxtariyyət” hərəkatını canfəşanlıqla yayır, bir ovuc sərvət sahiblərinə xidmət edirdilər. Onlar Azərbaycan xalqının gələcək taleyi ilə bağlı ictimai problemləri həll etməkdən, həqiqi “nicat” yolunu göstərməkdən uzaq idilər.

Sözün həqiqi mənasında xalqın dərdçəkəni, onun gələcək mədəni inkişafını düşünən və hər vasitə ilə kömək edən tərəqqipərvər ziyalılar “Həyat” qəzeti səhifələrində ən vacib ictimai problemlərə toxunur, onların həllinə çarə axtarır, beləliklə, öz arzu və ideallarının həyata keçəcəyinə inanırdılar. M.Ə.Sabirin “Beynəlmiləl” şeiri, A.Səhhətin lirik əsərləri, Abdulla Surun, S.Qənizadənin, Ü.Hacıbəyovun, H.Zərdabinin, N.Vəzirovun və b. felyetonları, elmi və publisist məqalələri onların maarifçi-demokratik ideallarını bariz şəkildə ifadə edirdi.

N.Nərimanov “Həyat” qəzetində “Nər”, “Arı bəy” imzası ilə çap etdirdiyi “Həftə fəryadı”, “Hərdənbir” felyetonlarında və məqalələrində ictimai-siyasi hadisələrə müasirlərindən fərqli olaraq daha fəal münasibət bəsləyirdi. O, maarifçi baxışlarından tam xilas ola bilməsə də, dövrün irəli sürdüyü problemlərin həllinə əsasən inqilabi-demokratik mövqedən yanaşırdı. N.Nərimanovun dünyagörüşündə baş verən təkamül təsadüfi deyildi. Odessada, istərsə də Bakıda inqilabi tufanların qaynağında olan N.Nərimanov ümumxalq hərəkatını diqqətlə izləyir, ona böyük ümidlər bəsləyirdi. Məhz buna görə də liberal-burjua məsləkli “Həyat” qəzetindən qabaqcıl ideyaları yaymaq, xalqa həqiqəti başa salmaq və onları inqilabi mübarizəyə hazırlamaq üçün bir tribuna kimi istifadə edirdi. Eyni fikri N.Nərimanovun “İrşad” qəzeti səhifələrində “Nər” imzası ilə buraxılan “Cümə söhbəti” felyetonları və siyasi-publisist məqalələri haqqında da demək olar. Lakin “İrşad” qəzeti “Həyat”a nisbətən mütərəqqi ideyalara, eyni zamanda inqilabi demokratizmə, marksist görüşlərin yayılmasına daha çox meyilli olmuşdur.

Burada N.Nərimanov, S.M.Əfəndiyev kimi hümmətçilər, F.Köçərli, Abdulla Sur, F.Ağazadə, Ü.Hacıbəyov kimi maarifpərvər yazıçılar müntəzəm çıxış edirdilər. Qəzet inqilabi hadisələrə həssas münasibət bəsləyir, bəzən bolşevik və inqilabi-demokratik mətbuatın təbliğ etdiyi ideologiyanı yayırdı.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.- 2020.- 8 mart.- S.3.