Heç kəsin bilmədiyi “gizli görüş”

“Şahidi olduğun bir əməl yaddaşda daha dərin iz qoyur, nəinki bu barədə deyilən min söz”

Henrik İbsen,

Norveç şairi.

Baharın gəlhagəl, qışın isə qaçaqaç günləri idi. İrəvan quberniyasının Yeni Bayazid qəzasının Çəmbərək (Krasnoselo) rayonunun camaatı Novruz bayramı əhval-ruhiyyəsi ilə yaşayırdı. Yaşlılar çaşır yığmaq üçün ağır kürklərini çıxardıb yamaclara çıxmaq zamanını, uşaqlar isə əldən düşənədək üzmək üçün Göyçə gölünün suyunun isinməsini gözləyirdilər. Rayon əhli adi günlərinin birini yaşayırdı. Mövsümün bu dövrü hər il belə olurdu bu yerlərdə.

1965-ci ilin ilk baharı da istisna deyildi.

Rayon rəhbərliyi də cari işlərlə məşğul idi. Rayon Partiya Komitəsinin katibi Kazım Əliyev səhər-səhər iş otağında daxil olan məktubları diqqətlə oxuyub müvafiq şöbələr üzrə tapşırıqlar verirdi. Telefon zəng çaldı. Birinci katib Əli Həsənovla birbaşa əlaqə telefonu idi.

- Buyurun, yoldaş Həsənov.

- Kazım, Ağbulaqdakı təsərrüfatlarla bağlı fikrini bilmək istəyirəm. Bir düşün, gələcəm sənin otağında danışaq.

Aralarında səmimi münasibətlər olsa da, bir az gözlənilməz idi belə bir qeyri-formal zəng. Həm də axı Ağbulaq ərazisində müzakirə oluna biləcək xüsusi mövzu da yox idi.

Əli Həsənov özü Kazım Əliyevin otağına gəldi. Bir neçə dəfə Ağbulaq kəndinin adını çəkdikdən sonra gözləri ilə Kazım Əliyevi dəhlizə dəvət etdi. Hər ikisi dəhlizə çıxdılar. Əli Həsənov dedi:

- Günorta qonağımız olacaq. Bu yerlərin adamı deyil. Sizdə nahar edəcəyik. Səməndər bacıya de hazır olsun. Telefonla bir söz demə. İşdən tez gedərsən. Bizim evdə qulaq var (Əli Həsənov evində danışıqların izlənməsi üçün cihaz quraşdırıldığını nəzərdə tuturdu).

Qonağın kim olduğunu soruşmazlar. Bu yerlərin qaydası belə idi. Günorta Kazım Əliyevin evi tərəfə “QAZ 69” markalı maşın yaxınlaşdı. Ev sahibi və Əli Həsənov qonağı eşikdə gözləyirdilər. Maşından hündürboylu, idmançı cüssəli, mavi gözlü, 40 yaşlarında bir adam düşdü. Əli Həsənovla görüşdü. Onlar tanış idilər. Daha sonra Kazım Əliyevlə əl sıxdı. Sonra diqqətlə Kazım Əliyevə baxdı. Həyətə daxil oldular. Gəlmə adam Əli Həsənovdan soruşdu:

- Haqqında danışdığın əməkdaşın bu adamdır?

Əli Həsənov təsdiq etdi. Otağa keçdilər. Səməndər xanım məcməyidə xoruzpipiyi dəmlənmiş ətirli çayla içəri daxil oldu.

- Sizin tərəfdə kəklikotu çayı olmur?-qonaq gümrah səslə soruşub otağa çökmüş rəsmiyyətə bir sadəlik qatdı.

Az keçmiş Səməndər xanım bu dəfə kəklikotu çayını süfrəyə düzdü, yanında da İrəvan kətəsi. Ətirli qoxu otağı bürüdü. Çayın qonağın ürəyincə olması sezilirdi. Qonaq tavana, divarlara göz gəzdirdi. Elə bil öz-özlüyündə nəyi isə götür-qoy edir, əllərini yuyurmuş kimi gah sağ əli ilə sol yumruğunu, gah da sol əli ilə sağ yumruğunu sıxırdı. Saatına baxdı:

- Yemək qalsın başqa vaxta. Çıxaq havaya, deyib ayağa qalxdı.

Səməndər xanıma minnətdarlığını bildirdi:

- Belə yerlərin kəklikotu dəmini içməyib gedə bilməzdim.

İdmançı görkəmli adam gəldiyi “QAZ 69”da, Əli Həsənovla Kazım Əliyev “Volqa”da ermənilərin sıx məskunlaşdığı Orconikidze kəndini keçərək Şınıx dərəsi tərəfə, Azərbaycan SSR ərazisinə, Gədəbəyə, Mutu dərəyə, Köhnə Baş Keçidə üz tutdular. Bir qədər sonra maşınlar dayandı. Qonaq “Qoy, əməkdaşın bizi burada gözləsin”- dedi.

Həsənovla qonaq aralanıb şumluğa tərəf yollandılar. Kazım Əliyev maşının yanında qaldı. Bir saat davam edən söhbətdən sonra qonaqla Birinci katib geri döndülər. Qonaq hər ikisi ilə görüşüb öz maşınına tərəf irəliləməzdən əvvəl Əli Həsənova sakit, lakin qətiyyətli səslə dedi:

- Yoldaşa da vəziyyəti izah et. Heç bir şeydən də çəkinməyin. Bir addım belə ata bilməzlər. Möhkəm dayanın.

“QAZ-69” uzaqlaşdı. Əli Həsənov qayğılı görünürdü, başını bulayıb Kazım Əliyevə dedi:

- Bu adam bizi böyük bəladan qurtarmağa gəlib. Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin rəis müavini Heydər Əliyevdir. Bakıdan Naxçıvana, oradan da maşınla birbaşa bizim rayona gəlib. Qonşularımız dinc durmurlar.

İki gün sonra rayonda görünməyən hadisələr yaşandı. Çəmbərəkə Moskvadan DTK-nın nümayəndələri gəldilər. Sovet rəhbərliyi milli məsələyə və millətçiliyin hər hansı bir təzahürünə çox həssas yanaşırdı. Rayonun DOSAAF (Dobrovolğnoe Obhestvo Sodeystviə Armii, Aviaüii i Flotu) “Orduya, Aviasiyaya və Donanmaya Könüllü Yardım Cəmiyyəti”nin binasındakı silah otağından yoxa çıxmış silahlar Moskvadan gələn komissiya tərəfindən Orconikidze ermənilərindən yığıldı. Məhdud sayda adama məlum idi ki, oradan və rayon milis şöbəsinin silah saxlanılma otağından “itmiş” silahlar əvvəlcədən hazırlanmış plana əsasən ermənilərə paylanıbmış.

Aprelin 24-ü, qondarma “erməni soyqırımı” günündə Yerevandan gəlmiş dəstə ilə yerli millətçilər təxribatlar törədərək Gədəbəyin Şınıx dərəsinin Orconikidzeyə yaxın kəndlərində və Krasnoselonun Ardanış, Şorca və Ağbulaq kəndlərində azərbaycanlıları qırmağı planlaşdırmışdılar.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, qondarma “erməni soyqırımı”nın 50 illiyi ərəfəsində Qərbdə, o cümlədən Latın Amerikasında və Yaxın Şərqdə yaşayan ermənilər Türkiyə əleyhinə genişmiqyaslı terror aksiyalarına start verməyi qərara aldılar. Ondan əvvəl isə Azərbaycanda və Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı silsilə təxribatlar planlaşdırılırdı. Erməni lobbisinin təzyiqləri qarşısında aciz qalan Sovet rəhbərliyi prinsipsizlik nümayiş etdirərək 1965-ci ildə “soyqırımla” bağlı Yerevanda məhdud çərçivədə tədbir keçirilməsinə icazə verdi. Əslində bu aqressiv erməni milliyyətçiliyinə SSRİ məkanında da əl-qol açmağa imkan yaratdı.

..Söhbətin əvvəlinə qayıdaq. Krasnoseloda dindirmələr, sorğu-suallar başladı. Rayonun partiya-sovet və hüquq-mühafizə orqanlarının rəhbərləri də Moskvadan göndərilmiş xüsusi komissiya tərəfindən şübhəlilər qismində təhqiqata cəlb olundular. Yerli milis şöbəsinin rəisi mayor Qaleçyan xüsusilə narahat görünürdü. Əsaslar isə ciddi idi. Əvvəllər də azərbaycanlılara qarşı nifrətini gizlətməyən Qaleçyanın dinc əhalinin əmin-amanlığını qorumaq əvəzinə terror şəbəkəsinin əsas əlaqələndiricisi olması üzə çıxmışdı.

Rayonda müxtəlif şayiələr yayılmağa başladı. Artıq rayon camaatı terror şəbəkəsinin Yerevana, oradan da xaricə uzanmasını müzakirə edirdi. Moskva komissiyasının rayonda işinin ikinci günü isə Qaleçyanın öldürüldüyü xəbəri yayıldı. Rəsmi versiya “özünəqəsd” oldu. Qaleçyanın kabinetində ağzının içinə atəş açılmışdı. Kriminal aləmdə ağzından söz qaçıran şəbəkə üzvləri belə cəzalandırılır. Bu ölüm əslində Moskva komissiyasının da işinə yaradı. Şəbəkənin əsas təşkilatçıları və üvzləri nə bilindilər, nə də həbs olundular.

... Bu gerçək hadisə Heydər Əliyevin həyatından olan epizodik bir andır. Yüzlərlə, minlərlə soydaşımızı xilas edən an. Göyçəlilər daha 23 il öz dədə-baba torpaqlarında yaşayıb-yaratdılar. Əli Həsənov daha 4 il Birinci katib işlədi. Daha sonra İrəvanda rəhbər vəzifələrdə işləsə də, artıq o, ermənilərin qəzəbinə tuş gəlmişdi. Onun erməni siyasi dairələri tərəfindən təqibləri başlanmışdı, hər an şərlənərək həbs edilməsi zaman məsələsi idi. Heydər Əliyev bu vətənpərvər azərbaycanlı kadrı erməni şovinizminin cəngindən xilas edərək Azərbaycana dəvət etdi və o, Azərbaycanda məsul vəzifələrdə çalışdı. Həsənovdan sonra azərbaycanlıların böyük əksəriyyət təşkil etdiyi Krasnoseloda bir daha birinci şəxs postuna Azərbaycan türkü təyin edilmədi.

O dövrün gerçəkliyi elə idi ki, anti Azərbaycan Sovet rejiminin sərt qadağaları çərçivəsində Heydər Əliyevin belə fədakarlıqlarından xalqımızın xəbəri olmurdu, amma az sayda bilənlər Azərbaycan xalqının böyük oğlunun belə əməllərini daim minnətdarlıqla xatırlayırlar.

Nə yaxşı ki, həmfikrim, göyçəli həkim Hüseyn Hüseynov kimi həmin hadisələrin canlı şahidləri həyatdadır.

Tahir Kərimovun canlı şahidi olduğu xatirəsi xəyalən məni İrəvanda mərkəzi qəzetdə (“Sovet Ermənistanı”nda) işlədiyim 1950-1960-cı illərə apardı. İstər-istəməz qəti bir fikrə gəldim ki, Prezident Heydər Əliyevin şəxsi tərcüməçisi Tahir Kərimovun heç kəsin bilmədiyi taleyüklü hadisənin sirrini açdığı xatirəni oxucunun daha aydın başa düşməsi üçün mən də bildiklərimi deyim.

Ötən əsrin 50-ci illərində Ermənistan KP Mərkəzi Komitəsinin Birinci katibi “Rostov” ermənisi Zarobyan idi. Erməni dilini yaxşı bilmirdi, rus dilində danışması etiraz doğurmuşdur. O, nəhayət öz dilini mənimsədi. Amma mənəvi aləmində, davranışında dəyişikliyə ehtiyacı yox idi. Zarobyan kommunist libasında tipik erməni millətçisi idi.

Onun hakimiyyəti dövründə erməni ictimai-siyasi həyatında sakitlik görünsə də, alt qatında narahatlıq var idi. Diktator Stalinin vahiməsindən xilas olan ermənilərin əl-qol açmasına imkan yaranmışdı. 40-cı illərdə Ermənistan ərazisinə xarici ölkələrdən köçürülmüş erməni köçkünlərinə fıravan yaşamaq üçün tam şərait yaradılmışdı. Bir neçə ildən sonra, təxminən 1948-1949-cu illərdə məlum olmuşdu ki, İrəvan və ətraf qəsəbələrdə daşnakların gizli siyasi dərnəkləri yaranmışdı. Stalinin göstərişi ilə minlərlə daşnak iki eşalon yük vaqonlarında təhlükəsizlik orqanları tərəfindən həbs edilib, Sibirə sürgünə göndərilmişdi. Hərdən eşidirdik ki, xaricdən köçürülmüş ermənilər sərhədlərdən dəstə-dəstə xaricə getməyə can atırdı.

“Sovet Ermənistanı” qəzetinin qocaman redaktoru Cəfər Vəlibəyov xəstələndiyinə görə, hamı onun müavini Əli Həsənovun redaktor olmasını gözləyirdi.

Lakin Həbib Həsənov qəzetə redaktor təyin olundu. Əli Həsənovu sonra Cəmbərək (Krasnoselo) rayonuna birinci katib göndərdilər. O vaxtlar N.Xruşşov İrəvan səfərini başa vurmuşdu. 1959-cu ilin payızı yerli partiya təşkilatlarının hesabat-seçki yığıncaqları keçirilirdi. Redaktor Həbib Həsənov məni çağırıb İrəvanda çoxminlik fəhləsi olan elektrik cihazıqayırma zavoduna göndərdi. Orada hesabat yığıncağına MK-nın birinci katibi Zarobyan gəlməli idi. İclasın başlanmasına yarım saat qalmış, jurnalistləri bir otağa dəvət etdilər. Zarobyan iclas zalına getmədən jurnalistlərlə görüşdü. Onu müşayiət edən adam bir-bir Zarobyanın əl verib görüşdüyü jurnalistin mənsub olduğu qəzetin adını çəkirdi. Sonra Zarobyanı müşayiət edən adam jurnalistlərə dedi:

“Sovet Ermənistanı” və “Avanqart” “ErmənTA”-nın məqaləsini, o biri qəzetlər isə sərbəst məqalə hazırlasın. Zarobyanın bu fikri “Sovet Ermənistanı” qəzetinə təhqiramiz bir münasibət idi.

Mən redaktora bu barədə məlumat vermədim. Yığıncaqda iştirak etdim. Zarobyan səhnəyə tək çıxdı, iki saat ayaq üstə minlərlə erməni ilə ata-bala kimi söhbət etdi: “Xruşşov gəldi, ondan nələri qoparda bildik”. Lap axırda bütün zalda gurultu qopdu.

—Bəs Naxçıvanın məsələsi - deyə qışqırırdılar.

Zarobyan əllərini qaldırdı, zalda səs-səmir kəsildi.

—Biz xaricdən, erməni kilsələrindən yepiskopları çağırmışdıq. Xruşşova bildirdik ki, xarici ölkə din xadimləri sizinlə görüşmək istəyir. O qəbul etdi. Təzim edib, çox söz dedilər. “Siz yer üzündə erməni xalqının ümidi, pənahı. Sizi deyib gəlmişik, biz inanırıq ki, Siz Naxçıvanı bizə verəcəksiniz...”.

Xruşşov dedi: mən bu dəqiqə Naxçıvanı Sizə verərdim. Amma bu beynəlxalq münaqişəyə səbəb olar. Sovet ölkəsi ucsuz-bucaqsızdır. Harada istəsəniz, gəlin yaşayın!

Bu sözdən sonra, elə bil arı pətəyinə çöp uzatdım, bir uğultu, bir qarışıqlıq düşdü ki, gəl görəsən. Zarobyanı eşidən olmadı, o, səhnəni tərk etdi.

- İstədi desin ki, ay nankorlar, bir sıra vergilərdən atanız Xruşşov bizi xilas etdi. 7 milyard manata (Sovet İttifaqı büdcəsi hesabına) Naxçıvanın Arpa çayının Sevana tökülməsinə tunel çəkdirdik. Amma deyə bilmədi.

... 1964-cü ilə qədər Cəmbərək rayon (Krasnoselo) partiya komitəsinin I katibi Əli Həsənovla zəngləşirdik. O məni rayona dəvət edirdi. Mən Bakıda aspirant idim, getmək imkanım olmurdu.

60-cı illərin axırında Əli Həsənov gözlənilmədən Bakıya köçdü. Bir neçə ay xəstəxanada yatdı. Heydər Əliyev ona Bakıda münasib bir vəzifə verdi. Sən demə, daşnak gizli təşkilatının “soyqırım tədbiri”nin iflasa uğramasının intiqamını Əli Həsənovdan almaq istəyirmişlər. Heydər Əliyev Ermənistan KP MK birinci katibinə zəng vurub onun Bakıya dəyişilməsinə nail olmuşdu. Mən onunla tez-tez görüşürdüm.

Tahir KƏrimov,

Diplomat, Harvard Universitetinin

məzunu,

mərhum Prezident

Heydər Əliyevin şəxsi tərcüməçisi.

Teymur ƏHMƏDOV.

Respublika.- 2020.- 5 may.- S.6.