“BAŞLANĞIC” siyasətinin məntiqi

Keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanda qazanılmış çoxşaxəli uğurların əsasında “Azərbaycan SSR - SSR İttifaqı” arasında münasibətlərdə tarazlığın qorunması və sovetin potensialından respublikanın mənafeyi üçün bəhrələnmək fəlsəfəsi ilə bağlı olmuşdur. “AZƏRBAYCAN MÜSTƏQİLLİYİNİ İTİRMİŞDİ, LAKİN DÖVLƏTÇİLİYİNİ İTİRMƏMİŞDİ” düşüncəsi müdrik və səbirli dövlət idarəçiliyinin konsepsiyası idi. Respublikada hərtərəfli keyfiyyət və kəmiyyət dəyişikliyinin həyata keçirilməsi, erməni irredentizminə qarşı xüsusi məharətlə düşünülmüş cəsarətli əks-zərbələrin endirilməsi, sovet ideologiyası ilə paralel sovet azərbaycançılığı ideologiyasının realizəsi Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində yeni tipli dövlətlərarası münasibətlər formatını müəyyənləşdirmişdi. Hədəf Vətən Azərbaycanın mənafeyini layiqincə qorumaq və gücləndirmək idi.

(əvvəli 16 may tarixli sayımızda)

Hər iki mürtəce cərəyanın alt qatında erməni irredentizmi arzuları yuvalanmışdı. Azərbaycanlılara qarşı deportasiya, erməniliyə münasibətdə repatriasiyalar həmin cərəyanların məqsədli taktikalarından idi. Bu bəlaların realizə olunmasına ciddi və əsaslandırılmış müqavimətin göstərilə bilinməməsinin əsas səbəblərdən biri ümumittifaq çərçivəsində “Mərkəz və Azərbaycan” münasibətlərinin Azərbaycana inam və siyasi hörmət istiqamətində formalaşdırmaqda problemlər yaşamaqdan irəli gəlirdi. Baxmayaraq ki, Sovet Azərbaycanı digər respublikalarla müqayisədə iqtisadi cəhətdən üstün mövqeyə və yaxşı maliyyə bazası formalaşdıran imkanlara malik idi, lakin mərkəz tərəfindən adekvat imtiyazlar və ictimai-siyasi çəki ilə münasibət bildirilmirdi. Gürcüstan SSR, xüsusilə də Ermənistan SSR isə bu sahədə milli maraqlara cavab verən mövqe müəyyənləşdirməklə, mərkəzin simpatiyasını öz üzərində cəmləməyi bacarmış, “dövlət içində dövlət” siyasətini özünəxidmət prinsipinə çevirə bilmişdi. Bu yolla Azərbaycan SSR-dən yeni ərazilərin qopardılması, revanşizm, eksponsionist ideyalarla regionda avtoxtonluq fikirlərini traybalizm və probabilizm müstəvisində irəli sürərək reallaşdırmaq, nəticə etibarilə regiondakı erməni irredentlərə xidmət edirdi.

Beləliklə, XX əsrin 60-cı illərinin axırlarınadək, əsasən, “yumşaq qüvvə” terrorunun müxtəlif üsulları ilə, hətta “qara terror” aktları törətməkdən də çəkinməyərək Azərbaycan SSR-ə qarşı erməniçi yürüşlər acınacaqlı olmuşdur.

“Mərkəz və Azərbaycan” münasibətlərini formalaşdıran hər iki tərəf öz dövrünün mövcud Konstitusiyanın tələblərindən çıxış edirdilər. Bu sahədə söz və güc sahibi SSRİ Konstitusiyası idi. Lakin müttəfiq respublikaların konstitusiyalarına bəzi vətənpərvərlik və “müstəqilliyə aid” elementləri sızdıraraq, dövlət idarəçiliyində ona güvənən və iş görmək istəyən yerli rəhbərlər də olmuşdur. Bu fikrin təcrübədə tətbiqi əlamətlərinə o dövrün bəzi azərbaycanlı-kommunistlərinin fəaliyyətində rast gəlmək mümkündür. Lakin həmin kommunistlərin məhz mərkəzi dövlətlə münasibətlərində tarazlığı müəyyənləşdirə bilməmələri həm respublika, həm də həmin rəhbər işçilərin istehsalat taleyində faciəyə çevrilmişdi. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin Sovet Azərbaycanı dövlətçiliyi tarixində rəhbərlik taktikası bu baxımdan xüsusi müdrikliyi ilə diqqət çəkir.

Müasir dövlətçilik fəlsəfəsində Konstitusiya institutunun varlığı müstəqilliyin əsas amillərindən biridir. Azərbaycan SSR-nin birinci Konstitusiyası 19 may 1921-ci ildə qəbul olunmuşdur. SSRİ-nin 1921-ci il Konstitusiyasının bəndlərinə və şərtlərinə uyğun yenidən işlənən Azərbaycan SSR-nin həmin Konstitusiyası 14 may 1925-ci ildə təsdiqlənmişdi. Bunun bazasında hazırlanan və Ümumazərbaycan Şuralarının 26 mart 1927-ci il tarixli 4-cü çağırış qurultayında təsdiq edilən Əsas Qanunda dövlətçilik ruhu belə ifadə olunmuşdu: “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası suveren dövlətidir (fərqləndirmə mənimdir - E.C.) və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikasının tərkibindən sərbəst çıxmaq hüququnu özündə saxlayır”. 1937-ci il Konstitusiyasında da bu fikir mövcud idi. Həmçinin, 1938-1945-ci illər arasında edilən dəyişiklik və əlavələrdən sonra da yerli konstitusiyada Azərbaycan SSR-nin müəyyən suveren hüquqlara malik DÖVLƏT STATUSU təsbit edilmişdi. Azərbaycan SSR-nin sonuncu - 1978-ci il Konstitusiyasında da özündən əvvəlki Əsas qanunların ideya və prinsiplərinin varisliyi qorunub saxlanılmışdı. Burada da Azərbaycan SSR məhz sovet sosialist dövləti olaraq tanınır və SSRİ Konstitusiyasının 14-cü bəndindən xaric digər dövlət hüquqlarının həyata keçirilməsində müstəqil olduğu vurğulanırdı.

Bu sənədlərdə müstəqilliyin elementlərini göstərən iqtisadi sahəyə dair müəyyən sərbəstliklər də öz əksini tapmışdı, siyasi-hərbi xətt üzrə ittifaqçılıq, qarşılıqlı kömək göstərmək şərti bərabərhüquqlu respublikaların könüllü birləşməsi fikri ilə vurğulanmaqla yanaşı, hər respublikanın SSRİ-nin tərkibindən sərbəst çıxmaq hüququnu özündə saxladığı bildirilirdi: “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası - suveren Sovet Sosialist dövlətidir ... və SSRİ-nin tərkibindən sərbəst çıxmaq hüququnu özündə saxlayır. Onun ərazisi onun razılığı olmadan dəyişdirilə bilməz”. Ancaq ərazi məsələsi barədə qarşılıqlı razılığın SSR İttifaqının təsdiqinə verilməsi mütləq olaraq bildirilirdi. Bu şərtlərin siyasi ruhu SSRİ Konstitusiyasından gəlirdi. Həmçinin, orada qeyd olunurdu ki, İttifaq dövlətini yaradan hər bir suveren ittifaq respublikası öz dövlət hakimiyyətini müstəqil icra edir. Bununla da SSRİ tərkibindəki müttəfiq respublikanın müstəqil dövlət statusu etiraf edilirdi.

Sovet konstitusiyalarındakı suveren hüquqlarla bağlı məsələlərə ona görə diqqət ayırdıq ki, həmin amil yerli kommunist rəhbərlər üçün cazibədar, SSR İttifaqı üçün isə kövrək nöqtə idi. Ona görə də yerli rəhbər vəzifəyə kadr seçimi və təsdiqi birbaşa mərkəzi dövlətin nəzarəti qeyri-leqal razılığı ilə həyata keçirilirdi. Təsadüfi deyil ki, 8 dekabr 1991-ci ildə məşhur Belovej sazişini imzalayaraq Sovet dövlətinə son verən respublikaların başçılarının belə addım atmasında məhz SSRİ-nin tərkibindən çıxmaq hüququ həlledici rol oynamışdır. Beləliklə, Sovet Azərbaycanına rəhbərlik etmiş əvvəlki şəxslərin əksəriyyətinin millətçilikdə ittiham edilərək işdən azad olunmaları “Müttəfiq respublika - İttifaq dövləti” arasındakı münasibətlərin bərabərhüquqluluq əsasında formalaşdırılması, milli təəssübkeşliyi büruzə verən addımların atılmasında mövqe yanlışlığından irəli gəlmişdi. Azərbaycan SSR-nin bəzi rəhbərlərinin həmin qanunların səmimiliyinə inanaraq müəyyən məqamlarda ötkəmlik və “müstəqillik” nümayiş etdirməsinin qarşısı mərkəzi ittifaq dövləti tərəfindən siyasi qərarlarla, inzibati-təşkilati formatda sərt şəkildə alınırdı.

Bu məsələyə sovet hakimiyyətinin ekstremal dövrlərini anlamaq, mərkəzdəki KP lideri ilə yerlərdəki kommunist lider arasındakı münasibətlərin səviyyəsi də təsirsiz qalmırdı. Çünki bu münasibətləri qurmaqda dövrün ictimai-siyasi durumu, rəhbərlik etmək üsulu, milli lider keyfiyyətləri, dövlət xadimi olmaq bacarığı, milliliyi xüsusi bacarıqla həyata keçirmək istedadı həlledici əhəmiyyət daşıyırdı. Bu şərtlərin hamısının eyni zaman, mühit anında bir yerdə cəmlənməsi də siyasi bəxt və dövlətçilik taleyi baxımından mühüm idi.

Beləliklə, sovet rəhbərlik sisteminin XX əsr 20-50-ci illər təcrübəsi və 50-60-cı illər durumu yeni tipli yerli rəhbər kadra tələbat yaratmışdı. Azərbaycan SSR üçün həmin yeni tipli rəhbər kadr Heydər Əlirza oğlu Əliyev olmuşdur.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev Azərbaycan SSR-nin rəhbərliyinə seçilərkən öz sələflərinin fəaliyyəti, xüsusilə də mərkəzlə münasibətləri qurmağın şərtləri barədə özəl fikrə malik idi. Özündən əvvəlki rəhbər kadrların mütləq əksəriyyəti mərkəzi dövlət tərəfindən ağır siyasi günah - “millətçi”, “vətən xaini” adı ilə ittiham edilməsinə baxmayaraq, onların fəaliyyət dövrü və acınacaqlı istehsalat taleyi barədə Heydər Əliyevin öz fikri, şəxsi qənaəti vardı. O bu barədə mövqeyini ictimaiyyətlə bölüşmüşdür. Həmin açıqlamalar dövrün, ictimai-siyasi mühitin fonunda yerli rəhbərliyin fəaliyyətinə obyektiv yanaşaraq ana Vətənə, respublikaya və millətə daha faydalı olmaq məntiqilə çalışmaq niyyətinin olması ilə izah edilirdi, bu, necə icra edilir və mərkəz tərəfindən necə qəbul olunur - bu məsələnin digər üzü idi. Bütün bunlar göstərir ki, Heydər Əliyev Azərbaycan SSR-nin rəhbəri olaraq fəaliyyətə başlayarkən özündən əvvəlki həmkarlarının təcrübəsini və siyasi aqibətini də nəzərə almaqla, vətənə və millətə daha uzun müddətə və daha faydalı işlər görmək əqidəsinə bağlı “Mərkəz və Azərbaycan” münasibətlərini yenidən formalaşdırmaqla siyasi realizm və strateji məharət, müdrik dövlət xadimi istedadı nümayiş etdirmişdir.

Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərlik etdiyi sovet dövründə (1969-1982) yerli idarəçilik aparatının möhkəmləndirilməsi, kadrlarla işin əsaslı şəkildə yenidən qurulması, yeni kadrların formalaşdırılması, ədalət, düzgünlük və tələbkarlığın gücləndirilməsi nəticəsində respublikanın bütün sahələrində nailiyyətlər qazanıldı, milli ruhun yenidən dirçəlişi dövrü yaşandı. Bu uğurlar mərkəzlə münasibətlərdə etibarlılıq qarşılıqlı kömək ruhunun dərinləşdirilməsi sayəsində həll oluna bilərdi. Heydər Əliyevin dövlət idarəçiliyi bacarığı buna nail ola bilmişdi. Beləliklə, Heydər Əliyev, sovet dövlətinin imtiyazlarını Azərbaycan SSR-ə yönəltməyə, Azərbaycan SSR-in üstünlüklərini və maddi-mənəvi fərqliliklərini mərkəzi dövlətin nəzərində daha da xoşlandırmaqla respublikanın SSR İttifaqı üçün faydalılıq və cazibədarlıq əmsalını xeyli böyütmüşdü. Bu - SOVET AZƏRBAYCANÇILIĞI ideologiyasının məntiqi əsası idi. Beləliklə, qarşılıqlı münasibətlərdə bərabərhüquqluluq anlayışını yeni realist düşüncə ilə həyata keçirmək, bu yolda cəsarət, ötkəmli mövqe, tarixi Vətənin mənafeyinin qorunması yolunda prinsipiallıq göstərmək üçün çox güclü platforma hazırlanmış, Azərbaycanda bütün sahələrdə uğurların əsasları formalaşdırılmışdı.

Həmin mərhələnin müsbətini inkişaf etdirən, mənfisinin isə qarşısını alan Heydər Əliyev sovet dövrü barədə fikir bildirərkən vurğulayırdı ki, Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini davam etdirərək “70 illik sovet hakimiyyəti dövründə böyük inkişaf yolu keçibdir”. Bu fikrin dərinliyində belə bir qətilik də var: Azərbaycan SSR o dövrdə SSR İttifaqının tərkibində suveren dövlət idi. Çünki o özü bu fikrin fəlsəfəsi ilə yaşayır və fəaliyyət göstərirdi. Buna görə də Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev mərkəzi İttifaq dövləti ilə münasibətləri Azərbaycan SSR dövlətinin başçısı səviyyəsindən qurmuşdu. Azərbaycan SSR SSRİ-nin sütunlarını təşkil edən Rusiya, Ukrayna, Belarusiya qədər sovet dövləti üçün iqtisadi-siyasi əhəmiyyətə malik respublikaya çevrilmişdi. Azərbaycan SSR dövlətinin başçısı Azərbaycana zəruri olan təsərrüfat, elm, mədəniyyət və digər sahələrə dair görüləsi işlərdə İttifaq dövlətinin imkanlarından faydalanmağı önə çəkir, tarixi vətəninin mənafeyini güclü siyasi iradə, konstitusiya hüquqları çərçivəsində müdafiə edirdi. Respublika müttəfiq dövlət imicini qazanmışdı.

Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını reallaşdırmağa çalışan erməni irredentlərə qarşı mübarizə məsələlərində də Heydər Əliyevin mövqeyi Azərbaycan SSR dövlətinin maraqları səviyyəsindən Mərkəzi orqanlara təqdim edirdi. Bu baxımdan Heydər Əliyevin 30-70-ci illərdə “erməni millətçiləri Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan ayırıb Ermənistana birləşdirmək cəhdlərindən əl çəkməmişdilər. Ancaq onların qarşısı alınmışdır. Mən bunların şəxsən şahidiyəm və bir çox hallarda həmin cəhdlərin qarşısının alınmasının təşkilatçısıyam”, - fikri bir çox məsələlərin üstündəki məxfilik pərdəsini açır.

“Müttəfiq respublika - İttifaq dövləti” münasibətləri çərçivəsində manevr edən İttifaq dövlətinin dəfələrlə ermənipərəst mövqe tutması Azərbaycanın köhnə rəhbərliyinin bu tip məsələlərə qarşı qabaqlayıcı addımların hazırlanmasında səbatsızlığının nəticəsi idi. Heydər Əliyev Azərbaycan SSR-in rəhbərliyinə seçiləndən sonra bu istiqamətdə erməni dövlət terroruna qarşı mübarizədə qabaqlayıcı addımların atılmasında, formalaşdırdığı yeni tipli “Müttəfiq respublika - İttifaq dövləti” münasibətlərinin Azərbaycana meyilli tərzdə yenidən qurulmasının böyük müsbət təsiri olmuşdur. Bu baxımdan ümummilli liderin ifadə etdiyi fikrin qətiyyəti öz təsdiqini tapır: “1969-cu il iyulun 14-dən 1982-ci il dekabrın 3-nə kimi Az.KP MK-nın birinci katibi olmuşam. Bu müddətdə Azərbaycan ərazisinin bir qarışı da Ermənistana verilməyib. Baxmayaraq ki, Ermənistan tərəfindən ayrı-ayrı yollarla torpaqların alınmasına cəhdlər olurdu, lakin mən bunların qarşısını həmişə almışam”.

Bütün bunlar göstərir ki, Heydər Əliyev Azərbaycan SSR-ə rəhbərliyində sovet konstitusiyalarında yer almış bərabərhüquqluluq və müttəfiuq respublikanın ərazisi onun razılığı olmadan dəyişdirilə bilməz, - məntiqinə əsasən “Müttəfiq respublika - İttifaq dövləti” münasibətlərini həm nəzəri, həm də siyasi təcrübədə real olaraq aktiv fazada qoruyub saxlaya bilmiş və həyata keçirmişdir. Bu məntiqlə sovet hakimiyyətinin bütün müsbət keyfiyyətlərini özünə çəkən Sovet Azərbaycanı dövlət öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra sovet dövründə qazanılmış mikro və makroiqtisadi sahələrdəki fəaliyyət vərdişlərini və maddi-texniki bazanı yeni Azərbaycanın dövlətçilik institutlarının bərpasında, müasirləşdirilməsində və daha da zənginləşdirilməsində sanballı bünövrə və təcrübə kimi istifadə etmişdir.

Elçin CABBAROV,

filologiya elmləri namizədi.

Respublika.- 2020.- 17 may.- S.7.