O, Vətən üçün yaranmışdı...

Hər şey ordan başladı, Topxana meşəsindən, 1988-ci ilin payızında. Dərin bir sükutun yavaş-yavaş çökdüyü, yarpaqların tək-tək tökülüb, qosqocaman ağacların dincə çəkilməyə başladığı bir zamanda, bir səhər balta səslərinə oyandı təbiət. Bir anın içində neçə-neçə ağac kökündən kəsildi... Bu çalınan baltaların bundan sonra insanlara tuşlanacağını heç kəs ağlına da gətirmədi. Bunun düşmən məkrinin, gələcək faciəmizin ilk xəbərdarlığı olduğunu düşünən də olmadı.

Bax, başımıza nə gəldisə, ondan sonra gəldi, erməni öz baltasını daha dərinə sapladı və o səs bu ilin payızınadək heç kəsilmədi... Bu payız başqa bir payız oldu, savaş zamanı gəlmişdi. İndi bu payız tariximizin, qələbəmizin bahar nəfəsli anlarını yaşadır bizə, elə möhtəşəm qələbəmizi də bu payız gətirəcək. Əminəm... Bunu şanlı ordumuzun gücü, qüdrəti, bir də hər gün düşmən tapdağından azad olub rahatlıqla nəfəs alan torpaqlarımız, Ali Baş Komandanın müjdəli xəbərləri deyir bizə: Qarabağ Azərbaycandır!..

Çox qanlar töküldü, çox faciələr yaşadıq, unudulmayacaq o qədər tarix yazıldı ki, yaddaşımıza. 1991-ci il 20 noyabr... Qarakənd üzərində ermənilərin Qarabağa uçan vertolyotu vurması xəbərini də o payız aldıq. Xalqın say-seçmə, Vətən üçün doğulan oğullarının arzuları, istəkləri, xəyalları özləri ilə birgə yanıb kül oldu, o gün. Qələbəmizin günbəgün yaxınlaşdığı bir məqamda haqq işimiz uğrunda canından keçən Vətən övladlarını bir daha xatırlamaq mənəvi borcumuzdur. O da Vətən üçün doğulub onun üçün canını fəda edənlərdən biri idi: Vəli Məmmədov...

Hər oğula, oğul demir Vətən!..

Vətənpərvərlik, təəssübkeşlik də ədalətli olmaq kimidir, ya var, ya yoxdur və o, insanın qanına hələ ana bətnində hopur, məqamı gəldikdə vulkan kimi püskürür. Vəli Məmmədov bir zamanlar onu millətpərəstlikdə günahlandıranlara cavab olaraq dediyi kimi, “beynəlmiləl bir ailədə doğulmuşdu”. Volqaboyu almanlardan olan Frau Berta əslən Yardımlıdan olan Hüseyn kişi ilə Bakıda tanış olmuş, ailə qurmuş və Vəli 1937-ci il yanvarın 7-də bu ailədə dünyaya göz açmışdı. Sonra ailə Yardımlıya köçmüş və Vəlinin uşaqlığı da, yeniyetməliyi də burada keçmişdir. Gözəl təbiəti olan bu kəndin suyunu içdikcə, havasını udduqca, onun balaca qəlbi Vətənə, xalqa xidmət etmək arzusu ilə alışıb yanırdı. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə qəbul olan gənc Vəli öz arzusunu reallaşdırmaq üçün yaranmış imkandan faydalanmağa çalışıb, müsbət xüsusiyyətlərinə görə tələbələr arasında böyük hörmət qazanmışdı.

O, gənc yaşlarında ikən kamillik yolunda idi, partiya işində olsa da, tutduğu vəzifəni itirməkdən qorxmayaraq lazım gəldikdə millətsevərliyi xatirinə risklər edir, qadağalara baxmayaraq, kargüzarlıq işlərini Azərbaycan dilində aparırdı. Millətinin ən kiçik bir qayğısını özünə dərd edən Vəli Məmmədov azəri və rus dillərini gözəl bilirdi, çıxışlarının çoxunu ana dilində edərdi. 1967-1971-ci illərdə Bakı Şəhər Partiya Komitəsinin katibi işlədiyi vaxtlarda məhz bu səbəbdən onu burunlamağa başlamışdılar. Respublikanın başçısı arasında belə bir söhbət də olmuşdu: “səni millətçilikdə ittiham edirlər”. Vəli müəllim gülümsənərək demişdi: “Mənim anam almandır, mən beynəlmiləl ailədə tərbiyə almışam”. Bununla da məsələ həll olunmuşdu.

Hansı ölkədə olursa-olsun, o yerdə öz yurddaşlarını axtarıb tapırdı, onu heç bir qadağa qorxutmurdu. Axtarıb tapdığı insanları öz yaxınları ilə görüşdürməyə söz verir və sözünün üstündə möhkəm dururdu. Onları vətənə dəvət edər, uzun zaman ayrı düşmüş ürəkləri qovuşdururdu. 1969-cu ildə Amerikada olarkən “Azərbaycan cəmiyyəti”ni axtarıb tapır, cəmiyyətin sədri Rəhim Baba oğlu ilə çətinliklə görüşür, cəmiyyət ilə Azərbaycan arasında müəyyən əlaqələr yaradır. Sovet dönəmində isə bu, o qədər də asan məsələ deyildi.

Partiya siyasi-maarif evinə rəhbərlik edəndə oranı əsl mübarizə qərargahına, informasiya mərkəzinə çevirmişdi. Nankor, alçaq erməni daşnak ideoloqlarının xalqımıza yağdırdığı böhtanlara qərəzli, saxta yazılara qarşı mübarizə aparırdı. Bu, onun millətinin taleyinə laqeyd, biganə olmamasının təzahürü idi. Ondan kömək istəyənləri material, məlumatlarla təchiz edir, öz çıxışlarında dəqiq məlumatlarla kütlələrin fikrini həqiqi, düzgün yola yönəldirdi. Çox məharətlə dinləyicilərin diqqətini özünə cəlb etməyi bacaran bir natiq idi, dolğun, məntiqli, inandırıcı çıxışları dinləyiciləri heyran edərdi. Sadəliyi ona bütün tanıyanların hörmət və məhəbbətini qazandırmışdı. Onu yaxından tanıyanlardan birinin dediyi kimi: O, haqdan yanan bir şam idi. Onun yaşamağı da yanmağında idi.

Vətən üçün yaranmışdı və onun yolunda yanmağı da bacarırdı, Vəli müəllim...

O, insanlara dəyər verməyi bacarırdı.

Tanrı Vəli müəllimdən lütfünü əsirgəməmiş, digər keyfiyyətlərlə yanaşı, əsl insani keyfiyyətlər də bəxş etmişdi. O, insanlara dəyər verməyi bacarırdı, xüsusən də xalqı qarşısında böyük xidmətləri olan və bu səbəbdən “gözdən salınan”, damğa vurulan, ləkələnən böyük insanların adlarının təmizə çıxarılması yolunda yorulmadan çalışır, təzyiqlərə baxmayaraq, öz məsləkindən geri çəkilmirdi.

Adının çəkilməsi belə, yasaq edilmiş Azərbaycanın görkəmli xadimi Nəriman Nərimanovun həyat və fəaliyyəti ilə bağlı elmi mövzu seçəndə kömək umduğu hörmətli, nüfuzlu ziyalılardan biri: “Bizi xataya salma görək, ay Vəli, özünə ayrı mövzu seç” desə də, Vəli müəllim geri çəkilməmiş, bütün çətinliklərə rəğmən aspirant təqaüdünə qənaət edə-edə, lazım gəldikdə borc alıb Bakının, Tbilisinin, Moskvanın, Leninqradın, Həştərxanın, Odessanın arxivlərini birər-birər araşdıraraq külli miqdarda material toplamışdı. Bu materiallar əsasında o, elmin daşlı-kəsəkli yollarında çox asanlıqla yeriyə, zirvəyədək ucala bilərdi. Mən həyatım boyu insanlığın gəldiyi bir qənaətlə həmişə razılaşmışam. Tanrı insanı onun daha çox gərəkli ola biləcəyi istiqamətə yönəldir, bəzən hətta bizim istəyimizin əksinə olsa belə. Həyatda “ mən bu işə istəyimlə gəlmədim” -deyib o sahədə ucalan, ilk, birinci olan insanlar-dahilər azmı olub? Vəli müəllim də onlardan biri idi...

Vəli müəllim elmi işini tamamlasa da, onu müdafiə edə bilmədi. Bunun da səbəbləri vardı: maddi çətinliklər, evsizlik, qardaş-bacılarına təhsil vermək arzusu, onların ev-eşik sahibi olması üçün çəkdiyi qayğı... Və bir də 29 yaşında ikən rəsmi dövlət işinə və ictimai işə keçməsi... Bəli, Tanrı onu bu işdə xalqına daha çox gərəkli bilmişdi. Doğrudur, bu potensialla o, elmdə ucala bilərdi, ancaq içindəki təəssübkeşliyi, vətənpərliyi, milli qeyrət hissini, arzu və istəklərini gerçəkləşdirmək üçün ona bu kürsü daha böyük imkanlar verdi. Əslində N.Nərimanovu ölümsüzləşdirmək, əbədiləşdirmək istəyi də bu amala xidmət edirdi və əbədi sevgi anlayışından doğmuşdu. Sonralar bir qədər təəssüf, bir qədər də məmnunluq hissi ilə belə söyləmişdi: “Bəli, mən N.Nərimanovun irsini öyrənəndə, onun üzərində ciddi tabu qoyulmuşdu. Sevinirəm ki, cüzi səyimlə, bacarığımla N.Nərimanovun bir çox əsərləri elmi işlər üçün bağlanğıc olmuş və onlar gələcək nəsil üçün qorunmuşdur.

Sonralar N.Nərimanovu tədqiq etmək dəb oldu. Mən isə 1957-ci ildə kitab çap etdirərək bu mövzudan əl çəkdim. Onda fikirləşdim ki, vəzifəmi yerinə yetirmişəm. Sevgim isə qaldı...”.

Bu sevgi ilə imkanı daxilində çox işlər gördü. Məlumdur ki, 55 yaşlı Nəriman Nərimanov 1925-ci ildə 5 yaşlı oğlu Nəcəfə məktub-vəsiyyətnamə yazmış, lakin atasının məktubunu oxumaq ona qismət olmamışdı. O, Böyük Vətən müharibəsinin ilk illərində həlak olmuşdu. 1957-ci ildə gənc aspirant Vəli Məmmədov arxivlərdən bu məktubu aşkar etmiş, öz şəxsi təşəbbüsü ilə Donbasda, Volnovaxada tank vzvod komandiri Nəcəfin qəbrini axtarıb tapmış və çiskinli payız axşamının birində fanar işığında atanın yarımçıq qalmış məktubunu-vəsiyyətnaməsini oğlunun qərib məzarı başında ona oxumuşdu. 1965-ci ildə N. Nərimanov filminin ssenarisini yazmış, 1969-cu ildə çəkilən “Ulduzlar sönmür” adlı bədii filmin elmi redaktoru olmuşdu. Ömrünün son illərində isə Nəriman Nərimanovun oğlu Nəcəfə həsr olunmuş filmin ssenarisini yazmaq fikrinə düşmüş, bununla bağlı o, “Azərbaycanfilm”ə təkliflərini də vermişdi.

Vəli Məmmədovun daha bir soydaşımız, gənc qvardiyaçı Əli Dadaşovun xidmətlərinin üzə çıxarılmasında böyük əməyi var. Belə ki, 1949-cu ildə Gənc qvardiyaçıların xatirə günü münasibətilə Krasnadona gedən tələbə qrupuna rəhbərlik edən Vəli Məmmədov “Gənc qvardiya” muzeyində olarkən onun həlak olmuş 56 üzvü ilə maraqlanır və onlardan birinin azərbaycanlı olduğunu aşkar edir. Bu, Leonid Alekseyeviç Dadışev ad və soyadı ilə dəfn olunan Əli Əsədulla oğlu Dadaşov idi. Vəli Əlinin atası Əsədulla Dadaşov və onun qızı Nərgizlə (Nadya) əlaqə yaradır, onlarla ailəvi dostluq edir. 1959-cu ildə isə “ürək vətən üçün döyünəndə” kitabını nəşr etdirir.

Maarifçi və milyonçu, Azərbaycan xalqının böyük mesenatı Hacı Zeynalabdin Tağıyevin halal haqqının özünə qaytarılmasında da xidməti böyükdür. Hələ 1969-cu ildə “Ulduzlar sönmür” bədii filminin Mərkəzi Komitədə müzakirəsi zamanı filmin elmi məsləhətçilərindən biri kimi Vəli Məmmədov cürətlə, qeyrətlə, heç nədən, heç kimdən çəkinmədən belə demişdi: “Mən Vəli Məmmədov, Mərkəzi Komitə aparatının şöbə müdirinin müavini, deyirəm, Azərbaycan ziyalı ordusunun ilk nümayəndələrinin yetişdirilməsində, xalqımızın maarifləndirilməsində, milli mədəniyyətimizin, milli sənayemizin tərəqqisində böyük xidmətləri olan maarifçi, xeyriyyəçi və milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin həqiqi qiymətini özünə qaytarmaq vaxtı gəlib çatmışdır”.

O, “sinfi düşmən” damğası vurulan bu böyük insanın kiçik qızı Sara xanıma 1957-ci ildən 1991-ci ilədək himayədarlıq etmiş, imkanı daxilində köməklik göstərmiş, qayğısına qalmışdır. Hacıya bəraət verilməsi üçün Sara xanımla birgə mübarizə aparan Vəli müəllim ömrünün son aylarında Sara xanıma bağ və H.Z.Tağıyev adına mükafat verilməsinə də nail olmuşdu. Sara xanım deyirdi: “1957-ci ildən başlayaraq, hamı məndən qorxaraq üz çevirəndə təkcə sən, Vəli, mənim arxam və köməkçim olmusan”. Sara xanım onu çox sevirdi, təsadüfi deyil ki, 1991-ci ildə Vəli müəllimin vertolyot qəzasında ölməsi xəbərini alandan az sonra ürəyi tab gətirməmiş və dünyasını dəyişmişdi...

Vətənpərvər

1988-ci ilin fevralında Dağlıq Qarabağda qaldırılan antiazərbaycan qiyamının başında Ermənistan millətçiləri dayanmışdılar. Onlar “böyük Ermənistan” yaratmaq planını həyata keçirirdilər. 1988-ci il meydan hadisələri zamanı Vəli müəllim özünün vətənsevər, torpaqsevər, xalq qeyrəti çəkən bir övlad olduğunu əməli ilə bir daha sübut etdi. Şəxsi vəsaiti hesabına nəşr etdirdiyi “Nəriman Nərimanov” kitabını meydandakı nümayişçilərə paylayaraq onların gözünü açmağa çalışır, xalqı N.Nərimanov uzaqgörənliyi və siyasi təcrübəsindən bəhrələnməyə çağırırdı.

1988-ci ilin fevralında daşnakların çoxdan hazırladıqları məkrli planın tərkib hissəsi olan Sumqayıt hadisəsi zamanı əsl mərdlik, vətəndaş qeyrəti nümayiş etdirərək, həyatını təhlükə qarşısında qoyub camaatın qarşısına çıxan, onları sakitləşdirməyə, ayıltmağa nail olan Vəli müəllim hadisədən iki gün sonra həmyerlisi Kamal Bədirovla iş yerindəki görüşündə demişdi: “Bütün hadisələr əvvəldən axıra kimi lentə alınıb, Fransa televiziyası ilə bütün Avropaya göstərilib. Bizi vəhşi millət kimi tanıtdırmaq istəyirlər, amma biz isə fil qulağında yatmışıq. Tezliklə bunu bəhanə edib Ermənistanda olan azərbaycanlıları ata-baba yurdundan qovacaqlar, tarixi abidələrimizi məhv edəcəklər. Qarşıda bizi daha böyük fəlakətlər gözləyir”. Belə də oldu...

1988-ci il noyabr hadisələri zamanı “kabinet siyasətçiləri” çaş-baş qalanda, Vəli müəllim gecə-gündüz xalqın arasında idi. 1988, 1989, 1990-cı illərin kütləvi-ictimai nümayişləri dövründə torpağına, millətinə bağlılığını sübuta yetirərək torpağımızın, millətimizin, milli mənliyimizin qorunması uğrunda başlanan xalq hərəkatında xalqın, demokratik qüvvələrin tərəfində durdu. Həmin dövrlərdə 26-lar (indiki Səbail) rayonunun katibi işləsə də, “Azadlıq” meydanında keçirilən mitinqlərdə tez-tez tribunada görünər, müxalifətlə dil tapmağa çalışardı. Bakının rəhbər partiya işçilərindən fərqli olaraq gecə-gündüz xalqın içində idi, səhərə qədər meydandakı çadırlarda sadə adamlarla birgə olur, xüsusən də cavanlara məsləhətlər verirdi. Bütün tanışlarına: “gəlin caamatla bir yerdə olun, məni tək qoymayın” - deyirdi.

Məhz bunun nəticəsi idi ki, “1988-ci il 5 dekabr hadisələri” itki vermədən başa çatmışdı.

O, bir deputat kimi də respublikamızı Moskvada ləyaqətlə təmsil edirdi. Moskvada, Ali Sovetin sessiyalarında yüksək kürsülərdən söylədiyi nitqləri, tutarlı, məntiqli fikirləri düşməni həmişə təlatümə gətirirdi. 1990-cı il 20 Yanvar hadisələrində də o, vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirərək bu dəhşətli, sarsıntılı günlərdə boynuna düşən məsuliyyətin öhdəsindən ləyaqətlə gəlməyə çalışdı, şəhidlərin dəfn mərasiminin təşkili, ailələrinə kömək, yaralılara xidmət və başqa işlərdə əlindən gələni əsirgəmədi.

1990-cı il yanvarın 27-də Xankəndidə fəaliyyətə başlayan Təşkilat Komitəsinin işinə qoşulan Vəli müəllim günlərini Xankəndidə keçirir, ömrünü xalqı yolunda şam tək əridirdi. Evdəkilər, demək olar ki, onun üzünü görmürdülər. Xankəndidə gecə-gündüzü olmayan Vəli müəllim bir amal uğrunda mübarizə aparırdı: vəhşi düşmən işğalı altında olan torpaqları geriyə qaytarmaq, gələcək nəsillər qarşısında üzüqara olmamaq...

Ermənilər təşkilatın yerləşdiyi binanı bir neçə dəfə partlatmışdılar, son dəfə binada olanlar itki verməsə də, binanın üzərində olan üçrəngli bayrağımız ziyan çəkmişdi. Vəli müəllim heç nədən qorxmayaraq gündüz hamının gözü qarşısında bayrağı yerinə asmış və ona bunun təhlükəli olduğunu söyləyənlərə də: “Ancaq gündüz, hamının gözü qarşısında. Qoy görsünlər ki, şəhər bizimdir” - demişdi.

“Mənim başımı meydan ağartdı, Dağlıq Qarabağda ermənilərin başımıza gətirdiyi bəlalar ağartdı” - deyən Vəli müəllim son günlərində sanki hamı ilə vidalaşır, yaxınlarına öz münasibətini bildirirdi. Ailəsi haqqında deyirdi: “Allahımıza şükür, uşaqlarımız fərlidir. Mən həyatımdan razıyam və xoşbəxtliyim odur ki, mən Xalidə kimi insana rast gəldim, onu ömür yolumun yoldaşı seçdim”.

Noyabrın 15-i onun son iş günü idi, təqaüdə çıxmağı planlaşdırırdı, lakin 1991-ci il noyabrın 17-də bir dəstə Rusiya və Qazaxıstan deputatları ilə Qazağa erməni nümayəndələri ilə rəsmi söhbətə gedir. Noyabrın 19-da Tofiq İsmayılovun Qarabağa gedəcəyini bilib sağollaşmaq üçün onunla görüşür. Noyabrın 20-də gedəcəklərini biləndə: “Sən Qarabağı tanımırsan. Mən səni tək qoymaram” - demişdi. Ölüm onu çəkirdi. Məslək dostları, sülh elçiləri ilə birlikdə şəhid olan Vəli müəllim öz təmiz vicdanına, xalqa olan saf sevgisinə son anlara qədər sadiq qaldı. Ölümündən sonra Vəli müəllim haqqında yazılan vida yazılarının birində oxuyuruq: “Allah sənə rəhmət etsin, Vəli müəllim!.. Gün o gün olsun sənin ulu istəyin - bizim ulu istəyimiz çin olsun. Gedən torpaqlarımızı güclə də olsa, geri qaytaraq...”

Bəli, bu gün qanına qəltan olunan arzularımızın, istəklərimizin övladları, ürək ağrımız, qurumayan göz yaşlarımız, azadlıq ideyalarının carçıları, namus, qeyrət rəmzimiz, Vətən, torpaq aşiqlərimiz - şəhidlərimizin ruhunun şad olan günüdür, çünki uğrunda öldükləri torpaqlarımız qayıdır, qanları yerdə qalmır. Bu gün nəhayət ki, uzun illərin çığırtılarına ulu Savalan, ulu Şahdağ da diksinib, qoca Bozdağ lərzəyə gəlib, Xəzər şahə qalxıb, Kürün dəliliyi tutub, xan Araz hirsindən coşub, millət silaha sarılıb qana-qan deyir...

Bu gün yaddaşımızdakı qara tarixlərin unudulan deyil, yenilənən vaxtıdır: Zəfər, qələbə tarixi. O tarixi günün yazılacağına lap az qalıb. Yaşından asılı olmayaraq hamımızın doğum günü olacaq o tarix... Nə qədər ki, Vətən üçün yaranıb, Vətən üçün ölən oğullarımız var - bu Vətən yaşayacaq!..

Zümrüd QURBANQIZI

Respublika.- 2020.- 4 noyabr.- S.7.