Su gələn arxa bir də gələr

2020-ci il iyulun 23-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında su təsərrüfatı vəziyyətinə həsr olunmuş videoformatda müşavirə keçirilmişdir. Müşavirənin gedişində ölkə başçısı möhtərəm Prezident İlham Əliyev demişdir: “Biz ölkəmizdə bütün infrastruktur layihələrini ardıcıl şəkildə icra edirik. Bu layihələrin icrası nəticəsində ölkəmiz sürətlə inkişaf edib. Əgər biz bu layihələri icra etməsəydik, bu gün ölkəmizin dayanıqlı inkişafı mümkün ola bilməzdi”.

Hər zaman xalqa verdiyi sözü uca tutan möhtərəm Prezident İlham Əliyev “biz Qarabağı işğaldan azad edəcəyik və hər gün gördüyümüz işlərlə bunu yaxınlaşdırırıq” deyən İlham Əliyev oktyabrın 4-də yeni qələbə müjdəsilə xalqa müraciət etdi:

- Əziz həmvətənlər.

Bu gün Cəbrayıl şəhəri və Cəbrayıl rayonunun doqquz kəndi işğaldan azad edildi. Bu tarixi hadisə münasibətilə bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edirəm.

Cəbrayıl rayonunun və işğal olunmuş digər ərazilərin azad edilməsində fəal iştirak etmiş bütün əsgər və zabitlərimizi ürəkdən təbrik edirəm. Onların qəhrəmanlığı, şücaəti nəticəsində bu gün bizim doğma torpaqlarımız bizə qayıdıb. Bu qanlı döyüşlərdə həlak olmuş bütün şəhidlərimizə Allahdan rəhmət diləyirəm, yaralı hərbçilərimizə Allahdan şəfa diləyirəm.

Uzun illərdən sonra Cəbrayıl şəhəri azad edildi. Cəbrayıl bizimdir!

Dörd il bundan əvvəl Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndi yenidən qurulmağa başlamışdır. Uğurlu əməliyyat nəticəsində azad edilmiş yüksəkliklər imkan verdi ki, Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndinə sakinlər qayıtsınlar. Gözəl qəsəbə saldıq. Qəsəbənin açılışında demişdim ki, Cocuq Mərcanlı bizim yenilməz iradəmizin rəmzidir. Cocuq Mərcanlı onu göstərir ki, heç vaxt Azərbaycan xalqı işğalla barışmayacaq və bizim işğal edilmiş digər torpaqlara qayıdışımız məhz Cocuq Mərcanlıdan başlamışdır. Hesab edirəm ki, bu gün Cəbrayıl rayonunun böyük hissəsinin və Cəbrayıl şəhərinin azad edilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Bilirsiniz, bir həftədir ki, Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünün bərpası uğrunda mübarizə aparır. Döyüş meydanında əsgər və zabitlərimiz qəhrəmanlıq göstərir, düşmənə sarsıdıcı zərbələr endirir, düşməni yerinə oturdur, düşməni torpaqlarımızdan qovur, canı-qanı bahasına. Bu şərəfli missiya tarixdə öz yerini tapacaqdır”.

Azərbaycanın transsərhəd su ehtiyatlarından asılı olması su ehtiyatlarının azalmasına və çatışmazlığının kəskinləşməsinə böyük təsir edir. Buna görə də, Azərbaycan hövzə dövlətləri ilə həm çoxtərəfli, həm də ikitərəfli səviyyədə yaradılmış komissiyalar və suyun birgə istifadəsi ilə bağlı işçi qrupları çərçivəsində su münasibətləri qurur.

Hazırda Azərbaycan ətraf mühit üzrə 20-dən artıq Beynəlxalq Konvensiyaya qoşulmuşdur. Ölkəmiz transsərhəd çayların istifadəsi və idarə edilməsi sahəsində öz fəaliyyətini hövzə dövlətləri ilə Beynəlxalq Konvensiyaların və sənədlərin tələblərinə uyğun həyata keçirir. Lakin həmin dövlətlərin su sahəsində Beynəlxalq Konvensiyalara qoşulmamaları ciddi çətinliklər yaradır.

İran İslam Respublikası ilə Araz çayının su və energetika ehtiyatlarından birgə istifadə edilməsi üzrə daimi fəaliyyət göstərən Birgə Komissiya hazırda öz işini davam etdirir. 2016-cı ilin 23 fevral tarixində “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında Araz çayı üzərində “Xudafərin” və “Qız qalası” hidroqovşaqlarının və su elektrik stansiyalarının tikintisinin davam etdirilməsi, istismarı, energetika və su ehtiyatlarından istifadə sahəsində əməkdaşlıq haqqında Saziş” imzalanmışdır. Sazişin icrasının tezləşdirilməsi Araz çayında yeni inşa olunmuş “Xudafərin” və “Qız qalası” hidroqovşaqlarında suyun toplanmasına və onun birgə istifadəsinə imkan yaradacaqdır. Rusiya ilə Samur çayının su ehtiyatlarının istifadəsi 2010-cu ildə imzalanmış Sazişə uyğun həyata keçirilir. Sazişin icrası ilə əlaqədar Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında Birgə Komissiya yaradılmışdır. Avropa İqtisadi Komissiyasının dəstəyi ilə Gürcüstanla Kür çayının su ehtiyatlarının istifadəsi və mühafizəsi üzrə Saziş hazırlanır.

Ermənistanla yaranmış münaqişə ilə əlaqədar onunla transsərhəd çayların su ehtiyatlarının istifadəsi və mühafizəsi məsələlərinin həlli mümkün deyildir. Ümumi sututumu 618 milyon kubmetr olan 8 ədəd su anbarı (o cümlədən Madagiz) isə Azərbaycanın Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş ərazilərində qalmışdı. Onların da ən böyüyü Sərsəng su anbarıdır (sututumu 565 milyon kubmetr). Ermənistanın təcavüzü nəticəsində 20% meliorasiya və su təsərrüfatı obyektləri, o cümlədən su anbarlarının, əsasən də Sərsəng su anbarının son 30 il dövründə işğal zonasında qalması nəticəsində 100 min hektar sahədə kənd təsərrüfatı bitkilərinə suvarma suyunun verilməməsi respublikanın bu regionuna əvəzolunmaz zərər vurmuşdur. Bununla Sərsəng su anbarı aşağı axında yaşayan 400 min nəfər əhalinin həyatı üçün real təhlükə yaradırdı.

Suqovuşan (Madagiz) su anbarı Torağaçay üzərində tikilərək 1974-cü ildə istismara verilmişdir. Su anbarı Tərtər rayonu ərazisində tikilməklə, onun hidroqovşağına torpaq bənd, pilləli suburaxıcı, istismar sutullayıcı və s. daxildir.

Anbarın tam həcmi 5,86 milyon kubmetr, ölü həcmi isə 0,65 milyon kubmetrdir. Anbarın su səthinin güzgü sahəsi 60 ha, bəndin uzunluğu 1000 m, üstdən eni 10 m, maksimal dərinliyi 28 m, bəndin qarşısında gölün uzunluğu 800 m, bəndin su götürən kanalının sərfi saniyədə 90 kubmetr, sutullayıcı qurğunun maksimal sərfi saniyədə 740 kubmetrdir. Su anbarından Tərtər çayına su tökülür.

Anbarın su səthinin güzgü sahəsi 510 ha-dır. Bənd gil və gilcə qruntlarından tikilmişdir. Bəndin yamac əmsalı yaş halda 1:2, quru halda 1:1,8-dir. Bənddən susızmanın qarşısını almaq məqsədilə gilcə qruntundan onun gövdəsi uzunu mərkəzi hissəsində nüvə qatı yerləşdirilmişdir.

Anbarın gövdəsində dəmir-betondan hazırlanmış maksimal basqısı 21 m, uzunluğu 150 m, üzərindəki dəliklərin ümumi sahəsi 50 kvadratmetr, suburaxma qabiliyyəti 80 və 200 kubmetr olan 4 ədəd elektriklə idarə olunan polad bağlayıcılar quraşdırılmışdır. Beləliklə, bu qurğular vasitəsilə Suqovuşan su anbarında saniyədə 1450 kubmetr sel sularını kənarlaşdırmaq mümkün olur. Bundan əlavə, maksimal basqısı 21 m, uzunluğu 250 m və dəliklərinin ümumi sahəsi 90 kvadratmetr olan dəmir-beton konstruksiyalı səthi sutullayıcı quraşdırılmışdır. Buradakı sipərlərin sayı 2 ədəd və seqmentvari polad növlüdür. Bunların hər ikisi elektriklə işləyən qaldırıcılar vasitəsilə idarə olunur.

Su anbarının ərazisi erroziya və qrunt daxilindəki duzların həll olması proseslərinin inkişafı ilə müşahidə olunan çoxlu miqdarda tirə və yarğanlarla xarakterizə olunur.

Suqovuşan su anbarının işğaldan azad olunması nəticəsində Tərtər, Ağdam, Yevlax, Bərdə və Goranboy rayonlarının 21 min ha əkinəyararlı torpaq sahəsi suvarma suyu ilə təmin ediləcəkdir. Suqovuşan su anbarının işğal altında olduğu yaxın ötən 30 ildə əkin sahələrinin su təchizatı pisləşmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 21 min ha əkin sahəsinin yeraltı artezian suları ilə suvarması üçün isə təqribən 700-750 subartezian quyusunun qazılması və istismarı lazım gələrdi. Göründüyü kimi, təkcə Suqovuşan su anbarının işğaldan azad olunması ərazidə formalaşan şirin yeraltı suların ehtiyatının bərpasına, yeraltı sular üçün artezian quyularının qazılması, istismarı xərclərinin azalmasına və elektrik enerjisinin sərfiyyatına qənaət edilməsinə səbəb olacaqdır.

Qədim el məsəlində deyildiyi kimi, torpağı qorumasan əkməyə dəyməz, əkməsən qorumağa dəyməz. Respublikada suvarma əkinçiliyi son 30 ildən artıq bir müddətdə sürətlə inkişaf etmişdir. Su təsərrüfatı və meliorasiya qurğuları tikintisinə külli miqdarda vəsait qoyulmuş və bunun müqabilində suvarılan torpaqların sahəsi 593 min hektara qədər artmışdır. Əgər 01 yanvar 1981-ci ildə respublika üzrə suvarılan torpaqların sahəsi 807,5 min hektar olmuşdursa, hazırda bu rəqəm 1400500 hektara çatmışdır.

Suvarılan torpaqların hidrogeoloji-meliorativ şəraitinin tənzimlənməsi və ərazinin torpaq-meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədilə suvarılan torpaqlarda şorlaşma və bataqlaşmanın qarşısının alınması üçün qrunt sularının yer səthinə yaxın yerləşən və intensiv əkin altında istifadə olunan 595,6 min hektar suvarılan ərazilərdə kollektor-drenaj şəbəkəsi tikilmişdir. Meliorasiya olunmuş torpaqların 369,8 min hektarı açıq, 225,8 min hektarı qapalı drenaj sistemi ilə əhatə olunmuşdur. Bu torpaqlar 32,7 min km kollektor-drenaj şəbəkəsi ilə təchiz olunmuşdur. Onun 22,8 min km-i (14,1 min km açıq, 8,7 min km qapalı) ilkin drenlər, 10,5 min km-i kollektorlardan ibarətdir. Kollektor-drenaj şəbəkələrinin üzərində 51,8 min ədəd hidrotexniki qurğu inşa olunmuşdur.

Hidrogeoloji tədqiqatlarını uğurla davam etdirən HGMXİ ötən il respublikanın 1 400 500 ha suvarılan torpaq sahəsində yeraltı suların stasionar rejim-müşahidə və çöl tədqiqat işlərini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmişdir. Pambıq əkilən və dövriyyəyə yeni qatılmış torpaq sahələrinin hidrogeoloji tədqiqatlarına xüsusi yer verilmişdir.

2020-ci ilin 9 ayı ərzində idarə tərəfindən aparılmış tədqiqatların nəticəsinə isə suvarılan torpaqların qrunt sularının yatım dərinliklərinə görə sahələrə ayrılması aşağıdakı kimi olmuşdur: 1 m-dən az 7153 ha, 1,0-1,5 m-də 53523 ha, 1,5-2,0 m-də 281233 ha, 2,0-3,0 m-də 506520 ha, 3,0-5,0 m-də 279619 ha, 5,0 m-dən çox 272452 ha.

Nəzarət altında olan suvarılan torpaqların hidrogeoloji-meliorativ vəziyyətinin əsas göstəricilərindən biri də torpaqların şorlaşma göstəriciləridir. Cari ilin doqquz ayı ərzində HGMXİ-nin tədqiqatlarına əsasən nəzarətində olan suvarılan torpaqların şorlaşma dərəcəsinə görə bölünməsi: şorlaşmamış 1 145 321 ha, zəif şorlaşmış 160500 ha, orta şorlaşmış 54 144 ha, şiddətli şorlaşmış 27 276, çox şiddətli şorlaşmış 13 259 ha olmuşdur.

Tədqiqatlarla suvarılan torpaqların meliorativ vəziyyəti qrunt sularının yatım dərinliyinə, minerallaşma dərəcəsi və torpaqların şorlaşma dərəcəsinə görə qiymətləndirilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, yaxşı torpaqlar 552071 ha, kafi torpaqlar 747218 ha, kafi, ancaq pisləşmə təhlükəsi olan torpaqlar isə 101211 ha, o cümlədən qrunt sularının yolverilməyən dərinliyinə görə 7153 ha, torpaqların şorlaşmasına görə 40 535 ha, qrunt sularının böhran səviyyəsinə görə isə 53523 ha təşkil edir.

Müqayisələr göstərir ki, Səhmdar Cəmiyyətin həyata keçirdiyi meliorativ tədbirlər nəticəsində cari ildə suvarılan torpaqların meliorativ vəziyyəti xeyli yaxşılaşmışdır. Hamıya məlumdur ki, hazırda dünyada iqlim dəyişiklikləri baş verir. Azərbaycanın da üzv olduğu Ümumdünya Su Şurası və Ümumdünya Metrologiya Təşkilatının məlumatlarına görə, qarlı günlərin sayı azalır, buzlaqlar əriməkdə davam edir, quraqlıq dövrü uzanır. Su ehtiyatının çatışmazlığı mövcud su ehtiyatlarından səmərəli və qənaətlə istifadə olunması istiqamətində əlaqədar təşkilatların və təsərrüfat sahiblərinin qarşısında həlli vacib olan məsələlər qoyur.

“Su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” Prezident İlham Əliyevin 2020-ci il 15 aprel tarixində imzaladığı Sərəncama əsasən ölkə ərazisində su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsi, su təsərrüfatının idarə olunmasının təkmilləşdirilməsi və bu sahədə fəaliyyətin əlaqələndirilməsi məqsədilə komissiya yaradılmışdır.

Sərəncamın icrasını təmin etmək üçün Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı ASC-də Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, yerli icra hakimiyyəti orqanları və komissiyanın digər iştirakçıları ilə koordinasiyalı şəkildə bir neçə kompleks tədbirlər proqramı hazırlamaqdadır. Proqram ölkə iqtisadiyyatının, əsasən də qeyri-neft sektorunun aparıcı sahələrindən biri olan kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafında da iqlim dəyişiklikləri şəraitində su təhlükəsizliyinin təmin edilməsi strateji əhəmiyyət kəsb edən meliorasiya və su təsərrüfatı sektorunda görüləcək işləri müəyyənləşdirəcək.

Dövlət Proqramının məqsədi qlobal iqlim dəyişiklikləri şəraitində ölkə iqtisadiyyatının, əsasən də kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafının, su və ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, su ehtiyatlarının səmərəli və qənaətlə istifadəsi, torpaqların meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, sel və daşqın sularının zərərli təsirlərinin qarşısının alınması üçün mövcud meliorasiya və su təsərrüfatı fondlarının istismarının yaxşılaşdırılması və inkişaf etdirilməsi onların idarə edilməsinin səmərəli təşkilindən ibarətdir.

Bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələrin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur:

-meliorasiya və su təsərrüfatının normativ-hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsi;

-mövcud meliorasiya və su təsərrüfatı fondlarının etibarlı istismarının, hidrotexniki qurğuların və nasos stansiyalarının texniki vəziyyətlərinin yaxşılaşdırılması, onların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, enerji xərclərinin azaldılması;

-su ehtiyatlarının uçotu və proqnozlaşdırılması sisteminin təkmilləşdirilməsi, effektiv qərarların qəbul edilməsi üçün məlumatların keyfiyyətinin və istifadə mümkünlüyünün artırılması;

-suvarılan torpaqların su təminatının və meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, qrunt sularının optimal səviyyəsi təmin edilməklə torpaqların şorlaşmasının qarşısının alınması;

-transsərhəd su ehtiyatlarının və obyektlərinin istifadəsi və idarə edilməsi sahəsində regional əməkdaşlığın genişləndirilməsi;

-suvarma sistemlərində yenidənqurma işləri aparmaqla su itkilərinin azaldılması və səmərəli istifadəsi, suya qənaətedici texnika və texnologiyaların tətbiqinin genişləndirilməsi;

-az məhsuldar torpaq sahələrində meliorativ tədbirlər aparmaqla suvarılan torpaqların genişləndirilməsi;

-su ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi üçün yeni su anbarlarının tikintisi və mövcudların bərpası;

-meliorasiya və su təsərrüfatı obyektlərinin planlaşdırılmasında, layihələndirilməsində və tikintisində innovativ texnologiyaların və müasir beynəlxalq standartların tətbiqi;

-su istehlakçılarının suvarma suyu ilə təmin edilməsində və ödənişli istifadəsində şəffaflığın artırılması, Sudan İstifadəedənlər Birliklərinə metodik köməklik göstərilməsi;

-meliorasiya və su təsərrüfatı obyektlərinin istismarında dövlət xərclərinin tədricən azaldılması, suyun verilməsinə görə su təsərrüfatı təşkilatlarının xərclərinin ödənilməsində su istifadəçilərinin payının mərhələli şəkildə artırılması;

-suvarma suyunun idarə edilməsində müasir, səmərəli idarəetmə metodlarının tətbiqi, su istifadəçilərinin və ictimaiyyətin rolunun və iştirakının artırılması;

-meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsinə investisiyaların cəlb edilməsi;

-meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsinin yüksək bilikli kadrlarla təmin edilməsi.

Proqramda nəzərdə tutulan tədbirlərin 2020-ci ildən başlayaraq sonrakı dövrlərdə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. İşğaldan azad olunmuş Suqovuşan su anbarı və hələ də işğal altında olan, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə yaxın vaxtlarda işğaldan azad olacaq Sərsəng və daha altı su anbarının suları respublikamızda kənd təsərrüfatının inkişafı istiqamətində aparılan quruculuq işlərində və böyük tarixi qayıdış günlərində çox böyük əhəmiyyətə malik olacaqdır.

Son nəticədə onu deyə bilərik ki, yerinə yetirilmiş işlər və gələcək onilliklərdə nəzərdə tutulan tədbirlər ulu öndər Heydər Əliyev yolunun dönməz davamçısı, ölkə Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə 30 il işğal altında olan tarixi torpaqlarımızda insanların üzü güləcək, qədim Qarabağ torpağı cənnətə dönəcək. İşimiz avand, torpağımız bərəkətli olsun, çağlayıb axan sularımız qurumasın. Tanrı işğal altında olan torpaqlarımızı öpməyi hər bir azərbaycanlıya qismət eləsin.

Saleh SADIQOV,

Azərbaycan Meliorasiya və

Su Təsərrüfatı ASC Hidrogeoloji

Meliorativ Xidmət İdarəsinin rəisi,

respublikanın Əməkdar mühəndisi.

Respublika.- 2020.- 16 oktyabr.- S.10.