Azərbaycan dövlətçiliyi tarixinin öyrənilməsində iki böyük numizmat alimin rolu

Hər bir xalqın mədəniyyət göstəricisi onun mədəni irsinin zənginliyi ilə ölçülürsə, bu xəzinənin nə dərəcədə zəngin olması onu kimin yaratmasından asılıdır. Yaradılan maddi-mənəvi irsin tədqiq edilərək qiymətinin ortaya çıxarılması isə mürəkkəbinin bir damlası 70 şəhid qanına bərabər alimlərin əlindədir.

Bu alimlərdən biri 55 il bundan öncə dünyasını dəyişmiş və iki min ildən artıq bir dövr dövlətçiliyimizi müşayiət edən Azərbaycan sikkələrinin öyənilməsində böyük rolu olan Yevgeni Paxomov, digəri isə onun davamçısı, uzun mənəvi ömrünü bu gün də dövlətçiliyimizin öyrənilməsinə həsr etmiş, hazırda AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin “Numizmatika və epiqrafika” şöbəsinin müdiri, əməkdar mədəniyyət işçisi, Bakıxanov adına mükafat laureatı, professor Əli Rəcəblidir.

Azərbaycan Respublikasının numizmatik irsi çox zəngindir. Onun ərazisindən tapılmış sikkə dəfinələri dövlətimizin pul təsərrüfatı, əmtəə-pul dövriyyəsi, iqtisadi-siyasi durum, daxili və xarici ticarət əlaqələri, ictimai-siyasi və dini proseslərin öyrənilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Digər maddi-mənəvi abidələr kimi, onları tədqiq edərək ikinci həyat vermək işində ən böyük məsuliyyət də bu iki məşhur numizmatın üzərinə düşür. Müəlliminin başladığı işi layiqincə yerinə yetirən Əli Rəcəbli hazırda Azərbaycanda numizmatika üzrə bir nömrəli mütəxəssis sayılır və bu sahədəki müxtəlif mübahisəli məsələlərdə son nöqtəni o qoyur.

İlk addımlarını Azərbaycan Cümhuriyyətinin dəvəti ilə 1919-cu ildə Tiflisdən Bakıya, ilk Azərbaycan Universiteti - Bakı Darülfununda dərs demək üçün gələn məşhur kolleksiyaçı, numizmat, arxeoloq alim, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (indi AMEA) müxbir üzvü, t.e.d., professor Yevgeni Aleksandroviç Paxomovun (1880-1965) fəaliyyəti Muzekskursla (indiki Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi ilə) bağlı olmuşdur. Onun əsasını qoyduğu bir neçə sikkədən ibarət azsaylı numizmatik kolleksiya zaman keçdikcə zənginləşərək, hazırda sanballı sikkə fonduna - Azərbaycanın numizmatik irsinin toplanması, qeydə alınması, qorunması, tədqiqi, nümayişi və nəşri üzrə respublika mərkəzinə çevrilmişdir. Professor Y.Paxomov 35 il Numizmatika Fondunun mühafizi olmuş və eyni zamanda Universitetin tarix fakültəsində numizmatika və arxeologiya fənləri üzrə mühazirə oxumuşdur. O, Azərbaycanın və qonşu ölkələrin ərazisində aşkar olunan sikkə tapıntılarına xüsusi diqqət yetirmiş, qeydiyyatlarını aparmışdır. Deyirlər ki, alimdən sonra qalan üç dəyərdən biri onun öyrətdiyi elm, yetişdirdiyi davamçıdır. Bu missiya Y.Paxomovdan sonra Əli müəllimin üzərinə düşüb. Belə ki, 1951-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) şərqşünaslıq fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirən Əli Rəcəbli görkəmli alim Yevgeni Paxomovun məsləhəti və Azərbaycan Dövlət Muzeyinin (hazırda Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi) direktoru, məşhur arxeoloq S.Qazıyevin təklifi ilə “numizmatika” ixtisası üzrə respublikada ilk aspirant olaraq muzeyin aspiranturasına daxil oldu.

Həmin illərdə muzeyin Numizmatika Fondunun mühafizi vəzifəsini (ictimai əsaslarla) icra edən Əli müəllim numizmatik materiallarla yaxından təmasda olmaq şansı qazanaraq həm tədqiqat mövzusunu araşdırmağa, həm də numizmatik təcrübə əldə etməyə nail oldu. O, elmi rəhbəri Yevgeni Paxomovun məsləhətlərini nəzərə alır, daim biliyini artırmaq üçün səy göstərirdi.

1953-cü ildən muzeydə kiçik elmi işçi olaraq fəaliyyət göstərən Əli müəllim, 1963-cü ildə 07.00.06 - “Arxeologiya” ixtisası üzrə “Səfəvilər dövlətində məskukat işi - XVI-XVIII əsrlər” (rus dilində) mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir.

Y.Paxomovun tələbəsi, hələ o vaxtlar 1960-cı ildə gənc Əli Rəcəbli numizmatika elmi sahəsində uğurlar əldə etməyə başlayır. O, Sovet numizmatikasında 60-cı illərə qədər öyrənilməmiş Səfəvilər dövlətində məskukat işinin təşkili məsələsini araşdırmağa başlayır. “Təzkirət əl-Mülük”, “Ayini Əkbəri”, gürcü mənbəyi “Düsturlamali” kitablarından, XVI-XVIII əsrlərdə İranda və Azərbaycanda olmuş Avropa səyyahları və missionerlərinin xatirələrindən alınan məlumatları qarşılıqlı surətdə öyrənən müəllif Səfəvilər zərbxanaları haqqında yeni maraqlı məlumatlar vermişdir.

Hər bir təltif və ya mükafatın arxasında görülən işlər, əldə edilən nailiyyətlər durur. Əli müəllim 1970-ci ildə “Fədakar əməyə görə” medalı ilə təltif edilmişdir. Bu, Əli müəllimə muzeyin mövzu-ekspozisiya planlarının tərtibində, muzey ekspozisiyasının təşkili və reekspozisiya işlərində, o cümlədən Naxçıvan, Zaqatala, Hişkədərə-Masallı, Şamaxı, Gəncə kimi respublikanın bir sıra diyarşünaslıq muzeylərinin, mövzu-ekspozisiya planlarının tərtibi, ekspozisiyalarının montajı, eksponatların təyin və tədqiqi işində bilavasitə yaxından iştirak etdiyinə görə verilmişdir.

Respublika daxilində və xaricdə keçirilən elmi yığıncaqlarda müntəzəm olaraq elmi məruzələrlə iştirak edən Əli Rəcəblinin elmi yaradıcılıqla bərabər, Azərbaycan irsinin təşviq və təbliğində bir muzey işçisi kimi rolu böyükdür. O, mətbuat, radio və televiziya verilişlərində Azərbaycan tarixi və numizmatikası problemləri üzrə çıxışlar etmişdir. Dəfələrlə muzey müdiriyyəti, AMEA-nın Rəyasət Heyəti, Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən təşəkkürlər almış Əli müəllim muzeydə böyük elmi işçi vəzifəsində çalışdığı 1972-ci ildə “Əməkdar mədəniyyət işçisi” adına layiq görülmüşdür.

1968-ci ildən hazıradək Azərbaycan Tarixi Muzeyinin numizmatika və epiqrafika şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləyən Əli müəllim həm də pedaqoji fəaliyyət göstərərək respublikamızın bir sıra ali təhsil ocaqlarında (BDU, LDU, ADMİU) “Tarixə yardımçı fənnlər”, “Azərbaycan numizmatikası” və d. fənnlər üzrə mühazirələr edir, bir sıra metodik tövsiyələrin, dərs proqramlarının müəllifidir.

Onun 1997-ci ildə çap edilmiş “Azərbaycan numizmatikası” (rus dilində) dərsliyi dəyərli və təcrübi əhəmiyyətli əsərlərdəndir.

Əli müəllim 2000-ci ildə 07.00.06 - “Arxeologiya”, 07.00.02 - “Vətən tarixi” ixtisasları üzrə “Azərbaycan numizmatikası” (rus dilində) mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etdi. Hazırda Əli müəllim Azərbaycanın numizmatik abidələrinə həsr edilmiş 100-dən artıq yerli və xarici mətbu orqanlarında işıq üzü görən elmi məqalələrin müəllifidir.

2006-cı ildə AAK-ın qərarı ilə professor elmi adına layiq görülmüş Əli müəllim, 2010-cu ildə “Tərəqqi” medalı ilə təltif edilmişdir.

Öz ixtisasını sevən, daim elmi axtarışlarda olan, müasir metodikaya əsaslanaraq numizmatika elminin inkişaf tapmasına çalışan alim, bacarıqlı, işgüzar muzey işçisi olan professor Əli Rəcəbli muzey kollektivinin və həmkarlarının dərin hörmətini qazanmış və dəfələrlə muzey müdiriyyəti, AMEA-nın Rəyasət Heyəti, Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən təşəkkürlər almışdır. Onun rəhbərliyi və məsləhəti ilə bir sıra dissertasiya işləri müdafiə edilmiş, çoxsaylı tədqiqatçılara əməli və elmi yardım edilmişdir.

Alimin mütəxəssis-numizmatlar, tələbələr və Azərbaycan numizmatikası ilə maraqlanan şəxslər üçün nəzərdə tutulmuş əsərləri daim aktuallığını qoruyur.

Professor Əli Rəcəbli əldə etdiyi nailiyyətlərə görə AMEA Rəyasət Heyətinin qərarı ilə 2017-ci ildə A.A.Bakıxanov adına mükafata layiq görülmüşdür.

Onun uzun illər boyu apardığı elmi axtarışları və numizmatika fondunda toplanmış faktik material əsasında yazdığı və Azərbaycanın numizmatik abidələrinə həsr edilmiş 100-dən artıq elmi məqalələrdə və sanballı əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Müəllif “Azərbaycan numizmatikası” Bakı, 1997; “Azərbaycan qədim və orta çağ sikkələri”, “Azərbaycan sikkələri” (Azərbaycan və rus dillərində), “Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin məskukat (sikkə) işi”, “Şirvanşahlar dövlətində sikkə zərbi”, “Qafqaz pulları” kitab-albomlarında Azərbaycan numizmatikası layiqli şəkildə təmsil edilmişdir.

Elm aləmində müəllim-tələbə qarşılıqlı əlaqələri bütün dövrlərdə mövcud olmuşdur. Orta əsrlərdə də, bu gün də yaxşı müəllim tələbələrinə təmənnasız elm öyrədir, bilgi verir, yaxşı tələbə isə müəlliminin başladığı, lakin sona yetirə bilmədiyi, yarımçıq qoyub getdiyi işi davam etdirir, başa çatdırır. Necə ki, Şirvanşahlar dövlətçiliyinin sikkələri vasitəsilə öyrənilməsi ilk dəfə olaraq böyük numizmat alim prof. Y.Paxomov tərəfindən başlanmış, lakin, ömür vəfa etməmiş, iş sona çatdırılmadığından, bu işi elm aləmində öz dəst-xətti olan professor Əli müəllim Rəcəbli davam etdirmişdir. O, Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstərmiş sülalələrdən ən uzundövrlüsü olan Şirvanşahlar adından kəsilmiş və Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika Fondunda qorunan sikkələri tarixin prizmasından öyrənərək tədqiqat süzgəcindən keçirmiş, “Şirvanşahlar dövlətinin sikkə zərbi” monoqrafiyasını ərsəyə gətirmişdir. Monoqrafiyada göstərilir ki, yüz illər ərzində daxili çəkişmələr və çoxsaylı hərbi müdaxilələrlə üzləşən, daha güclü dövlətlərin hücumuna məruz qalaraq zaman-zaman müstəqilliyindən məhrum olan Şirvanşahlar bütün çətinliklərə baxmayaraq, dövlətçilik ənənələrini davam etdirmişdir. Numizmatik materiallara əsaslanaraq, yazılı mənbə və arxeoloji materialları əlavə edərək Əli Rəcəbli belə nəticəyə gəlir ki, Şirvanşahlar dövləti özünün iqtisadi potensialı və yüksək sosial-mədəni inkişaf səviyyəsinə görə III Mənuçehr ibn Əfridunun (1126-1160) dövründə “Müsəlman intibahı”nın ən möhtəşəm mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir.

Müəllif göstərir ki, şirvanşah III Mənuçehr qonşularla qohumluq əlaqələri yaradaraq ətrafını möhkəmlətməyə, Azərbaycan Atabəylərinə xərac verməklə ölkənin əmin-amanlığına çalışmış, onun siyasəti ölkənin müstəqilliyinə, sosial-iqtisadi durumunun və mədəni həyatının çiçəklənməsinə təminat vermişdir. Müəllifə görə, müasir dövrə qədər gəlib çatan çoxsaylı sikkələri və gümüş suyuna tutulmuş dirhəmlərdən ibarət bütöv bir dəfinə də, sikkələr üzərindəki kitabələrdəki şahın dəbdəbəli titulu (ədalətli məlik, dünya və dinin cəlalı şirvanşah) da onun müstəqilliyinə dəlalət edir.

Qədim və zəngin dövlətçilik tarixinə malik Azərbaycan xalqı XX əsrin sonunda Sovetlər Birliyinin dağıdılmasından sonra öz tarixi torpaqlarının bir hissəsində yenidən müstəqillik əldə etdi. Hazırda Anadolu türklərindən sonra dünyanın ikinci böyük türk xalqı olan Azərbaycan xalqı bu ərazidə digər postsovet məkanında olan ölkələr kimi dövlətçilik ənənələri yaradaraq müvafiq dövlət rəmzlərini də qəbul etmişdir. Lakin bu dövlətin digərlərindən fərqli zəngin və özünəməxsus bir mədəniyyəti və dövlətçilik ənənələri vardır. Dövlətçilik ənənələri haqqında bir sıra əsər və məqalələr yazılmasına baxmayaraq, Əli müəllimin müəllifi olduğu “Sikkə və dövlətçilik” kitabı öz spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir.

İdarə üsulundan asılı olmayaraq, bütün dövlətlər öz xüsusi qanun və prinsiplərini rəhbər tutur, bu da əlverişli şəraitdə bu və ya digər ölkədə milli dövlətçiliyin elementlərinin formalaşması üçün zəmin yaranmasını şərtləndirir. Dövlətçilik siyasət elminin ən önəmli sahələrindən biri olan dövlətşünaslıq və dövlət nəzəriyyəsinin ayrılmaz hissəsidir. İndiyə qədər elmi ədəbiyyatda “dövlətçilik” anlayışının dəqiq izahı yoxdur. Azərbaycan tarixşünaslığında bilavasitə dövlətçilik məsələsinə həsr olunmuş bir neçə qısa məzmunlu yazılar nəzərə alınmazsa, bu problemin elmi cəhətdən dərk edilməsi, onun konseptual-nəzəri əsası, formalaşması, inkişafı və müasir durumunun əsas aspektləri haqqında heç bir elmi-tədqiqat işləri aparılmamışdır. Çoxtərəfli dövlət və dövlətşünaslıq probleminin müxtəlif məsələlərinə həsr olunmuş əsərlərdə tədqiqatçılar, dövləti “insanların ən mükəmməl ümumi yaşayış forması kimi xarakterizə edən Aristoteldən başlayaraq, dövlətçilik anlayışına ümumdövlət problemi kontekstində, onun tərkib hissəsi kimi yanaşmışlar, lakin dövlətçiliyin funksional mahiyyəti və əsas özəllikləri açıqlanmamışdır. Əli Rəcəbli uzun illər numizmatik faktlar üzərində apardığı tədqiqatlara əsaslanaraq qədim və ortaçağ dövrlər dövlətçiliyin formalaşmasının çox problematik olduğunu göstərir. Qədim quldarlıq, hərbi diktatura dövlətlərində və ya dünya imperiyalarında dövlətçilik formalaşa bilməzdi. Əhəməni, yunan-Makedoniya, yaxud yaxın keçmişdə şahidi olduğumuz sözdə “xalqlar dostluğu” ideyalarını təbliğ edən, lakin “şər imperiyası” adlanan SSRİ kimi yalnız silah gücünə yaradılmış dövlət qurumları-konqlomerat imperiyalar gec-tez ya içəridən parçalanır, ya da daha güclü hərbi qüvvənin təzyiqi altında dağılırdı. Bu gün bəzi dövlətlər nəinki ənənəvi dövlətçiliklə, heç müasir sabit, təməlli milli dövlətçiliklə də öyünə bilmirlər.

Əli Rəcəbli dövlətçiliyin çağdaş durumu ilə bağlı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Müraciəti”ndə əks olunan müddəaların xüsusi önəm daşıdığını qeyd edir. Müraciətdə ümummilli lider Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmləndirilməsinə dair aktual, ən önəmli məsələlərinə xüsusi diqqət vermiş, ona göstərilməli olan şəxsi və ümumxalq qayğısını ön plana çəkmişdir. Müraciətdə ölkə Prezidenti “dövlətçilik hissi”ni xüsusi olaraq qeyd edir; onu dövlətin yaranmasını və sonrakı inkişafını şərtləndirən sosial-psixoloji kateqoriya kimi vurğulayır. Bununla da ümummilli lider siyasət elmində ilk dəfə olaraq, dövlətçilik anlayışına son dərəcə aydın və lakonik şəkildə şərh vermiş oldu. Əli Rəcəbli göstərir ki, ulu öndərin bəhs etdiyi “dövlətçilik hissi” milli dövlətçiliyin kvitessensiyasını təşkil edir. Bu hissi hər bir vətəndaş könüllü olaraq öz üzərinə götürür və ona ömrü boyu sadiq qalır. Müəllif əsərində “dövlətçilik” termini anlayışına məhz bu baxış bucağı altında yanaşmışdır. O, göstərir ki, bu anlayış yalnız suveren hakimiyyətin legitimliyini, onun yalnız həqiqi status-kvosunu deyil, həm də vətənə olan ümumxalq sevgisini, onun maddi və mənəvi sərvətlərinin qorunması və tərəqqisinə yönələn qayğı, amac və istəyi özündə təcəssüm etdirir.

Bütün yaradıcı həyatını dövlətçiliyin öyrənilməsinə həsr etmiş müəllif dövlətçiliyi xarakterizə edərək göstərir ki, dövlətçilik-cəmiyyətin müəyyən ərazi çərçivəsində təşkili dərəcəsidir. O, cəmiyyətin elə bir inkişaf səviyyəsini göstərir ki, bu zaman çağdaş dövlətlərdə hakimiyyətin sabitliyi və irsini xarakterizə edən və şərtləndirən müəyyən ənənələr, adətlər, institutlar, atributlar, monarxiya dövlət strukturlarında isə sülaləlik prinsipləri özünü büruzə verir.

Hər hansı bir dövlət və ya ölkədə dövlətçilik institutu və ya dövlət hakimiyyətinin vəhdət və sintezindən danışarkən onun bazasını təşkil edən amilləri-yəni xalq tərəfindən seçilmiş siyasi hakimiyyətin, ərazi bütövlüyünün, hegemon titul etnos və dövlət dilinin, iqtisadi hərbi durumun, valyutanın, dövlət ideologiyası, yəni azərbaycançılığın və müvafiq simvolikanın mövcudluğunu nəzərə almaq gərəkdir. Göstərilən amillərdən birinin yoxluğu, dəyişməsi və ya əvəz edilməsi mövcud hakimiyyətdə sabitliyin pozulmasına səbəb olmaqla, dövlət və dövlətçiliyin əsas quraşdırıcı bəndi olan vətəndaş cəmiyyətinin yaranmasında müəyyən fəsadlar törədə bilər. Müəllifin dövlətçilik anlayışına verdiyi izah, təbii ki, problemin həllinə tam cavab verə bilməz. Xüsusilə də, qədim və orta əsrlər dövlətlərini daha dolğun şərh etmək üçün dövlətçilik institutuna və dövlət hakimiyyətinə ayrılıqda və ümumilikdə xas olan bütün elementləri tədqiqata cəlb etmək lazımdır.

Siyasət elminin çoxşaxəli sahəsi olan dövlətçilik institutunun tam mahiyyətini və çağdaş durumunu tədqiq etmək üçün vətənimizin müxtəlif dövrləri tarixinə aid, xüsusilə qədim və orta əsrlər dövrünə aid numizmatik faktların toplanması və öyrənilməsi çox vacibdir. Çünki Azərbaycan sikkəsi, bu kitabın illüstrasiyalarından göründüyü kimi, 2500 ilə yaxın bir müddət ərzində Azərbaycan dövlətçiliyini müşayiət və təmsil edir.

Məlumdur ki, Sovetlər Birliyinin dağılması ilə müstəqillik əldə etmiş suveren respublikalar tezliklə öz dövlət institutlarını yaratmağa, müvafiq dövlət hakimiyyət rəmzlərini də qəbul etməyə başladılar. Lakin Azərbaycana can verməkdə olan Sovet İttifaqından ağır bir miras da qaldı. Azğınlaşmış erməni separatizmi mirası. Havadarlarının köməyi ilə Azərbaycan xalqını qanlı müharibəyə vadar edən ermənilər ərazimizin bir hissəsini zor gücünə işğal etdilər. Azərbaycan ərazilərini özününküləşdirməyə çalışan erməni saxtakarlarına qarşı bir cavab da Milli Elmlər Akademiyası Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin əməkdaşı Əli Rəcəblidən gəlmişdir. Belə ki, 2016-cı il 26-29 sentyabr tarixlərində Ermitajda keçirilmiş II Beynəlxalq Şərq Numizmatikası konfransının proqramına A.Akopyanın və P.Petrovun bir məruzəsi də daxil edilmişdi. Məruzə belə adlanırdı. “Şərqi Ermənistan xanlıqlarında (İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ, Gəncə) sikkə işi (1747-1827). “Şərqi Ermənistan xanlıqları” sözündən sonra mötərizədə İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ, Gəncə xanlıqları yazılmışdı. Bununla bağlı muzeyin Elmi Şurası Ermitajın direktoru M.B.Piotrovskiyə və konfransın təşkilat komitəsinə etiraz məktubu göndərmişdi. Məktubda saxta erməni iddialarına söykənən məruzə müəlliflərinin qondarma “Şərqi Ermənistan” adı altında əzəli Azərbaycan torpaqlarını təqdim etməsinə etiraz bildirilmiş, A.Akopyan və P.Petrovun məruzəsinin konfransın proqramından çıxarılması təbəb edilmişdir. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin AMEA Rəyasət Heyəti və Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi ilə birgə fəaliyyəti nəticəsində erməni təxribatının qarşısı alınmış, məruzədən “Şərqi Ermənistan xanlıqları” ifadəsi çıxarılmış və həmçinin muzeyin “Numizmatika və Epiqrafika” şöbəsinin müdiri prof. Əli Rəcəblinin konfransda çıxış etməsi təmin olunmuşdu. Əli müəllim yaşının çox olmasına baxmayaraq, riskə gedərək uzaq yola səfər etmişdi və bu Azərbaycan tarixini təhrif edənlərin cavabını vermək, erməniləri susdurmaq onun üçün daha önəmli idi.

Mən orta əsrlər müsəlman mədəniyyəti tədqiqatçısıyam. Bilirəm ki, orta əsrlərdə Azərbaycan alimləri elm öyrənmək üçün hər cür çətinlikləri dəf etmişlər. Əl-Məərrinin “Kitab əl-Təhzib fi-l-luğə” kitabını torbaya qoyub çiyninə ataraq Təbrizdən əl-Məərrəyə aparmış Xətib Təbrizinin kürəklərindən axan tər kitabı islatmışdı. Hadisədən xəbəri olmayanlar ona baxdıqda suya düşdüyünü zənn edirlərmiş. Halbuki, o, yalnız Xətibin təri idi. Sonradan elm sahəsində yüksələrək, hətta Nizamiyyə mədrəsəsində dilçilik kafedrasına rəhbərlik edən bu alimin vaxtilə minik tutmaq üçün pulu yox idi, lakin elm əldə etmək üçün sonsuz həvəsi var idi.

Elə insanlar var çox yaşayır, lakin mənasız yaşayır, elələri də var ki, qısa yaşayır, lakin mənalı yaşayır. Uzun ömrü mənalı yaşamaq isə hər kəsə nəsib olmur. Mən belə uzunömürlü və çox məhsuldar alimlərdən olmuş Y.Paxomova rəhmət diləyir, geniş intellekt və dünyagörüşünə malik, çox savadlı, özünəməxsus dil üslubu olan, dəst-xətti dəst-xəttlər arasında seçilən Əli müəllimə isə bu günə qədər və daha sonra çap olunacaq kitablarının bəhrəsini görməyi və həyatda ən şirin nemət olan möhkəm cansağlığı arzu edirik.

Nərgiz ƏLİYEVA,

AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin

Elmi işlər üzrə direktor müavini,

tarix elmləri doktoru.

Respublika.- 2020.- 18 sentyabr.- S.5.