Qanlı Yanvarda təcili yardım işçiləri böyük şücaət göstərmişlər

20 Yanvar faciəsindən bizi 30 illik bir zaman ayırır. 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Bakı şəhərinin və respublikanın bir neçə rayonuna keçmiş sovet qoşunlarının hissələri fövqəladə vəziyyət elan edilmədən yeridilmiş, dinc əhaliyə divan tutulmuş, yüzlərlə insan qətlə yetirilmiş, yaralanmış, itkin düşmüşdür. Silahlı qüvvələrin şəhərə soxulub ağır texnika və məhvedici silahlarla dinc əhaliyə qəddarcasına divan tutması şüurlu surətdə planlaşdırılmış və xüsusi qəddarlıqla həyata keçirilmişdir. Beləliklə, əsgərlərin xüsusi qəddarlığı və misli görünməmiş vəhşiliyi nəticəsində Bakıda və bölgələrdə 136 nəfər öldürülmüş, 744 nəfər yaralanmış, 841 nəfər qanunsuz həbs olunmuş, hərbçilər tərəfindən 200 ev və mənzil, 80 avtomaşın, yandırıcı güllələrin törətdiyi yanğın nəticəsində dövlət və şəxsi əmlak məhv edilmişdir. Yandırılan maşınlar, öldürülən və yaralanan insanlar arasında həmçinin sanitar maşınları və təcili yardım işçiləri də olmuşdur. Bakı Şəhər Təcili və Təxirəsalınmaz Tibbi Yardım Stansiyasının kollektivi yanvarın 20-də və ondan sonrakı günlərdə öz vəzifə borcunu şərəflə və layiqincə yerinə yetirmişdir. Həmin hadisələrin canlı şahidləri olan hazırda - BŞTTTYS-nin baş həkimi işləyən Rauf Nağıyev, 4 saylı bölmənin müdiri Yusif Musayev, 3 saylı bölmənin böyük həkimi Laçın Əliyeva öz xatirələrini qəzetimizin oxucuları ilə bölüşüblər.

Rauf Nağıyev Bakı şəhəri TTTYS-nin baş həkimi:

—Mən deyərdim ki, Qanlı 20 Yanvara gedən yol 1988-ci ildən başlayır. Çünki 1988-ci ilin fevral ayında Sumqayıtda baş verən hadisələr - təxribatlar, terror hadisələri heç də təsadüfi deyildi. Həmin hadisələr indiki orta nəslin nümayəndələrinin gözləri qarşısında baş verib. Həm də bu hadisələr keçmiş sovet hakimiyyəti illərində olub. Çaş-baş qalmış insanların baxışlarından sual oxunurdu ki, bu iğtişaşlar nədən törədilir və onların qarşısı niyə alınmır. O vaxt sanki dəniz kimi dalğalanan indiki Azadlıq meydanı təlatüm içərisində olanda mərkəz (Moskva) xalqımıza, respublikamıza edilən haqsızlığa göz yumur, erməni vandallarının müdafiəçisi və havadarı rolunda çıxış edir, onların çirkin əməllərinin reallaşmasına şərait yaradırdı. Belə bir vaxtda xalqımızın haqlı etirazlarında milli azadlıq ideyalarının cücərtiləri və işartıları özünü göstərirdi.

Yanvarın əvvəllərində Bakının üstünü sanki qara bulud alımışdı. Şəhərdə hərbçilərin sayı çoxalmışdı, Salyan kazarması adı ilə məşhur olan (Hərbi Təlim-Tədris Mərkəzi) hərbi hissəyə xüsusi təyinatlılar yerləşdirilmişdi. Müəyyən komanda verilməsini gözləyirdilər ki, şəhərə çıxsınlar. Eyni zamanda Bakıya müxtəlif istiqamətlərdən — əsasən giriş hissələrindən - “Qurd qapısı”ndan, indiki “20 Yanvar” (Şamaxinka) dairəsindən, Bayıl, Mərdəkan şosesi tərəfindən və Binəqədi səmtindən hücum gözlənilirdi. Ordunun qarşısını almaq üçün həmin çıxış nöqtələrinə əliyalın insanlar toplaşmışdılar ki, onların da əksəriyyəti yeniyetmə və gənclər idi. Gənclərin qurduğu “barrikadalar” (maneələr) isə yandırılmış tonqallardan ibarət idi.

Həmin dövrdə Bakı şəhərində cəmi 15 təcili yardım stansiyası fəaliyyət göstərirdi. Bu gün 22 köməkçi stansiya və 18 filial paytaxt sakinlərinin və qonaqların xidmətindədir. Paytaxtla yanaşı, Bakıətrafı qəsəbələrdə, o cümlədən Qala kəndi yaxınlığında, Zabratdakı hərbi aeroporta yaxın ərazidə, Qaradağ rayonunda, Biləcəri qəsəbəsində və sair yerlərdə köməkçi təcili yardım stansiyaları vardı. Stansiyaya baş həkim Sabir Adnayev rəhbərlik edirdi. Stansiyalarla əlaqə ancaq “ratsiya” vasitəsilə saxlanılırdı. 12-nin yarısında məlumatlar daxil olmuşdu ki, müxtəlif istiqamətlərdən şəhərə ordu daxil olur. Belə bir fakt da qeydə alınmışdı və məlumatda bildirilirdi ki, Mərdəkan yolunda bir təcili yardım maşını atəşə tutulub. Qala kəndi yaxınlığındakı yarımstansiyanın əməkdaşı həkim-kardioloq Aleksandr Marxevka çağırışa gedən zaman güllələnib. A.Marxevka 3 ay müddətinə stansiyaya ezam olunmuşdu. Deməli, o sanitar maşından düşüb yerdəki yaralıya kömək etmək istəyərkən əsgərlər tərəfindən vurulmuş, qolundan güllə yarası almışdı. Bu sağalmaz yara onun həyatına son qoymuşdur. Sonrakı hadisələr göstərdi ki, artıq müxtəlif istiqamətlərdən şəhərə ordu girib. Az sonra “Salyan kazarması” adlanan ərazidən, Şamaxinka tərəfdən havaya işıqsaçan güllələr atılmağa başladı. Şəhərdə tankların, zirehli maşınların səsi gəlirdi. Bakı Şəhər Təcili və Təxirəsalınmaz Tibbi Yardım Stansiyasına məlumatlar daxil olurdu ki, tanklar qabağına çıxan hər şeyi dağıdır, əsgərlər hər kəsə, hər şeyə güllə atırlar, çoxlu yaralılar var.

Qanlı şənbə gecəsi və ondan sonrakı bir neçə gün ərzində daha çox şəhid verə bilərdik. Lakin təcili yardım briqadalarının fədakar həkimləri, tibb işçiləri, sürücülər, eləcə də əhalinin yaralılara göstərdiyi doğma münasibət itkiləri xeyli azaltmışdır. Təcili yardım briqadalarının əməkdaşları heç nədən çəkinmədən güllə yağışı altında insanlara ilk tibb yardımlarını göstərmiş, yaralıları təhlükəli ərazilərdən uzaqlaşdırmışlar.

Azərbaycan dövləti müstəqilliyini elan etdiyi ilk illərdə başları hakimiyyət uğrunda mübarizəyə qarışmış o vaxtkı iqtidar 20 Yanvar qırğınına siyasi-hüquqi qiymət verilməsi və cinayətkarların müəyyən edilməsi istiqamətində məqsədyönlü iş aparmadı. Yalnız ümummilli lider Heydər Əliyev ikinci dəfə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra 1994-cü ildə Qanlı Yanvar hadisələrinə tam hüquqi-siyasi qiymət verilmiş, günahkarların adları açıq şəkildə bəyan edilmişdir.

Xalqımızın mərdliyi, torpağını, Vətənini qəlbən sevməsi, onun uğrunda canından keçməyə hazır olduğu tarix boyu sübut edilib. 1990-cı il yanvarın 20-də xalq öz rəşadətini, qəhrəmanlığını, qorxmazlığını bir daha nümayiş etdirdi. Həmin gün özlərini qurban verən oğul və qızlarımız Azərbaycanın şanlı tarixinə öz adlarını qızıl hərflərlə həkk ediblər. Qədirbilən xalqımız bu insanları heç zaman unutmayacaq və onların əziz xatirəsi qəlbimizdə daim yaşayacaqdır.

Yusif Musayev - Bakı şəhəri TTTYS 4 saylı bölmənin müdiri (1990-cı ildə Xətai rayonu ərazisində yerləşən 2 saylı köməkçi stansiyada səyyar həkim işləmişdir).

İndiki Prezident Administrasiyasının binası (o vaxt Mərkəzi Komitənin) qarşısında mitinqlər gedirdi, tələb Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Əbdürrəhman Vəzirovun istefası idi. Belə hiss olunurdu ki, Bakıda ümumi vəziyyət stabildir. Ancaq günortadan sonra xəbərlər yayılırdı ki, şəhərə ordu yeridiləcək, bu da o qədər inandırıcı görsənmirdi. Axşam saat 18 radələrində mən MK-nın qarşısındakı mitinq iştirakçılarının sağlamlığını qorumaq üçün ora göndərilmişdim. Burada başqa bir həkimi dəyişdim. O vaxt şəhər partiya komitəsinin binasında bizə otaq ayırmışdılar, sanitar maşınlar da binanın qabağında dayanırdı. Mitinqi biz də oradan izləyirdik. Saat 10-a qədər mən növbədə olmalıydım, başqa həkim məni əvəz etməliydi. Qaranlıq düşdüyündən üzlərini görməsək də çıxış edənlərin səslərini eşidirdik. Yenə də xəbərlər gəldi ki, şəhərə müxtəlif istiqamətlərdən - Şıxov, aeroport, Sumqayıt tərəfdən ordu daxil olacaq. Mitinqçilər arasında bu xəbərlərlə bağlı təşviş yaranmışdı. Bu təşviş get-gedə artırdı. Arada elan edirdilər ki, ordunun qabağını kəsmək üçün barrikadalar qurmaq lazımdır və cavanları həmin yerlərə göndərirdilər. Saat 21:30-da mən Etibar Məmmədovun çıxışını eşitdim. O dedi ki, Moskvadan gələn Primakov və Girenko ilə görüşdük, onlar ordunun şəhərə məcburən daxil olacağını söylədilər, ona görə də xahiş edirik dağılışasınız, qırğın olmasın. Az sonra onlar getdilər. Nemət Pənahovun səsi eşidildi. O çıxışında deyirdi ki, ey azadlıq aşiqləri, heç yana dağılmırsınız, silahımız var, gücümüz var, müqavimət göstərəcəyik. O da çıxışını qurtarıb getdi. Mitinqdə olan rəhmətlik Vaqif Səmədoğlunun VEF radiosu vardı. Azadlıq radiostansiyasının xəbərlərində bildirilirdi ki, Bakıda vəziyyət ağırdı, gərgindi, qoşun yeridilə bilər. Bizim yerli kanalların xəbərlərində isə ölkədə gedən inkişafdan danışılırdı.

Mitinqdə hardasa 3-5 min arasında insan olardı. Mən maşının içərisində oturmuşdum. Bir neçə qadın bizə yaxınlaşıb bildirdi ki, filan yerdə yaralı var, onu götürmək lazımdır, kütlə arasında isə bəziləri qışqırırdı ki, dağılışmayın, nədən qorxursunuz.

Axşam saat 8-də xəbər gəldi ki, Azərbaycan televiziyasının binasında partlayış baş verib, nəyə görə, onu biz bilmədik. Saat 12-yə 10 dəqiqə qalmış mən Mərkəzi Komitənin binasının üzərinə qırmızı rəngdə güllələrin töküldüyünü gördüm. Yəni Salyan kazarmasından atılan yanar güllələr idi. Ancaq biz elə bilirdik ki, bunlar qırmızı rəngdə fişənglərdi. Getdikcə kütlə arasında təşviş daha da artdı. İş vaxtım bitəndə mən radio ilə mərkəzlə əlaqə saxladım ki, məni nə vaxt dəyişəcəklərini soruşum. Dedilər ki, oturun yerinizdə, dəyişmək söhbəti yoxdur, elə bu anda xəbər gəldi ki, leytenant Şmidt adına zavod ətrafında əsgərlərlə kütlə arasında toqquşma baş verib, qırğın gedir. Mitinqdə olan insanlar dedilər ki, siz təcili yardımsınız, sizə güllə atmazlar, gedin bizə bir xəbər gətirin. Çünki müxtəlif şayiələr gəzirdi ki, Şıxov, Sumqayıt, Qala tərəfdən ordu gəlir. Biz onların xahişi ilə indiki Yaşıl bazar tərəfə getdik. Qabağa getdikcə gördük ki, camaat dağılışıb, yaralıların əksəriyyəti indiki T.Bəhramov adına stadionun ətrafındakı ağaclıqda qalıb. Biz qaranlıqda heç kəsi tapmadıq, ancaq əsgər də görmədik. Geri qayıdıb MK-nın qarşısındakı postumuzda dayandıq. Bir az keçmiş iki qadın və bir kişi bizə yaxınlaşıb müraciət etdilər ki, bəs Olimp mağazası tərəfdə yaralı var, onu götürmək lazımdır. Bunları da maşına götürüb getdik İnşaatçılar prospektindəki “Olimp” mağazasına tərəf. Orada maşını bir həyətdə saxlatdılar. Onu da deyim ki, həmin vaxt Salyan kazarması tərəfdən bu həyətlərə güllələr yağış kimi yağırdı. Düzdü, xoşbəxtlikdən bizim maşına dəymirdi, ancaq sağımızdan-solumuzdan keçirdi. Həmin 3 nəfər bir bloka girib, bir az sonra qayıdıb bizə dedilər ki, yaralanan 17 yaşında cavan oğlan olub, güllə dəyib, qaçıb girib bloka, orada da dünyasını dəyişib, aparıblar xəstəxanaya.

Biz oradan düşdük Azad qadın heykəli tərəfə, indiki Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin yanına. Beşmərtəbə adlanan yerdən keçib qayıtdıq MK-nın qabağında növbəmizi çəkməyə. Mitinq iştirakçıları cavan uşaqları avtobuslara mindirib deyirdilər ki, gedin Bayıl postuna, Şamaxinkaya, oradakı postları möhkəmləndirin. Uşaqlar da çox həvəslə gedirdilər.

Bu arada dənizdən də ordu çıxdığı xəbəri yayıldı. Bu vaxt bizim baş həkim Sabir müəllim mobil radio ilə maşına zəng etdi ki, gəlin Mərkəzi stansiyaya. Azneft meydanına düşüb prospektə çıxdıq, gəlib Rəşid Behbudov küçəsinə dönəndə (o vaxt bu küçə leytenant Şmidt adlanırdı) indi “Səs” qəzetinin yerləşdiyi binanın tinində bir qadın demək olar ki, yataq paltarında özünü atdı maşının qabağına. Qışqıraraq dedi ki, qabağa getməyin sizi vuracaqlar. Diqqətlə baxıb gördüm ki, 10 metr irəlidə tünd bənövşəyi rəngli 2106 markalı “Jiquli”ni dərmə-deşik ediblər. Maşının şüşələri sındırılıb, təkərləri yatıb. Sol tərəfdə isə o vaxtkı 26-lar, indiki Sahil Bağında dəmir kaskalı əsgərlərin cərgə ilə düzüldüyünü və əllərindəki pulemyotları Rəşid Behbudov küçəsinə tərəf tuşladıqlarını gördüm. Belə qənaətə gəldim ki, həmin minik maşınını onlar gülləbaran ediblər.

Bizə məlumatlar verilmişdi ki, əsgərlər təcili yardım maşınlarını da atəşə tuturlar. Ona görə də geri qayıdıb Dəniz Vağzalı tərəfdən, oradan da indiki Kapitalbankın binasının qabağından mərkəzi stansiyaya tərəf yön aldıq. Ancaq dəmiryol vağzalı ətrafındakı barrikadaların dağıdıldığını, minik avtomobillərini, avtobusları, digər texnikaları tankların necə əzdiyini görüb dəhşətə gəldim.

Nəhayət, mərkəzə çatdıq. Burada da güllə səsləri ara vermirdi. Binaya daxil olduq. Növbədə 3 briqada vardı və 3 çağırış gəlmişdi. Bizi metronun Gənclik stansiyası tərəfə istiqamətləndirdilər. Gecə yarıdan keçmişdi. Məlumat aldıq ki, artıq sovet ordusu bir neçə istiqamətdən Bakıya girib. İndiki “Caspian Shopping” mağazası ərazisində 10 təcili yardım maşını dayanmışdı. Əsgərlər avtomatı bizə tərəf tuşlayıb maşından düşməyə imkan vermədilər. Təxminən 2 saat maşınları yerindən tərpənməyə qoymadılar. Səhər saat 5 radələri olardı, yaralıları götürmək üçün Nərimanov Rayon Partiya Komitəsinin yerləşdiyi əraziyə gəldik. Burada mən 39 saylı marşrutda işləyən, şüşələri sındırılmış, güllələrin dəlmə-deşik etdiyi “İkarus” markalı avtobusu gördüm. Sonralar bildim ki, avtobusun sürücüsü və bir sərnişin qız sovet əsgərləri tərəfindən öldürülüblər.

İndiki Xətai rayonu ərazisində yerləşən 2 saylı köməkçi stansiyaya - iş yerinə gəldim. Burada skamyada güllə ilə öldürülmüş bir kişi uzatmışdılar. Dedilər ki, 39 saylı marşrutda işləyən avtobusun sürücüsüdür. Sənədlərinə baxdım, hərbi bileti, qırmızı rəngli sürücülük vəsiqəsi deşik-deşik olmuşdu. İçəridə həkim yoldaşlarım təşviş və həyəcan içərisindəydilər. Onlar məlumat almışdılar ki, Qala stansiyasına 3 aylıq təhkim olunmuş həkim yoldaşımız Aleksandr Marxevka sanitar maşından düşüb yaralıya kömək edərkən vurulub, Elçin həkim də şəhid olub. Bunları eşidəndə belə qənaətə gəldik ki, əsgərlərin atdığı boş güllələrdən söhbət gedə bilməz. Yəqin ki, öldürülənlərin sayı-hesabı yoxdur.

Saat 8-də iş vaxtım bitdiyi üçün növbəni təhvil verib evə yollandım. Üçüncü mikrorayonda yaşayırdım. Metronun 20 Yanvar (o vaxt “XI Qızıl Ordu” adlanırdı) stansiyasından çıxanda bir daha ətrafdakı dağıntıların, qan izlərinin şahidi oldum. Mənə əyan oldu ki, hər an ölümlə qarşılaşacağımı ağlıma belə gətirmədən, dəhşətli bir gecəni yaşamışam.

Laçın Əliyeva - Bakı Şəhəri TTTYS 3 saylı bölmənin böyük həkimi (1990-cı ildə həmin stansiyada səyyar həkim işləmişdir).

1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecəni heç vaxt unutmaq olmaz. Çünki çox ağır bir gün olmaqla xalqımızın qan yaddaşına bir faciə kimi yazıldı. Həmin vaxtdan 30 il ötsə də, o gecə baş verənləri dəqiqliklə xatırlayıram. Şənbədən bazar gününə keçən gecə Bayılda yerləşən və bu gün də işlədiyim bölmədə iş başındaydım. Bu elə bir vaxt idi ki, Bakı və onun sakinləri çox narahat günlərini yaşayırdı. Axşamdan xeyli keçmişdi, təxminən saat 12-yə qalmışdı. Bölməyə növbəti çağırışla bağlı sifariş daxil oldu. Sifarişdə bildirilirdi ki, indiki Prezident Administrasiyasının (o vaxt Mərkəzi Komitənin binası idi) qabağında çoxlu sayda kütlə yığışıb, orada atışma gedir və yaralılar var. Çağırış qəbul olunduqdan sonra çox çətinliklə də olsa güllə yağışı altında deyilən ünvana getdik. Burada həddindən artıq insan vardı. Ətrafda arabir güllə səsi eşidilirdi. Kütlə sanitar maşının yaralıya yaxınlaşmasına imkan vermirdi (O vaxt sanitar maşınlar “RAF” markalı mikroavtobuslar idi). Kimsə bizə dedi ki, yaralı “Bakı Soveti” metrostansiyasının (indiki “İçərişəhər”) qabağındadır. Çox çətinliklə ora gəlib yaralını götürdük. Bizə mərkəzdən “ratsiya” ilə dedilər ki, yaralını o vaxtkı Musa Nağıyev adına Təcili Yardım Xəstəxanasına aparaq. Mərkəzi univermağın qabağından keçəndə maşınımızı saxlayıb daha bir yaralı insanın olduğunu dedilər və həmin yaralını da götürdük. Yolboyu atışma səsləri ara vermirdi. Çox çətin bir vəziyyətdə yaralıları xəstəxanaya çatdırdıq. Burada gördüklərimdən dəhşətə gəldim. Yaralıların sayı-hesabı yox idi. Yenidən çağırış üçün sifariş aldıq. Bu dəfə Salyan kazarması adlanan ərazidən keçib gedirdik. Burada da küçələr insanlarla dolu idi, atışma səsləri eşidilirdi. Ümumiyyətlə, həmin gecə mən 3 yaralını xəstəxanaya gətirə bildim. Bunlardan ikisini özüm yerdən götürmüşəm, birini isə kütlə maşına mindirib. Yanvarın 20-də səhər tezdən işçilər bizi dəyişməyə gələ bilmədikləri üçün yenə də növbədə qalası olduq. Çünki gediş-gəliş üçün yollar bağlı idi. Artıq məlum oldu ki, Bakıya sovet qoşunları yeridilib, komendant saatı tətbiq olunub, əsgərlər gecə əliyalın insanlara atəş açıblar, yaşlı, cavan, uşaq, qadın - qabaqlarına çıxan hər kəsi öldürüblər, yaralayıblar.

Həmin gecə bir həmkarımızın, kardioloq A.Marxevkanın (milliyyətcə yəhudi) öldürüldüyü xəbərini eşitdik. Onu aeroport yolunda iş başında vurmuşdular. Yanvarın 20-dən sonra 2-3 gün biz təcili yardım işçiləri yenə də çox çətinliklərlə üzləşdik. Sovet əsgərləri maşınımızı saxlayırdılar. Bizi düşürürdülər, üstümüzü yoxlayıb silah axtarırdılar.

Daha bir həmkarımız, iş yoldaşımız Tamella Lalayeva da Qanlı Yanvar faciəsindən 2 gün sonra gecə “RAF” markalı sanitar maşınında əsgərlər tərəfindən atılan atəşlə çiynindən güllə yarası almışdı. Maşın arxadan atəşə tutulmuşdu, komendant saatı tətbiq olunduğundan, hətta təcili yardım maşınlarını saxlayıb yoxlayırdılar.

O müdhiş gecədə atılan yanar güllələrin rəngi də indiki kimi yadımdadır. Güllələr qaranlıqda müxtəlif rənglərə çalırdı. Küçələri maşınla keçəndə eşitdiyim ağlaşma, qışqırıq səsləri bu gün də qulağımdan getmir.

Hazırladı:

Ramiz YUSİFLİ,

“Respublika”.

Respublika.- 2020.- 17 yanvar.- S.5.