Zəka sahibinin vətəndaşlıq və insanlıq nümunəsi

“Mərhəmət, rəhmdillik, başqasına görə narahatlıq - insanlar arasındakı münasibətlərdə ən vacib keyfiyyətlərdəndir. Yaxşılıq heç vaxt unudulmur... Əgər sən yaxşı, xeyirxah iş görmüsənsə, gec, ya tez bunun əvəzini görəcəksən”.

(Azad Mirzəcanzadə)

Bu yaxınlarda professor Eldar Şahbazov və Elçin Kazımovun birgə əməyi və zəhmətləri sayəsində tərtib edilən “Akademik Azad Mirzəcanzadə - neft elminin fenomeni” adlı kitab geniş oxucu auditoriyasına təqdim olundu. Kitab akademik Azad Mirzəcanzadənin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamından irəli gələn tədbirlər planı çərçivəsində ərsəyə gəlib. Bu əsər vasitəsilə oxucu dünya şöhrətli alim, yüzlərlə elmi əsər, ixtira və patentin müəllifi, neft və qazçıxarma sənayesinə misilsiz töhfələr verən akademikin elmi fəaliyyəti ilə yanaşı, mürəkkəb və keşməkeşli həyat yolu ilə də yaxından tanış ola bilir.

Kitabın Azərbaycan, rus və ingilis dillərində olmaqla 3 dildə tərtibi xüsusən əhəmiyyətlidir. Çünki ölkəmiz, sözün əsl mənasında, dahi insanlardan nəinki xali deyil, hətta onların çoxluğu ilə fəxr edə bilərik. Di gəl ki, onların özlərinə layiq miqyasda təqdimatı və tanıdılması sahəsindəki işlər çox vaxt yetərli olmur və bəzən həmin dahilərimizi nəinki xaricdə tanıtmağa nail ola bilirik, hətta öz ölkəmizdə belə, kifayət qədər tanınmır. Bu da bir gerçəkdir ki, fenomenal bilik, bacarıq və istedad sahibləri çox vaxt qeyri-adi dərəcədə təvazökarlıqla seçilir, gördükləri işlər haqqında bəhs etməyi xoşlamır, əməllərini özlərinin xalqa borcu kimi həyata keçirirlər. Odur ki, onlar haqqında istər sağlığında, istərsə də dünyasını dəyişdikdən sonra kiminsə təmənnasız addımına, fəaliyyətinə şahid olmaq qürurvericidir.

Azad müəllimin kitabda ardıcıllıqla yer alan bioqrafiyasının zənginliyi, elmi əsərlərinin çoxluğu və rəngarəngliyi oxucunu heyrətə gətirir. Kitabda oxucuların əksəriyyətinin anlamayacağı çox sayda terminlər var ki, bunlar Azad Mirzəcanzadənin elmi fəaliyyətini əks etdirir. Lakin sıravi, xüsusən də, maraq dairəsi daha çox ədəbiyyat və ümumiyyətlə, sənətdən ibarət olan bir oxucuya Azad müəllimi alimdən də artıq, insan kimi, müəllim kimi tanımaq daha maraqlıdır. Odur ki, bu yazıda məqsədim Azad Mirzəcanzadənin neft sənayesinə, elminə töhfələrindən bəhs etmək deyil. Fikrimcə, bunca fəaliyyətdən sonra “Mən öz xalqıma hələ çox borcluyam” deyən A.Mirzəcanzadənin düşüncələri, həyat kredosu, yaşadığı ömrə kənardan, uzaqdan münasibəti oxucu üçün daha maraqlı və cəlbedicidir və belə bir fenomenin xarakterik cizgilərini təsvir edən bu kitabın daha çox oxucuya çatmaq haqqı olduğu düşüncəsindəyəm. Burada oxucu Azad Mirzəcanzadəyə bir alim kimi ərsəyə gətirdiyi kitabların, saysız-hesabsız elmi əsərlərin adlarından bələd olursa, onu bir müəllim, pedaqoq kimi şagird və tələbələrinin təqdimatında tanıyır. Azad müəllimin erudisiyası, çoxtərəfli maraqları, həyata fəlsəfi baxışı, sənətə münasibəti isə daha çox avtobioqrafiyası və müsahibəsindən bəlli olur.

Kitabda professor Eldar Şahbazovun akademik Azad Mirzəcanzadə ilə müsahibəsi mənim üçün ən maraqlı fəsillərdən biri oldu. Maraqlıdır ki, vaxtilə tələbəsi olmuş E.Şahbazov kifayət qədər sərt xarakterə malik müəlliminə cəsarətli suallar verməkdən, bəzi məqamlarda, hətta inadkarlıq nümayiş etdirməkdən çəkinmir. Xüsusən, elmimizdə “Mirzəcanzadə həddi”, xarakterdəki xeyir və şər elementləri, alimlərin xidmətinin təqdiri məsələləri ilə bağlı dialoqlar xeyli maraq doğurur, verilən suallar və alınan cavablar sayəsində hər iki tərəfin xarakteri açılır. Burada müəllimlə şagirdin yaxşı mənada ötkəmliyi tamamilə adekvatdır.

Müsahibədən bir faktı da öyrənirik ki, sovet dövründə, hələ 50-ci illərdə belə, Azad müəllimin səmərəli təklifləri erməni həmkarları tərəfindən əngəllənir, həyata keçirilməsinə süni maneələr yaradılırmış: “Bu hadisə “qardaş ermənilər”in uzaqdakı məqsədləri naminə hələ o zamanlar da birləşə bildiyini aydın nümayiş etdirir” - kitabda bu və bənzər fikirlərin Azad Mirzəcanzadə tərəfindən təkrar-təkrar ifadə edildiyinə şahid oluruq. Akademik ürək yanğısı ilə vurğulayır ki, biz hətta düşmənlərimizi belə, dəfələrlə bağışlamağın, pislikləri tamamilə unutmağın acı nəticələrini yaşayırıq.

Yəqin heç təəccüblü də deyil ki, bütün böyük insanlar minnətdar olmağı bacaran adamlardır, Azad Mirzəcanzadə özü demişkən, belələri hər hansı kiçik bir yaxşılığı da unutmurlar. O, müsahibə və xatirələrində, hətta lap uşaqlıq dövründə belə, ona edilmiş yaxşılıqları minnətdarlıqla xatırlayır, həmin insanların adını hörmətlə anır. Və nə yaxşı ki, bu insanlıq nümunəsinin zənciri arada qırılmır, bu qədər böyük alim və şəxsiyyətin yetirmələri də onu minnətdarlıqla yad edir, yaddaşlarda yaşaması üçün səy göstərir.

Bu müsahibədə Azad Mirzəcanzadə müxtəlif sənət sahələrinə aid xeyli istedadın adını çəkərək əlavə edir: “İndi də istedadlar var, lakin onlar təvazökardırlar və nəzəri cəlb etmirlər. Bizdə istedad defisiti yoxdur. Amma bizdə adı elmdən vacib hesab edən adamlar üstünlük təşkil edir. Eyni zamanda, professor Çippolonun istənilən çoxsaylı insan konqlomeratında axmaqların orta sıxlığının daimi olması qanunu da pozulmur. İmkan vermək olmaz ki, onlar bu istedadlara mane olsunlar. Bu, təhlükəlidir”. Azad müəllim vurğulayır ki, yalnız istedadlı olmaq yaxşı alim, yaxşı sənətkar olmaq üçün kifayət deyil, peşəkarlıq üçün dözüm və səbir vacib faktordur. Odur ki, müsahibənin sonunda “Siz özünüzü dahi hesab edirsinizmi?” sualına “Mən özümü peşəkar hesab edirəm” cavabını verir. Peşəkarlıq isə məşhur bir aforizmdə deyildiyi kimi, əsl vətənpərvərlik nümunəsidir.

Alimin xatirələrindən öyrənirik ki, anası aktrisa olduğundan uşaqkən o, Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının səhnəsində oynanılan çoxlu sayda tamaşanı izləmək imkanına malik olubmuş və təbii ki, bu, onun sənət zövqünün formalaşmasında dərin iz qoyub. Həm də yalnız sənət zövqü baxımından deyil, həmçinin gələcək ixtisası ilə əlaqəsi olmayan pyes yazmaq təcrübəsi baxımdan. Neft-qaz mütəxəssisi olan Azad Mirzəcanzadə xatirələrində pyesinin ilk dinləyicisi olan Mir İbrahim müəllimi xatırlayarkən belə bir fikir işlədir: “Bu müdrik və gözəl insanı mən minnətdarlıqla xatırlayıram. O, məni ruhlandırırdı, eyni zamanda, izah edirdi ki, incəsənət və ədəbiyyat təqlid deyil”. Bu gün bir çox adını yazıçı, şair, hətta ədəbiyyatşünas qoyan bir xeyli “sənət adamı”nın, təəssüf ki, heç cür çata bilmədiyi həqiqəti gələcəyin neft fenomeni hələ yeniyetməykən əxz edə bilmişdi. Beləliklə, uşaqlıq və gəncliyində, elə sonrakı illərdə də tanış olduğu sənət adamlarının vasitəsilə ədəbiyyat, musiqi, teatr, təsviri incəsənət kimi sahələrin incəliklərinə bələdliyinə şahid oluruq.

İngiltərəli yazıçı və tənqidçi Riçard Oldinqton deyirdi ki, bilməli olduğumuz hər şeyin öyrədilməsi mümkün deyil, odur ki, əsl müəllim hər şeyi öyrədən yox, hər şeyi öyrənmək üçün yol göstərəndir. Akademik A.Mirzəcanzadə elmdə elə bir cığır açıb ki, hətta özündən sonra da bu yolda davamçılar yetişir və addımlayır. Sözügedən kitabda “Müəllifdən” başlığı ilə verilən fəsildə yazılır: “Ömrünün son illərini neft sənayesində nanotexnologiyaların yaradılması ideyasına həsr edən Azad müəllim öz tələbələri qarşısında çox ciddi və məsuliyyətli vəzifələr qoydu. Təkcə belə bir faktı qeyd etmək yerinə düşərdi ki, böyük alim 2006-cı ildə dünyasını dəyişəndən sonra Azərbaycanda Azad Mirzəcanzadə məktəbinin yeni bir qolu yarandı və bu günə qədər də öz inkişaf mərhələlərini keçməkdədir. Neft sənayesində nanotexnologiyaların yeni bir səviyyəyə qalxması məhz Azad Mirzəcanzadə ideyalarından bəhrələnmişdir”. Başqa sözlə, deyə bilərik ki, Azad müəllim sahib olduğu bilgilərin hesabına özündən sonra gələn nəslə bu bilgilərin işığına çıraq yandırmağı öyrədib. Davamçılara, tələbələrə öyrətməkdən daha vacib olanı müəllimin öz şəxsi nümunəsidir. Azad Mirzəcanzadə bu baxımdan mükəmməl müəllimlik örnəyidir.

Bir müəllimin, pedaqoqun ən çox fəxr etdiyi məqam şagirdlərinin, tələbələrinin nüfuz sahibi olması, öyrədilənləri həyatında və peşəsində uğurla tətbiq edə bilməsi, qazandığı müvəffəqiyyətlərin və ən çox da vətənə qazandıra bildiklərinin miqyasıdır. Akademik A.Mirzəcanzadə həm də xoşbəxt bir müəllim adına sahibdir. Elə təkcə bu kitabın müəlliflərinin simasında biz onun davamçılarının əldə etdiyi uğurlar və ölkə üçün gördüyü işlərin miqyasına bələd ola bilirik: texnika elmləri doktoru, professor Eldar Şahbazov “Nanoelm və nanotexnologiyalar” sahəsində YUNESKO mükafatı laureatı, Rusiya Təbii Elmlər Akademiyası və Ukrayna Neft-qaz Akademiyasının həqiqi üzvü, 22 patentin və dünyanın müxtəlif ölkələrində çap olunmuş 170-dən artıq elmi əsərin müəllifi; texnika elmləri doktoru Elçin Kazımov isə 15 patentin, 125 elmi əsərin müəllifi, “Nanoelm və nanotexnologiyalar” sahəsində YUNESKO mükafatı laureatı və Rusiya Təbii Elmlər Akademiyasının üzvüdür. Həmçinin Azad Mirzəcanzadə xatirələrində sonradan SSRİ Qaz sənayesi nazirinin müavini olmuş Telman Vəkilovun, görkəmli travmatoloq Abram İsakov, Respublika Ali Təhsil nazirinin müavini Ruslan Səmədov, professor Rafiq Şərifzadə kimi onlarca tələbəsinin adını çəkir ki, çoxu ölkənin görkəmli alimləri, akademiyanın müxbir üzvləri olmuşlar.

Kitabda oxuduqlarımızdan gəlinən qənaətlərdən bəlli olur ki, akademik A.Mirzəcanzadə təhsili yalnız orta və ali məktəbə aid mərhələ hesab etmir, insanın ömrü boyunca öyrənməli olduğu fikrini irəli sürür. Yəni onun yozumunda öyrənmək yalnız konkret mərhələdən ibarət təhsil deyil, insanın ünsiyyətdə olduğu adamlardan, getdiyi məkanlardan, bir sözlə, həyat tərzindən asılıdır. Akademik fikrini bu şəkildə ümumiləşdirir: “Lev Tolstoy deyib ki, insanın tərbiyəsi bütünlüklə beş yaşa qədər davam edir. Lakin mənim nümunəm göstərir ki, xeyli irəli yaşlarda da bu, mümkündür. Amma bu halda, təhsil və tərbiyədəki maneələri aşmaq üçün çoxlu zəhmət və qüvvə sərf etmək lazımdır”.

Bu kitabda yer alan hər bir fəsil, xüsusən, akademik Azad Mirzəcanzadənin xatirələri oxucu üçün çox gözəl örnəkdir: insanın elmə, təhsilə, yaxşılığa, pisliyə, sənətə, cəmiyyətə, vətənə münasibəti bir ziyalının simasında nümunəyə çevrilir. Hər kəsin gözəl bildiyi bir ifadə var: “Alim olmaq asandır, insan olmaq çətin”. Əlbəttə, yaxşı alim olmaq heç də asan bir iş deyil, lakin yaxşı insan olmaq, ondan qat-qat çətin və ağırdır. Akademik A.Mirzəcanzadə həyatı və fəaliyyəti ilə daha çox tələbələrinə örnək idisə, hazırda onun haqqında tələbələrinin zəhməti sayəsində ərsəyə gəlmiş “Akademik Azad Mirzəcanzadə - neft elminin fenomeni” kitabından tanıdığımız universal zəka sahibi olaraq, düşünə bilən və özü üçün qənaətlər hasil edən hər bir oxucu üçün o daha çox, vətəndaşlıq və insanlıq nümunəsidir.

Mətanət VAHİD,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru.

Respublika.- 2020.- 31 yanvar.- S.5.