Müstəqillik illərində Azərbaycan dilinə Heydər Əliyev qayğısı

1 avqust Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günüdür

Müstəqilliyin ən mühüm atributlarından biri dil məsələsidir. Xalqımızın milli varlığını yaşadan Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafında ümummilli lider Heydər Əliyevin misilsiz xidmətləri vardır. 90-cı illərin əvvəllərində dövlət dili ilə bağlı fərqli mövqelər ortaya qoyulmuşdur.

Məsələnin ciddiliyini nəzərə alan ulu öndər bununla bağlı müzakirələr keçirmiş, dili milli varlıq kimi yüksək qiymətləndirən zəngin təcrübəsi, milli mədəniyyətimizə və mənəviyyatımıza dərindən bələd olması sayəsində ardıcıl olaraq ana dilimizin dövlət dili səviyyəsində inkişaf etməsinə xüsusi diqqət yetirmiş, dahi şəxsiyyət müstəqillik illərində Azərbaycan dilinin inkişafı istiqamətində ardıcıl olaraq mühüm işlər görmüşdür. Onun qətiyyətli addımları sayəsində dövlət dilimizin adının Azərbaycan dili kimi tanınması tarixilik və dövlətçilik baxımından demokratik tərzdə əsaslandırıldı, həm siyasi, həm də elmi cəhətdən birmənalı şəkildə təsbit olundu. Dilin bütün incəliklərini öz siyasi nitqlərində məharətlə istifadə edən ulu öndər Azərbaycan dilinin zənginliyini çıxışlarında hər zaman vurğulayırdı: "İndi biz dilimizdə sərbəst danışırıq və hər bir mürəkkəb fikri ifadə etməyə qadirik. Bu böyük nailiyyətdir ki, bizim bir millət kimi özümüzə məxsus dilimiz var, o da o qədər zəngindir ki, dünyanın hər bir hadisəsini biz öz dilimizdə ifadə edə bilirik".

Hər hansı bir dilin dövlət statusu alması, şübhəsiz ki, dövlətin formalaşmasının uzunmüddətli tarixi prosesi ilə bağlıdır. Bütün bunlar dövlətçilik tariximizdə o qədər də asan başa gəlməmişdir. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ilə Azərbaycan dilinin geniş tətbiq olunması yolunda böyük imkanlar açıldı. Bu sahədə bəzi addımlar atılsa da, gənc respublikanın ömrünün qısa olması Azərbaycan dilinin cəmiyyətdə dövlət dili kimi mövqelərinin tam bərqərar edilməsinə imkan vermədi. İkinci dəfə müstəqilliyin bərpası dövründə Azərbaycan dili ilə bağlı mühüm addımlar atıldı. 1990-cı il sentyabrın 11-də Əlifba Komissiyası yaradıldı. Təklif olunan əlifba Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Milli Şurasının 25 dekabr 1991-ci ildə keçirilən iclasında müzakirəyə çıxarıldı və "Latın əlifbası əsaslı Azərbaycan əlifbasının islah edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edildi. Yeni əlifbanın təsdiqindən sonra da müzakirələr davam etmişdir. Lakin müxtəlif səbəblərdən 10 il latın qrafikalı yeni əlifba Kiril əlifbası ilə paralel işlənir. Ulu öndərin uzaqgörənliklə imzaladığı "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" 2001-ci il 18 iyun tarixli Fərmanı ilə iki əlifbadan istifadəyə birdəfəlik son qoyuldu. Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin ölkəmizdə 2001-ci il avqust ayında bütövlükdə təmin edilməsi və yeni əlifbadan istifadə müstəqil Azərbaycan Respublikasının ictimai-siyasi həyatında, yazı mədəniyyətimizin tarixində mühüm hadisə oldu.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" 2001-ci il 18 iyun və "Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında" 2001-ci il 9 avqust tarixli fərmanları Azərbaycan dilinin hüquqi statusunu, onun işlənməsi, qorunması və inkişafı üçün zəruri olan tədbirləri müəyyənləşdirdi. Həmin hüquqi sənədlərə əsasən, hər il avqust ayının 1-i respublikamızda Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi geniş qeyd olunur. Eyni zamanda, bu fərmanlarla latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına 10 illik keçid prosesi uğurla başa çatmışdır. Azərbaycan dili cəmiyyətin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, elmi və mədəni həyatının bütün sahələrində daha geniş istifadə edilməyə başlandı, onun dövlət dili kimi maneəsiz inkişafı üçün münbit zəmin yarandı. "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" ulu öndər Heydər Əliyevin 18 iyun 2001-ci il tarixli fərmanında deyilir: "Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu almış Azərbaycan dilinin geniş tətbiq edilməsi və sərbəst inkişafı üçün münbit zəmin yaranmışdır. Tarixin müxtəlif mərhələlərində dilimizə qarşı edilmiş haqsızlıqların, təzyiq və təhriflərin nəticələrinin aradan qaldırılması üçün hazırda ölkəmizdə çox əlverişli şərait mövcuddur. Dil öz daxili qanunları əsasında inkişaf edirsə də, onun tədqiq və tətbiq edilməsi üçün yaradılmış geniş imkanlar bu inkişafın daha sürətli və dolğun olmasına təkan verir".

Ölkəmizin tarixində ilk dəfə ana dili və onun əlifbasının şərəfinə ayrıca günün təsis olunması müstəqil dövlətimizin ana dilinə nə qədər ciddi yanaşdığını əks etdirən tarixi amildir. Azərbaycan dilinin qorunması və saflığının təmin edilməsi istiqamətində 2002-ci ildə "Azərbaycan Respublikasının dövlət dili haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu dilimizin hüquqi statusunu, onun işlənməsi, qorunması və inkişafı üçün zəruri olan tədbirləri müəyyənləşdirmişdir. Bu qərarların, fərmanların qəbul olması Azərbaycan ədəbi dilinin sürətli tərəqqisinə və çiçəklənməsinə səbəb olmuşdur. Məhz bu dövrdən dilimizin funksional imkanları genişlənmiş, üslubları zənginləşmiş, dilin daxili inkişaf meyilləri əsasında yazı qaydaları cilalanmışdır. İndi Azərbaycan dilinin özünəməxsus inkişaf qanunları ilə kamil qrammatik quruluşu, zəngin söz fondu, geniş ifadə imkanları, mükəmməl əlifbası, yüksək səviyyəli yazı normaları vardır. Hazırda ölkəmizdə cəmiyyətin elə bir sahəsi yoxdur ki, Azərbaycan dili orada rahat istifadə edilməsin.

Bu gün Azərbaycan dili, sözün həqiqi mənasında, müstəqil bir dövlətin - Azərbaycan Respublikasının dövlət dilidir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında" 2012-ci il 23 may tarixli, "Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi haqqında" 2012-ci il 29 may tarixli, "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı"nın təsdiq edilməsi haqqında" 2013-cü il 9 aprel tarixli qərarı dilçilik sahəsində fundamental və tətbiqi araşdırmaların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Ümummilli lider Heydər Əliyev və onun siyasi kursunu bu gün də uğurla davam etdirən cənab Prezident İlham Əliyev hər zaman dövlət dili probleminin tarixi-fəlsəfi, hüquqi və milli-mənəvi konsepsiyaya əməl olunmaqla həllini tapmaq işinə böyük önəm vermişdir.

Azərbaycan dilini sevmək, qorumaq, onun işləkliyini təmin etmək, dilimizi təbliğ etmək barədə ümummilli lider Heydər Əliyevin olduqca dəyərli fikirləri vardır: "Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Mən keçmişdə də demişəm və bu gün də deyirəm, şəxsən arzum ondan ibarətdir ki, hər bir azərbaycanlı çox dil bilsin. Ancaq birinci növbədə öz ana dilini - dövlət dilini yaxşı bilsin. Bizim çox gözəl, zəngin, cazibədar dilimiz var. İnkişaf etmiş zəngin dil mədəniyyətinə sahib olan xalq əyilməzdir, ölməzdir, böyük gələcəyə malikdir. Ona görə də xalqımıza ulu babalardan miras qalan bu ən qiymətli milli sərvəti hər bir Azərbaycan övladı göz bəbəyi kimi qorumalı, daim qayğı ilə əhatə etməlidir". Böyük öndərin qayğı və diqqəti nəticəsində Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi mədəniyyət, elm, iqtisadiyyat, hərb, səhiyyə, siyasət, tədris və təlim sahəsində tətbiq olunması zəruri cəhətdən əsaslandırılmış və Azərbaycan dilçiliyi ilə bağlı görüləcək işlər istiqamətləndirilmişdir.

Nadir MƏMMƏDLİ,

AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Baş direktoru,

filologiya elmləri doktoru, professor.

Respublika .-2022.- 29 iyul.- S.4.