Şərqşünaslıq elminin görkəmli tədqiqatçısı

10 oktyabr tanınmış alim, ictimai xadim Aida İmanquliyevanın doğum günüdür

"Ömür anidir, keçicidir, bəlkə də fanidir, həyat isə daimi, əbədidir. Ömrü ölçə bilən meyarlar var - saatlar, günlər, aylar, illər var. Ömür bir nəfərə - təkə bağlıdır, həyat isə külli - bəşəriyyətə, cəmə bağlıdır. Ömür aydındır, çünki ömrün əvvəli də var, sonu da. Amma həyat aydın deyil. Çünki həyatın nə əvvəlini bilən var, nə də sonunu... Elə insanlar olur ki, onların ömrü qısa olsa da, qurtarsa da həyatı davam edir...". Akademik Nərgiz Paşayevanın ömür və həyat barədə düşüncələri söylədikləri fəlsəfi fikirdən çox, bir övladın vaxtsız ana itkisinin acısı, ürək yanğısının sözə çevrilmiş ifadəsidir bəlkə də. Əminliklə deyə bilərik ki, Nərgiz xanım bu fikirləri ana əllərinin sığalına, tumarına, müdrik məsləhətlərinə ehtiyac duyduğu anlarda köçürüb kağıza. Üzünü görə bilmədiyi, səsini eşitmədiyi, ancaq qəlbində danışıb-dərdləşdiyi doğma bir insanın yoxluğu ilə barışmaq məcburiyyətində qaldığı məqamlarda yüngülləşdirmək istəyib içindəki dərd yükünü. Və əmin olub ki, sevimli bir insana olan həsrəti heç nə, ən böyük zaman belə azalda bilməz. Çünki məhz elə o zaman çərçivəsində gözəl siması, cizgiləri, surəti göz önündə canlandıqca nəsə deməyə, söyləməyə ehtiyac yaranır. Və bu, həmişə belə olacaq, bir ana, alim, insan kimi həyatda qoyub getdiyi yaxşı əməllərin nurunda axtaracaq, ona bənzəməyə çalışacaq və belə bir ananın övladı olduğu üçün qürur duyacaq.

"Aida xanım unudulmaz bir şəxsiyyət idi, o, qısa, amma çox parlaq və xoşbəxt həyat yaşamışdır. Azərbaycan qadınına xas olan ən gözəl xüsusiyyətləri özündə cəmləmişdir", - deyə yazır Mehriban xanım Əliyeva və bu gözəl insanın dayandığı ucalığa çatmaq üçün onu hər zaman yanında hiss edir, ruhunu şad etməyə çalışır bir övlad kimi.

Aida xanım İmanquliyeva Azərbaycanda ərəb ədəbiyyatşünaslığı məktəbinin yaradıcılarından sayılır. O, 1939-cu il oktyabrın 10-da ziyalı ailəsində dünyaya göz açmış, BDU-nun (ADU) şərqşünaslıq fakültəsinin yeni açılmış ərəb bölməsində təhsil almış, sonrakı mərhələlərdə namizədlik və doktorluq dissertasiyalarını uğurla müdafiə edərək ömrünün sonunadək eyni sahədə çalışmışdır.

Azərbaycan tarixində ilk qadın ərəbşünas alim olan Aida xanım öz elmi araşdırmaları ilə təkcə respublikamızda deyil, onun hüdudlarından kənarda da böyük şöhrət qazanmışdı. O dövrdə Azərbaycan keçmiş ittifaq məkanında ərəb filologiyasının əsas tədqiqat mərkəzlərindən biri kimi tanınırdı. Onun araşdırmaları da ərəb ədəbiyyatının yeni mərhələyə qədəm qoymasında böyük xidmətləri olmuş Əmir ər- Reyhaninin, Cübran Xəlil Cübranın, Mixail Nüaymənin yaradıcılığı ilə bağlı olub. O, adıçəkilən mütəfəkkirlərin yaradıcılığı barədə keçmiş ittifaq məkanında ilk tədqiqat aparan alimlərdən biri idi. Professor Aida İmanquliyevanın 3 monoqrafiya, habelə 70-dən artıq elmi məqaləsində Qərb və Şərq mədəni ənənələrinin sintezi, yaradıcı üslubun inkişafı və yeni bədii cərəyanların təşəkkülü geniş şəkildə tədqiq edilmişdir. Aida xanım təkcə şərqşünaslıq sahəsində deyil, həmçinin Şərq və Qərb arasında elmi və mədəni əlaqələrin, ortaq mədəni dəyərlərin tədqiqində də səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Həmkarları onun araşdırmalarındakı orijinallığı xüsusi qiymətləndirirdilər. Elmi yaradıcılığının ana xəttini Qərb və Şərq mədəni ənənələrinin sintezinin təşkil etməsi, Şərqin neçə-neçə yazarlarının əsərlərini dilimizə çevirməsi, bir ictimai xadim, elm təşkilatçısı kimi, həm də dini baxışları qiymətləndirmək bacarığına malik olması onun geniş dünyagörüşündən xəbər verir.

Belə bir deyim var ki, alim olmaq asandır, insan olmaqsa çətin. Aida xanımın alimliyi isə onun Tanrının yalnız sevdiklərinə bəxş edə biləcəyi gözəl, bənzərsiz keyfiyyətlərini tamamlayırdı: zahiri, daxili gözəllik, mehribanlıq, həssaslıq - yüksək insaniyyətə xas olan bütün cəhətlər cəmləşmişdi onun simasında.

Aida xanım nəcibliyi, alicənablığı, mərhəmətliliyi, xeyirxahlığı, başqalarına diqqət və qayğısı ilə ondan dərs alan gənclərə təkcə ərəbşünaslıq elminin incəliklərini öyrətmirdi. Ətrafındakılar üçün o, həm də əsl insanlıq mücəssəməsi idi. Onun daxili və zahiri gözəlliyini yüksək qiymətləndirən insanlar Aida xanımı ideal qadın obrazı kimi qəbul edir və daim ona ehtiram göstərirdilər. "Vüqar və ləyaqət rəmzi". Onu bax, belə səciyyələndirirdilər. Bu isə həddindən artıq təvazökar bir insan olan Aida xanımın özünəməxsus təmkinini qətiyyən pozmurdu.

Şərq-Qərb sivilizasiyalarının dialoqu və ümumbəşəri vəhdət ideyası bu gün diqqət mərkəzindədir. XXI əsrin zaman məsafəsindən baxdıqda, dünyada gedən qlobal proseslərin konturları kifayət qədər aydın görünür və məlum olur ki, dünyanın yeni nizamının formalaşması sivilizasiyaların qarşılıqlı əlaqəsinə də fərqli münasibət göstərilməsini tələb edir. Azərbaycan Şərq ölkəsi olduğundan azərbaycanlı alimlər SSRİ-də aparılan tədqiqatların şərqşünaslıq aspektlərinə də həmçinin cəlb edilirdilər. Belə bir dövrdə - XX əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda ilk dəfə görkəmli şərqşünas-alim Aida İmanquliyeva zəmanəni qabaqlayaraq olduqca aktual, gələcəyə yönəlmiş bir mövzu ətrafında ciddi araşdırmalar aparmış, problemin elə aspektlərini ön plana çəkmişdir ki, onlar təkcə Azərbaycanda yox, bütün dünyada yalnız 90-cı illərin axırlarında - iki əsrin qovuşuğında aktuallaşmış oldu.

AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, akademik Gövhər Baxşəliyeva yazır: "...Aida xanımın araşdırdığı məsələlər şərqşünaslığın və filoloji düşüncənin hüdudlarına sığmır. Şərq-Qərb problematikasının bədii-romantik tərənnümü Aida xanımın yaradıcılığında müstəqil fəlsəfi problem kimi qoyulur və Şərq ilə Qərb düşüncələrinin vəhdət zərurəti elmi-fəlsəfi arqumentlərlə sübuta yetirilir".

Aida İmanquliyevanın elmi, ictimai-siyasi fəaliyyətindən danışarkən tərcüməçilik sahəsində əməyini də qeyd etmək lazımdır. Məsələn, onun 70-ci illərdə universitetin Şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb dili müəllimi, filologiya elmləri namizədi M.Qarayevlə birlikdə "İnsan və quş" adlı hekayələr məcmuəsi çap olunub. Bundan əlavə, "Ərəb filologiyası" şöbəsinin əməkdaşlarının hazırladığı İraq yazıçılarının əsərlərindən ibarət kiçik bir antalogiyanın tərcüməsində və çapında da Aida xanımın xüsusi rolu var. "Ağ günlərin sorağında" adlanan həmin məcmuədə Aida xanımın tərcüməsində İraq yazıçısı Mahmud əz-Zahirin "Boğulmuş hıçqırıqlar" adlı hekayəsi də öz əksini tapıb. Neçə-neçə kitaba ön söz yazıb, çoxsaylı kitabın redaktoru olub. Moskva, Düşənbə, Hamburq, Kiyev, Sankt-Peterburq, Poltava, Tbilisi və digər şəhərlərdə keçirilən Şərq problemlərinə həsr olunmuş beynəlxalq konfranslarda məruzələrlə çıxış edib.

Qısa ömür sürməsinə baxmayaraq, özündən sonra zəngin elmi irs qoyub getmiş, fundamental tədqiqatları ilə təkcə Azərbaycan və sovet şərqşünaslığını deyil, eyni zamanda, dünya şərqşünaslığını zənginləşdirmiş, inkişaf etdirmişdir. Rusiya, Ukrayna, Almaniya, İngiltərə, Fransa, Özbəkistan, Gürcüstan və bir çox ölkələrdə yaxşı tanınan, rəyi ilə hesablaşılan, əsərlərinə tez-tez istinad edilən Aida xanımın adı yeni və müasir ərəb ədəbiyyatının ən nüfuzlu, görkəmli tədqiqatçılarından biri kimi şərqşünaslıq tarixinə əbədi daxil olmuşdur.

Elm aləmində nadir istedada malik elə şəxsiyyətlər var ki, onların elmə gətirdiyi yeniliyin, çəkdiyi zəhmətin çəkisi zaman keçdikcə daha aydın dərk edilir. İstedadlı alim, ictimai xadim, gözəl qadın və ana Aida xanım belə alimlərdən, belə şəxsiyyətlərdəndir...

Zümrüd QURBANQIZI

Respublika .- 2022.- 9 oktyabr.- S.4.