Cəsur sərkərdə,
böyük hökmdar
Səfəvilər dövlətinin banisi
Çoxəsrlik tarixə,
zəngin mədəniyyətə
malik xalqımızın
dövlətimizi quran,
qoruyan, əsrlərin
qovuşuğunda, tarixin
çətin məqamlarında
ona yol göstərən
nüfuzlu alimləri,
tarixçiləri, dövlət
xadimləri, görkəmli
şəxsiyyətləri olmuşdur.
Xalqı qarşısında
böyük xidmətlər
göstərən Şah
İsmayıl Xətai
isə Azərbaycan torpaqlarını birləşdirən,
vahid Azərbaycan dövləti yaradan sərkərdə idi.
Şah İsmayıl
Xətai 1487-ci ilin iyul ayında Ərdəbildə anadan olmuşdur. 12 yaşında
olarkən Səfəvi
əmirlərinin və
digər türk tayfalarının dəstəyi
ilə öz əcdadlarının Azərbaycanı
birləşdirmək məqsədilə
başladıqları mübarizəni
davam etdirərək Ağqoyunlu və Şirvanşah qoşunları
ilə qanlı döyüşlərdən sonra
1501-ci ildə Təbrizə
daxil olmuş, özünü Azərbaycanın
hökmdarı elan etmişdir. Bununla da Azərbaycan torpaqlarında ilk mərkəzləşdirilmiş dövlət - Səfəvilər
dövləti yaradılmışdı.
Şah İsmayılın
yaratdığı Səfəvilər
imperiyası Azərbaycan
dövlətçiliyinin əsasını
qoymuş, türk tayfalarını birləşdirmiş,
dövlət quruculuğu
ənənələrini formalaşdırmışdır.
Səfəvilər dövlətinin
banisi kimi Şah İsmayıl Xətai bölgəyə
sabitlik, birlik və mədəni intibah gətirən qüdrətli bir imperiya qurdu. Gənc yaşlarında hakimiyyətə gələn
Şah İsmayıl tez bir zamanda
hakimiyyətini möhkəmləndirdi
və bir sıra hərbi yürüşlərə başladı.
Onun əsas məqsədi Azərbaycanın
parçalanmış ərazilərini
öz hakimiyyəti altında birləşdirmək
və nüfuzunu regiondan kənara çıxarmaq idi. Hərbi məharəti ilə Şah İsmayıl düşmənlərini
müvəffəqiyyətlə məğlub edərək
öz hökmranlığını
təsdiq etdi. Onun rəhbərliyi altında Səfəvi imperiyası güc və ərazi baxımından böyüdü.
Şah İsmayılın
fəthləri imperiyanın
sərhədlərini daha
da genişləndirdi.
Şah İsmayıl hərbi şücaəti
ilə tanınsa da, onun hakimiyyəti
təkcə müharibə
ilə müəyyən
edilmirdi. O, idarəetməni
təkmilləşdirmək və sosial sabitliyi təşviq etmək üçün islahatlar həyata keçirən bacarıqlı
idarəçi idi. O,
"Nizam-e Cədid"
və ya "Yeni Nizam" kimi tanınan qanunlar məcəlləsi
yaratdı və bu, vergi, ədalət
və torpaq bölgüsü də daxil olmaqla cəmiyyətin
müxtəlif aspektlərini
tənzimləməyi hədəflədi.
Bu islahatlar imperiya daxilində nizam-intizam və ədalət hissini gücləndirməyə kömək
etdi.
Azərbaycanın siyasi
və ictimai həyatında mühüm
rol oynamış qızılbaşlar nəslinin
nümayəndəsi olan
İsmayıl kiçik
yaşlarından incəsənətə,
ədəbiyyata böyük
həvəs göstərmiş,
görkəmli alimlərdən
təhsil almış,
ərəb, fars, Azərbaycan dillərini mükəmməl öyrənmişdir.
1500-cü ildə 13 yaşında
ikən atası Heydərin yerinə Səfəvi sufi təriqətinin başçısı
keçən İsmayıl
parçalanmış Azərbaycan
ərazilərini birləşdirməyə
və qüdrətli imperiya yaratmağa nail olmuşdur. Şah İsmayıl mahir sərkərdə olmaqla yanaşı, həm də istedadlı şair idi. O, "Xətai" təxəllüsü ilə
əruz və heca vəznində, epik və lirik
janrlarda Azərbaycan poetik ənənələrini
zənginləşdirən lirik şeirlər yazmış, əsasən
Azərbaycan türkcəsində
yazdığı əsərlərində
təbiətin gözəlliyini,
məhəbbətin fəzilətlərini
tərənnüm etmiş,
Yaradana dərin mənəvi bağlılığını
ifadə etmişdi. O,
Təbrizdəki sarayına
çoxsaylı alimləri,
şair və sənətkarları cəlb
edərək Azərbaycan
ədəbiyyatının, musiqisinin və memarlığının çiçəklənməsinə
öz töhfəsini
vermişdi. Şah İsmayıl Xətainin poeziyası Azərbaycan ədəbi irsinin mühüm bir hissəsi olmaqla dərin anlayışları
və emosional dərinliyi ilə seçilir.
Şah İsmayıl
Xətai Azərbaycan dilində təkcə gözəl şeirlərin,
mükəmməl ədəbi
abidə olan "Dəhnamə" ("On məktub")
poemasının müəllifi
deyildi. O, Azərbaycanın
tarixində və mədəniyyətində silinməz
izlər qoymuş, ədəbi yaradıcılığı
ilə incəsənətin,
mədəni intibahın
və intellektual maarifləndirmə dövrünün
başlanğıcını qoymuşdu. Azərbaycan və fars ədəbiyyatında
xüsusi yer tutan, emosional dərinliyi və dərin mənəvi fikirləri ilə seçilən lirik şeirlərində təbiətin
gözəlliklərini, insan
duyğularının mürəkkəbliklərini
bəlağətlə qələmə
almışdır. Şah
İsmayılın poeziyasında
həm bəşəri,
həm də ilahi məhəbbət əsas mövzu olmuş, şair insan sevgisi ilə
İlahi məhəbbət
arasında paralellər
aparmışdır.
Şah İsmayılın
poeziyasında diqqətçəkən
başqa bir cəhət onun dil və obraz
ustalığıdır. Onun
şeirləri zəngin
metaforaları, canlı
təsvirləri və
təlqinedici obrazları
ilə seçilir. İsmayıl fars və türk poetik ənənələrini
mükəmməl şəkildə
birləşdirərək, mədəniyyət və
dil sərhədlərini
aşaraq unikal bir vəhdət yaratmışdır. Şah
İsmayıl Xətainin
poeziyasında onun döyüşçü ruhu
və lider kimi şəxsi təcrübələri də
öz əksini tapmışdır. Şair
yaradıcılığında məhəbbət və mənəviyyat mövzuları
ilə yanaşı, igidlik, qəhrəmanlıq
mövzularına da toxunur, İsmayılın
öz imperiyasını
möhkəmləndirmək, xalqını müdafiə
etmək yolunda apardığı mübarizə
və qazandığı
zəfərlər bədii
yaradıcılığında da öz ifadəsini
tapır. Şah İsmayıl Xətainin türk dilinə, xüsusən də Azərbaycan türkcəsinə
yanaşması türk
dilinin ədəbi dil statusunun yüksəldilməsində, elmi
və bədii mühitdə istifadə olunmasında mühüm rol oynamışdır. Onun səyləri sayəsində Azərbaycan
dili nəinki fars dilinin güclü
təsirindən qurtarmış,
həm də sonrakı yüzilliklər
boyu onu üstələmişdi. Belə
ki, Şah İsmayılın dövründə
fars dili bölgədə ədəbiyyat
və mədəniyyətin
hakim dili idi. Bununla belə,
İsmayıl xalqının
öz ana dilini inkişaf etdirməsinin vacibliyini qeyd edirdi. O, qəti şəkildə əmin idi ki,
türk dili bədii ifadə üçün böyük
potensiala malikdir və ədəbi nüfuz baxımından fars dilindən üstündür. Bu məqsədinə nail olmaq üçün Şah İsmayıl həm də Azərbaycan türk ədəbiyyatına himayədarlıq
edir, onun inkişafına təkan verirdi. O, təkcə öz şeirlərini Azərbaycan türkcəsində
yazmır, həm də bu dildə
yazan şairlərin əsərlərini də
təbliğ edirdi. Bununla o, türk dilində fars ədəbiyyatı ilə
yanaşı, dayana biləcək canlı bir ədəbi ənənə yaratmağı
qarşısına məqsəd
qoymuşdu. O, fars ədəbi əsərlərinin
Azərbaycan türkcəsinə
tərcümə və
uyğunlaşdırılmasında, Azərbaycan ədəbiyyatının
əhatə dairəsinin
genişləndirilməsində, Azərbaycan klassiklərinin
daha geniş oxucu kütləsi üçün əlçatan
olmasında mühüm
rol oynamışdır.
Şah İsmayıl
Xətainin tarixi və elmi mətnlərin
türk dilinə tərcüməsinə, Azərbaycan
türkcəsində elmi
axtarışların təşviq
edilməsinə dəstəyi
ədəbi və intellektual ənənənin
inkişafına imkan verirdi. Şah İsmayılın türk
dilini ədəbi dil kimi təbliğ
etmək səyləri
Azərbaycan türkcəsinin
ədəbiyyat, elm və mədəni ifadə dili kimi davamlı istifadəsinə və inkişafına, türkdilli
şairlərin, yazıçıların
və alimlərin sonrakı nəsillərinə
ötürülməsinə yol açaraq, Azərbaycan türkcəsinin
canlı və təsirli bir ədəbi dil kimi inkişafının və qorunub saxlanmasının əsasını
qoymuşdur. Şah İsmayıl həm də incəsənətin,
ədəbiyyatın və
ziyalıların hamisi
idi. O, alimlərin, şairlərin və sənətçilərin çiçəkləndiyi
canlı saray mədəniyyəti yetişdirdi.
Şah İsmayılın
Təbrizdəki sarayı
şairlərin şeir
müsabiqələri, alimlərin
fəlsəfi mübahisələr
apardığı, sənətkarların
möhtəşəm sənət
əsərləri yaratdığı
fikir mübadiləsi mərkəzinə çevrilmişdi.
Şah İsmayılın
hakimiyyəti 1524-cü ildə
36 yaşında dünyasını
dəyişməsi ilə
başa çatdı.
Varisləri onun irsini davam etdirərək
Səfəvi imperiyasını
genişləndirdilər, iki
əsrdən çox
mövcud olmuş Səfəvilər imperiyası
Azərbaycan tarixində
silinməz iz qoydu. Şah İsmayılın hakimiyyəti
illəri mərkəzləşdirilmiş
idarəçilik və
dövlət quruculuğu
dövrü idi. Onun imperiya daxilində
idarəetməni, ədaləti
və vergiləri təkmilləşdirməyə yönəlmiş inzibati islahatları, qurduğu mərkəzləşdirilmiş idarəçilik sistemi Səfəvi imperiyasının
dayanıqlılığını təmin etdi. Ana dilimizi dövlət
dili elan etməsi, mədəniyyətimizin
himayədarı olması,
torpaqlarımızı birləşdirməsi
böyük Azərbaycan
dövlətinin yaradılmasına
xidmət edirdi və o, bunu bacardı.
Mehparə ƏLİYEVA
Respublika.- 2023.- 18 iyul.-
S. 8.