Üzeyir Hacıbəyov
Peşəkar musiqi
sənəti və milli operamızın banisi, musiqişünas alim, publisist, dramaturq, pedaqoq, ictimai xadim və dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov... Pula görə təhsilini yarımçıq qoyan, repressiyadan təsadüf nəticəsində xilas olan, dəfələrlə
ölümün astanasından
dönən bu dahi şəxsiyyətin həyatı
o qədər də rəvan keçməyib...
Üzeyir Hacıbəyovdan
başqa ailənin bütün uşaqları
Şuşada anadan olub. Evin dördüncü
uşağı olan Üzeyir Şuşada yox, Ağcabədidə doğulub. Atası ədəbiyyat, anası isə musiqi sahəsində yüksək
mövqe tutublar. Musiqiyə olan həvəsi anasından mənimsəmiş bəstəkar
7 yaşında ikən
tarda və kamançada ifa edir, muğamat oxuyurdu.
İlk təhsilini
Şuşada ikisinifli
rus-türk məktəbində
alan dahi bəstəkar, daha sonra isə Qori Müəllimlər Seminariyasına daxil olub. Sonralar musiqi
təhsili almaq üçün Moskvaya getsə də, maddi ehtiyac üzündən
təhsilini yarımçıq
qoymuş, Bakıya qayıtmağa məcbur qalmışdır.
Gələcək həyat
yoldaşı Məleykə
xanımla Qori Müəllimlər Seminariyasında
oxuduğu illərdə
tanış olub. Milliyyətcə tatar olan Məleykə xanım Üzeyir bəydən 8 yaş kiçik idi. Üzeyir bəy seminariyanı bitirəndən
5 il sonra ailə qururlar. 6 il ərzində Bakıda kirayədə yaşayıblar. Rus dili müəlliməsi olan Məleykə xanım həyat yoldaşının sənətinə
yaxın olmaq üçün konservatoriyanın
musiqi nəzəriyyəsi
şöbəsinə daxil
olub. Adətən gecələr işləyən
Üzeyir bəyi Məleykə xanım heç vaxt tək qoymayıb. 38 il qoşa ömür
sürüblər. Ancaq
onların övladı
olmayıb. Deyilənə
görə, Məleykə
xanım Üzeyir bəyin övlad sahibi olması üçün başqa qadınla evlənməsini
təklif edib, amma Üzeyir bəy bunu qəbul
etməyib.
Üzeyir Hacıbəyov
dəfələrlə ölümlə
üz-üzə gəlib.
1918-ci ilin mart qırğını zamanı
ermənilər Üzeyir
bəyin evini gülləbaran ediblər.
Ermənilərin bəstəkarı
görməyə gözü
olmadığından onu
öldürmək istəyirdilər.
Hadisələr baş
verməmişdən əvvəl,
Nəriman Nərimanov
bəstəkarı yanına
çağırır və
ona teatr truppası ilə birgə İrana qastrol səfərinə getməyi tapşırır.
Əvvəl Üzeyir
bəy razılaşmır,
"Mən Azərbaycanı
qoyub heç yerə getməyəcəm",
- deyir. Ancaq Nərimanovun təkidindən,
"Siz bizə gələcəkdə lazımsınız"
sözündən sonra
Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəyov
qardaşlarının teatr
truppası İrana yola düşür. Onlar bir neçə
ay İranda qalır, müxtəlif şəhərlərdə tamaşalar
göstərirlər. Oktyabrda
isə vətənə
qayıdırlar. O zaman
bütün qəzetlər
Üzeyir bəyin qayıdışına görə,
xalqa gözaydınlığı
verirdi. Beləcə, Nəriman Nərimanov Üzeyir bəyi ölümdən xilas edir.
Sovet hakimiyyətinin
ilk illərində Üzeyir Hacıbəyovun
adı tez-tez xalq düşmənləri
sırasında səslənməyə
başlayır. Hətta
bəstəkarı güllələmək
istəyirlər. Bu təhlükə sırf təsadüf nəticəsində
sovuşur. Üzeyir Hacıbəyovun qaynı Hənəfi Terequlov əqidəcə qatı kommunist idi. O, təhlükəsizlik idarəsi
şöbə müdirlərinin
birinin masasının
üstündə təsadüfən
haqqında güllələnmə
hökmü çıxarılan
59 nəfərin siyahısında
Üzeyir Hacıbəyovun
da adını görür. Başılovlu
Nəriman Nərimanovun
yanına gedərək,
vəziyyəti danışır.
Nəriman Nərimanov
müvafiq orqanlardan həmin siyahını tələb edir. Onları tələm-tələsik
qərar çıxarmaqda
günahlandıran Nərimanov
bu siyahını cırıb atır.
Bəstəkar şəkər
xəstəliyini bədnam
qonşularımızın ucbatından tapıb. Belə ki, Moskvada
ittifaq miqyasında milli musiqi alətləri
ifaçılarının müsabiqəsi keçirilir.
Stalinin göstərişi
ilə münsiflər
heyətinə Üzeyir
Hacıbəyov başçılıq
edirdi. Müsabiqə zamanı bəstəkar bərk əsəbiləşir,
təbiətcə sakit
insan olan Üzeyir bəy uzun müddət sakitləşə bilmir: Azərbaycanı təmsil
edən ifaçılar
arasında ermənilərin
olmasına baxmayaraq, Bakı erməniləri Moskvaya məktub yazırlar və bildirirlər ki, Üzeyir Hacıbəyov millətçilik edərək,
qeyri-millətlərin müsabiqədə
iştirakına əngəllər
törədir. 30-cu illər
üçün bu, ən ağır ittiham idi. Molotov
ona ünvanlanan ərizəni bəstəkara
göndərir: "Özünüz
həll edin". Başdan-ayağa böhtan
olan bu ərizə
bəstəkarın əsəblərinə
ciddi təsir göstərir və o, şəkər xəstəliyinə
tutulur. Deyilənə
görə, dahi bəstəkarın həkimi
erməni Osipyan ona yanlış müalicə və pəhriz təyin edib. Bunun nəticəsində
Ü.Hacıbəyov bir
ay ərzində 18 kq arıqlayıb, orqanizmi zəifləyib və ürək tutmaları başlayıb.
63 yaşında ürək
çatışmazlığı səbəbindən vəfat
edən bəstəkarın
ömrünün son illərində yazdığı
"Firuzə" operası
yarımçıq qalıb...
Aşıq Ələsgər
Azərbaycan aşıq
sənətinin görkəmli
nümayəndəsi, qüdrətli
söz ustadı Aşıq Ələsgər...
Öləcəyi günü
əvvəlcədən bilən,
ilk məhəbbəti
daşa dəyən, yuxusunda vergi verilən, gördüyü
gözəllərin hərəsinə
bir tərif yağdıran Aşıq
Ələsgər yaradıcılığı
ilə yanaşı, özünəməxsus xüsusiyyətləri
ilə də yaddaşlarda qalıb...
Aşıq Ələsgər
özünəməxsus təbii
gözəllikləri ilə
seçilən, qədim
yurd yerlərimizdən
olan Göyçə
mahalının Ağkilsə
kəndində anadan olub. Atası Alməmməd kəndin hörmətli şəxslərindən
sayılırdı. Əsas
məşğuliyyəti dülgərlik
idi. Eyni zamanda, bədahətən
söz demək, şeir qoşmaq istedadı vardı. Ara-sıra qoşma, bayatı, gəraylı söyləyərdi. O, öz
dövründə övliya
kimi tanınıb.
Deyirlər aşığın
ilk məhhəbəti
daşa dəyib. Kəndlərinin
zəngin kişilərindən
biri olan Kərbalayi Qurban Alməmməd kişinin gözünün ağı-qarası
bircə qızı Səhnəbanuya vurulan Aşıq Ələsgər
sevdiyinə qovuşa bilməsə də sonralar
onun sayəsində aşıq olur. Belə ki, bir
gün sevdiyi qıza qovuşa bilmədiyi üçün
qəm dəryasına
düşən aşıq
möhkəm yatır
və yuxuda Həzrət
Əlinin onu cənnətə apardığını
görür. Yuxudan ayılanda gördüklərini
danışır və
ona vergi verildiyi təsdiq edilir. Düzdür, istedadı elə əvvəldən olub, amma vergisi həmin
yuxuda verilir. Bundan sonra Ələsgər
evdə özünə
yer tapa bilmir. Atası ona saz alır
ki, başı qarışsın. Az müddətdə
o, özü sazda ifa etməyi öyrənir. Atası onu Aşıq Alının yanına şəyirdliyə verir. Hardasa beş il ona şəyirdlik
edir, mükəmməl
şəkildə Aşıq
Alının məktəbini
keçir.
Aşıq Ələsgər
40 yaşından sonra
ailə qurub. Kəlbəcərin Yanşaq
kəndindən Anaxanım
adlı bir qızla evlənib. Amma Səhnəbanunun məhəbbəti ona elə böyük zərbə vurub ki, bütün şeirlərində sanki ona xitab edib,
çox yanğılı
yazıb. Səhnəbanu
alagöz qadın olub. Fikir vermisinizsə,
Ələsgərin bütün
məhəbbət şeirlərində
"alagöz" sözü
işlədilir. Alagöz
qadın görəndə,
sanki Səhnəbanunu
görürmüş. Onun
beş oğlu, altı qızı olub. Oğlanlarından ikisi Həsən və Həşim cavan ikən dünyasını dəyişir.
Üç oğlu - Bəşir, Abduləzim və Talıb qalır. Hər üçünün şeir
demək qabiliyyəti
varmış. Təəssüf
ki, onların yaradıcılığı haqqında
məlumat xalqa istənilən qədər
çatdırılmır.
Aşıq Ələsgər
yaradıcılığı ilə tanış olduqda açıq-aydın
görünür ki, günü gözəllərlə
keçən aşıq
harada bir gözəl görübsə,
ona şeir yazıb. Hətta deyilənlərə
görə, aşığın
əli o qədər düşərliymiş ki,
hansı gözələ
tərif deyirmişsə
həmin gözəl tez bir müddətdə
sanki bir ulduza dönür, tezliklə ərə gedirmiş. Bəzən, onun şeirlərində açıq-saçıqlıq
sezmək olur, amma dərinliyinə gedəndə başqa aləm görünür.
Deyirlər, Aşıq
Ələsgər savadsız
olub, yazı-pozu bilməyib. Amma əslində bu,
belə deyil. Aşıq Ələsgər
savadsız yox, təhsilsiz idi. O, həddindən artıq savadlı, mütaliəli
insan olub. Din adamları ilə söhbətlər edirmiş,
şeirlərində İtaliyadakı
hadisələrdən söhbət
açıb, dünyada
gedən proseslərdən
məlumatlı imiş.
Hətta haqq aşığı olduğu
üçün bəzən
bir sıra şeyləri yuxusunda görürmüş. O, şeirlərində
Məhəmməd peyğəmbərdən,
Əlidən bəhs edirdi. Onları da yuxusunda görürmüş.
Əlini həmişə
özünün ustadı
sayıb. Aşıq Ələsgər təkcə
şair yox, həm də övliyadır. Onun alqışı, qarğışı
yerinə yetərmiş.
Nədənsə narazı
qalsa, həmin iş baş tutmaz, hansı işə razı olsa, onun çox
gözəl nəticəsi
olarmış.
Xasiyyətcə çox
mehriban, zarafatcıl adam olan aşıq,
şit şeyləri xoşlamayıb. O qədər
mehriban imiş ki, yanına düşən hər kəs ilk gündən ona isinişirmiş. Ən özəl xüsusiyyətlərindən
biri qətiyyən tamahkar olmamasıdır. Toylarda özündən yox, Xəstə Qasımdan, Qurbanidən, Şəmkirli Aşıq
Hüseyndən şeirlər
oxuyurmuş. Təvazökar
olduğundan öz yaradıcılığına çox
az müraciət edirmiş. O, məqamı
çatanda şeirlərini
bədahətən deyirmiş.
Çox işlək adam olub. Kəndin
əkin-biçinindən qalmayıb.
Sağlamlığını da işləməklə qoruyub.
Həmişə deyirmiş,
insan gərək özü-özünün həkimi
olsun. Hətta sağlamlığını qorumaq
məqsədilə ildə
iki dəfə qonşudakı dəlləyi
çağırıb başından
bir cam dolusu qan aldırırdı. Özü dəlləyə
başının hansı
tərəfini çərtmək
lazımdır, ona qədər göstərirmiş.
105 il ömür sürən Dədə Ələsgər
öləcəyi günü
də qabaqcadan hiss edib. Belə ki, ölməmişdən bir
neçə gün əvvəl evdəkiləri
çağırır, deyir,
mən öləcəm,
indidən ehtiyatınızı
görün. Deyiblər,
axı sənin heç nəyin yoxdur. Deyir, mən sizə deyirəm, hazırlığınızı
görün, qonaq-qara
yanında peşman olmayın. Hətta, kimdən yağ, kimdən bal, kimdən düyü almağı belə məsləhət görür.
Bilirmiş, kim halal, kim haram adamdır. Ölümünə az qalmış, deyir, Bəşir gəlsin Quran
oxusun. Üçüncü
salavatı çəkəndə
Ələsgər dünyasını
dəyişir. Hətta
ölümündən əvvəl
deyir ki, mən Kəlbəcərdə öləcəkdim.
Vaxtım o vaxtıydı.
Allahdan möhlət dilədim ki, məni qürbət eldə öldürmə, elə et,
öz torpağımda
- Göyçədə ölüm,
Allah da diləyimi tutdu.
Ölümündən əvvəl
bir əhvalat da olur. Qohumları Aran tərəfdən onlara qonaq gəlir, Ələsgərə nar gətirirlər. Göyçə
soyuq yerdir, orada nar yetişmir.
Narı xurcundan çıxarıb Ələsgərə
verəndə alıb
yanına qoyur, deyir, çox şükür Allaha, ürəyimdən nar keçirdi. Sonra həmin narı evdəkilərə
verib deyir, bu narı kəsin,
burada nə qədər adam varsa, hamısına verin. Hamıya nar çatandan sonra özü də bir dənə
götürüb yeyir...
Elenora HƏSƏNOVA
Respublika.- 2023.- 22 iyul.- S. 16.