İrəvana yeddi
məktub
Tanınmış
yazıçı-publisist, ictimai-siyasi xadim H idayət Orucovun
"Burdan min atlı keçdi" kitabını vərəqlədikcə,
illərin isti-soyuğunu qəlbində yaşadan,
yaddaşında xoş xatirələri çözələyən
yazıçının qələmə aldığı əzəli
türk torpaqları olmuş Qərbi Azərbaycanda
soydaşlarımızın
yaşadığı ictimai-siyasi şəraitin, ədəbi-mədəni
mühitin, C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan
Dram Teatrının keçdiyi yolun, görkəmli azərbaycanlı
ictimai və dövlət xadimlərinin fəaliyyətinin,
bütövlükdə Qərbi azərbaycanlıların illər
boyu məkrli erməni siyasətinə qarşı
apardıqları mübarizənin canlı şahidinə
çevrilirsən sanki...
Kitabın "İrəvana yeddi
məktub" bölməsində isə müəllif ötən
əsrin 70-ci illərindən başlayaraq İrəvanda
genişlənən anti-Azərbaycan, antitürk siyasətini,
xüsusilə də həmin dövrdə ermənilərin
Heydər Əliyev şəxsiyyətinə qısqanclıq,
paxıllıq, hətta düşmənçilik
münasibətini əks etdirən müşahidələrini
qələmə alıb. Kitabın "İrəvana yeddi məktub"
adlı bölməsində müəllif yazır:
"Gevork Eminin "Ermənistan haqqında
yeddi nəğmə"sindəki şişirtmələri də
oxumuşam, S.Kaputikyanın "Karvanlar hələ
yoldadır"ındakı, V.Petrosyanın "Erməni
eskizləri"ndəki uydurmaları da. B.Ulubabyanın,
S.Xanzadyanın, H.Şirazın, Z.Balayanın, K.Simonyanın...
qatı şovinizm qoxuyan, qonşu xalqlara qarşı nifrət,
soyqırımı hissləri aşılayan, həqiqətdən,
məntiqdən uzaq cəfəngiyyatlarıyla da çoxdan
tanışam... Xeyli vaxtdır içimdə "Yeddi məktub"u
yazmağa ciddi ehtiyac duyuram. Və son aylarda hiss edirəm ki, daha yazmamaq mümkün
deyil. Ona görə qələmə üz tuturam və
yaza-yaza mənə elə gəlir ki, yazdıqlarım
yalnız "Bakıdan İrəvana məktublar"dır...".
Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, ermənilərin
öz havadarlarına arxalanaraq açıq şəkildə
həyata keçirdikləri millətçilik siyasətini tənqid
etmək, xalqımızın dahi oğlu Heydər Əliyev
şəxsiyyətinə düşmənçilik münasibətlərini
onlarla bir məkanda çalışa-çalışa qələmə
almaq o dövrdə müəllifdən böyük cəsarət
tələb edirdi. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyini
qeyd etdiyimiz bir vaxtda XX əsrin ikinci yarısında və XXI əsrin
əvvəllərində dünyanı heyrətləndirən
siyasət korifeyi, dövlətçilik patriarxı,
dünyaşöhrətli dahi şəxsiyyət haqqında
ilk yazılardan olan "İrəvana yeddi məktub" bu
gün də aktualdır. Oxucu marağını nəzərə
alaraq qəzetimizin bu sayından etibarən həmin məktubları
ardıcıllıqla təqdim edirik:
14 iyul,
1969 I məktub
İlk
unudulmaz epizod 1969-cu ilin payızına gedib çıxır:
10 oktyabrda Akademik Dram Teatrının binasında Cəfər
Cabbarlının anadan olmasının yetmiş illiyinə həsr
olunmuş təntənəli toplantının tənəffüsündə
o vaxtın vəzifəli şəxslərindən biri həyəcanlı
halda Ermənistan nümayəndə heyətinə
yaxınlaşdı:
-
Xahiş edirəm, bura keçin, - səhnənin sağ
böyründəki truppa müdirinin otağını (indi
qonaq otağıdır) göstərib dedi, - Heydər
Əlirza oğlu qonaqlarla görüşmək istəyir.
Biz tezcə göstərilən otağa daxil olduq.
...Biz
truppa müdirinin otağında nə qədər gözlədik,
iki dəqiqəmi, üç dəqiqəmi, bəlkə bir
az çox, yadımda deyil, o yadımdadır ki, bu anlaradək
hələ yalnız arxadan görə bildiyim respublika rəhbərini
gözlərim önündə canlandırmağa, o illərdə
mənə çox qeyri-adi görünən görüşə
mənən hazırlaşmağa cəhd edirdim. Heydər
Əliyev bircə anda otağa daxil oldu və təbəssümüylə
sanki otağın işığını bir az
da artırdı. Azərbaycanın yüksəkvəzifəli
rəsmisi nümayəndə heyətinin
başçısını Birinci katibə yenidən təqdim
elədi, başçı isə bir-bir bizi
tanıtdırmağa başladı. Birinci yerdə Luiza
dayanmışdı, - o illərdə cavan, cazibədar
qadın, peşəkar sənətşünas, - respublika rəhbərinin
əlini tez buraxmaq fikrində deyildi:
- Heydər
Əlirza oğlu, Sizin barənizdə Ermənistanda əfsanələr
dolaşır, - dedi, - ona görə də bura gəlməyə
hazırlaşanda rəfiqələrim, dostlarım mənə
tapşırıblar ki, Sizə doyunca baxım və təəssüratlarımı
qayıdandan sonra onlarla bölüşüm.
Heydər
Əlirza oğlu erməni xanımın sözünə dərhal
münasibət bildirdi:
- Mən
də onlara hörmət edirəm. Mənim valideynlərim Ermənistandandır...
Çöhrələrdəki
təbəssüm gülüşə çevrildi, sanki
otağın işıqları bir az da
gücləndi.
Oriylə Ararat təqdim olunandan sonra növbə mənə
çatdı.
Sergeyin mən
barədə təqdimat kartı:
-
İstedadlı şair, Cəfər Cabbarlı adına
İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının
direktoru...
Heydər
Əlirza oğlu əlimi möhkəm sıxaraq düz
gözlərimin içinə baxdı:
- Belə
gənc?! Çox şadam!
"Belə gənc?!" sualı-nidası, şübhəsiz,
tutduğum vəzifəylə bağlıydı.
Gözlərinin dərinliyi, qətiyyət, müdriklik
ifadələri, güclü qartal baxışları əbədi
həkk olundu yaddaşıma.
Luizaya bu
məqamda layiq olduğu qiyməti vermək lazımdır:
"Heydər Əlirza oğlu, Sizin barənizdə
Ermənistanda əfsanələr dolaşır" deyimi həqiqəti
dəqiq əks etdirirdi. Mən də, nümayəndə
heyətinin başqa üzvləri də həmin həqiqətin
içindən çıxıb gəlmişdik. Azərbaycana
rəhbər seçildikdən sonrakı ilk aylarda Qərbi Azərbaycanda
onun haqqında o dövr üçün əfsanələr
dolaşırdı: "Filan müftəxor, filan
korrupsiyaçı rüşvət alarkən yaxalandı - həbs
olundu"; "filan nazir səfərdən geri
çağırılıb, işdən qovuldu"; "Heydər
Əliyev mühafizəsiz, müşayiətsiz şəhəri
gəzir, mağazalara baş çəkir, növbəyə
durub ərzaq alır, natəmiz ticarət işçilərini
özü cəzalandırır" və s. və i.a. Ona
görə də İrəvandan baxanda Luizanın deyimi
yalnız gerçəklik idi, Luizanın səriştəsi həqiqəti
olduğu kimi (bir az obrazlı) ifadə edə bilməyindəydi.
Birinci
katib cəmisi dörd-beş dəqiqəlik bu
görüşdə (başqa respublikalardan gələn
nümayəndə heyətləriylə də
görüşməliydi) ədəbi əlaqələrin
möhkəmləndirilməsi, mədəniyyətlərin
qarşılıqlı zənginləşdirilməsi məsələlərindən
professional səviyyədə bir neçə söz dedi,
şəhərin görməli yerlərində
olmağımızı tövsiyə etdi. Vidalaşanda
Luiza yenə respublika rəhbərinin əlini buraxmadı.
Sən demə, "qara qızın dərdi
varmış":
- Heydər
Əlirza oğlu, görürsünüz, İrəvan
Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının direktoru Hidayət
Orucov da buradadır. O, çox gənc yaşında qüdrətli
bir teatr kollektivinə başçılıq edir. Bakıda da erməni teatrının yaxşı ənənələri
olub. Bu sənət ocağını bərpa
etmək məsələsi isə ildən-ilə keçir.
Biz ümid edirik ki, Siz bu məsələni tez
bir zamanda həll edəcəksiniz.
Luiza elə danışırdı - sanki Bakıda erməni
teatrının bərpası çoxdan gündəmdəydi,
sadəcə, qərar verilməsi qalmışdı. Mənsə
bu barədə ilk dəfəydi eşidirdim.
Birinci katibin baxışlarındakı sual ermənilərin
dördünü də çaşdırdı. Demədi:
"açarıq", ya "həll edərik".
Çox dəqiq münasibət:
-
Tapşırıq verərəm, məsələni öyrənərlər.
Koçinyana salam deyin. Sağ olun!
Dərhal
bir az qabağa gedərək deyim ki, Heydər
Əlirza oğlu məsələnin öyrənilməsi
üçün uyğun tapşırıq vermişdi. İrəvana
çatandan sonra Azərbaycanın mədəniyyət naziri
Zakir Bağırov mənə telefon açdı,
teatrımızla maraqlandı, dedi ki, vəziyyəti, problemləri
öyrənmək üçün Gənc
Tamaşaçılar Teatrının direktoru Bala Qasımovu
İrəvana göndərmək istəyir. Bu təklifi məmnuniyyətlə
qəbul etdim və hələ Zakir müəllimlə
söhbət edə-edə nədənsə qulağımda Cəfər
Cabbarlının yubileyində Luizanın Heydər Əlirza
oğluna Bakıda erməni teatrının "bərpası"
barədə müraciəti və dediyi sözlər səsləndi.
Telefonun dəstəyini yerinə qoyub fikirləşdim:
"Heydər Əlirza oğlu bir gedişlə azı iki məsələni
həll edir - həm İrəvanın Azərbaycan
teatrının vəziyyətini, problemlərini öyrənir,
həm də Bakıda erməni teatrının
açılması perspektivini nəzərdən
keçirir".
Peşəkar teatr xadimi Bala Qasımov gəldi,
üç gün İrəvanda qalıb bizim teatrı dərindən
öyrəndi.
Məsələnin canını bilmirdi, mən də
açıb-ağartmadım, amma bir dəfə söhbəti
Bakıda erməni teatrının məsələsi
üstünə gətirib dedim ki, buna qətiyyən ehtiyac
yoxdur, çünki Xankəndidəki Erməni Dövlət
Dram Teatrı respublikada kifayət qədər
tamaşaçı toplaya bilmir. Ehtiyac hiss ediləndə Xankəndi
teatrının Bakıya qastrol səfərini təşkil etmək
olar.
Bala
müəllimi yola salandan sonra Zakir Bağırova zəng
çaldım, fikrimi açıq bildirdim, dedim ki, bizə
diqqətiniz üçün minnətdaram, ancaq Bakıda erməni
teatrının açılması məsələsinin
müzakirəsinə ehtiyac yoxdur...
Zakir müəllim həm heyrətlənirdi - bunları
haradan bilirəm, həm də narahat olurdu ki, telefonda çox
açıq danışıram (özü də İrəvandan!). Sonralar
Bakıda erməni teatrının açılmasının
perspektivsizliyi barədə Ermənistan rəsmilərinə və
ziyalılarına saysız-hesabsız şərhlər verməli
oldum. Millətçi-şovinist dairələr
ictimaiyyət arasında belə fikir formalaşdırmağa cəhd
edirdilər ki, Bakıda erməni teatrının
açılmasına qəti etiraz edən mənəm. Əslində isə mən həqiqəti söyləyirdim.
Çox
illər ötəndən sonra, 1 avqust 1994-cü ildə Məhəmməd
Füzulinin 500 illik yubileyi üzrə Dövlət Komitəsinin
iclasında Heydər Əlirza oğlu deyəcəkdi:
"Vaxtilə, 70-ci illərin əvvəllərində mənə
deyirdilər ki, Ermənistanda, İrəvanda Azərbaycan
Dövlət Dram Teatrı yaratmışıq. Özünə
də C.Cabbarlının adını vermişik. Amma teatrın binası yox idi. Ermənistanın
rəhbərləri hər dəfə məni görəndə
deyirdilər ki, biz İrəvanda Azərbaycan teatrı
yaratmışıq, Siz nə üçün Bakıda erməni
teatrı açmırsınız? Mən
də cavabında deyirdim ki, Stepanakertdə erməni teatrı
var".
Yenə o
deyimə qayıdıram: "Heydər Əlirza oğlu, Sizin barənizdə Ermənistanda əfsanələr
dolaşır". İrəvanda bu əfsanələri
məmnunluqla dinləyirdim və Bakıda 4-5 dəqiqəlik o
unudulmaz görüşdə də bu həqiqət məndə
bir daha təsdiqlənirdi. Bundan fəxarət hissi duyur və
düşünürdüm: sanki əfsanələrdən
qopub gələn, qədim yunan ədəbiyyatının,
"Dədə Qorqud"un, Nizaminin və Şekspirin ölməz
qəhrəmanlarını xatırladan bu şəxsiyyət
- cavan, enerjili Azərbaycan rəhbəri, doğrudanmı erməni
paxıllığına, qısqanclığına, nəhayət,
düşmənçiliyinə son qoya biləcək?
Bütün xalqımız kimi, mən də çox istərdim
belə olsun.
Lakin...
Əfsanələr, səngiyə-səngiyə
olsa da, Cabbarlı yubileyindən sonra təxminən ilyarım
da dolaşdı Ermənistanı. Bir fakt da yadıma
düşür: Ermənistanda Sovet hakimiyyəti
qurulmasının əlli illiyi münasibətilə 1970-ci
ilin 28 noyabrında İrəvanın Opera və Balet
Teatrının binasında keçirilən təntənəli
yubileydə Leonid Brejnevdən sonra, bütün
çıxış edənlərin, o sırada Sovet
respublikalarının rəhbərləri içində
ən çox alqışlanan Heydər Əliyevin
çıxışı oldu. O da aydınca hiss olunurdu: Leonid
Brejnevə alqışlar əsasən Baş katibə
"protokol" alqışlarıydı, Heydər
Əliyevin tez-tez alqışlanması isə onun
çıxışının dərin mündəricəsi,
mənası ilə bağlıydı.
Salonun orta sıralarından birinin mərkəzində əyləşib qürur hissi ilə dinlədiyim dərinməzmunlu həmin çıxışı bu gün də iftixarla xatırlayıram: Heydər Əliyev təfəkkürünün dərinliyi, məntiqinin ardıcıllığı, natiqliyinin təsir gücü təkcə salonu deyil, tədbirə canlı yayımla baxan bütün Qərbi Azərbaycanı sehrləmişdi. Ertəsi gün və sonra bəzi ermənilər, pörtmüş halda olsalar da, həmin çıxışdan danışırdılar.
Ermənistan o illərdə sözün tam mənasında
durğunluq içindəydi. Hansısa tarixi şəxsiyyətin
yubileyini təmtəraqla, həftə uzunu qeyd etməklə, yaxud
uydurma "Erebuni-2750"ni geniş keçirməklə və
ya hansısa milli mərasimlərin təbliğiylə baş
qatmaq artıq xalqı bezikdirmişdi. Belə tədbirlərin
qatı millətçilik və şovinizmin təbliğatına
çevrilməsi göz qabağındaydı. El arasında
uydurma "Erebuni-2750" haqqında gülməli lətifələr
yaranırdı və görkəmli komik artist Frunzik
Mkrtçyan belə lətifələri yüksək rəsmilərin
iştirak etdiyi tədbirlərin bədii hissəsində
səhnədən də səsləndirirdi.
Ona
görə də Azərbaycanın yeni rəhbərinin
apardığı köklü islahatlar, quruculuq,
yaradıcılıq ehtirası, millətçi-şovinist
dairələr istəməsələr də, diqqət
çəkirdi və Azərbaycana sonsuz həsədlə
baxılırdı.
Ancaq "əfsanələr"
vaxt keçdikcə, 1970-ci ilin payızında qeyd olunan Ermənistanın
sovetləşməsinin 50 illiyi bayramı vaxtları, məsələn,
1969-cu ilin payızında keçirilən Cəfər
Cabbarlının yubileyi günlərinə nisbətən səngiyirdi,
mənfi fikirlər, hələ ki, açıq söylənilməsə də, köhnə və
yeni əfsanələr əvvəlkitək müəyyən
kiçik dairələrdə gəzib-dolaşırdı. Azərbaycan
inamla dirçəliş yoluna qədəm qoyduqca, tərəqqiyə
və inkişafa nail olduqca, erməni millətçilərinin
köhnə xəstəliyi - qısqanclıq, paxıllıq
hissləri, kin-küdurət artıq
qarşısıalınmaz olurdu…
Respublika .- 2023.- 31 oktyabr, ¹ 238.-
S.10.