Güneydən səslər

Nağıllar Güney Azərbaycan folklorunun aparıcı qoludur

“Türk dünyasında gənc nəslin yaşadıqları ölkələrdə məktəblərdə öz ana dilində təhsil almaq imkanı olmalıdır”. Bunu Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2022-ci il noyabrın 11-də Səmərqənddə keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatının IX Zirvə görüşündəki çıxışında bəyan edib.

Dövlət başçısının bu fikri yaddaşımızı bir qədər təzələmək üçün sanki bir təkan oldu. Azərbaycanlıların daha kompakt yaşadığı Güney Azərbaycanını göz önünə gətirdik. Quzeydə hələ də yetərincə tanınmayan Güney barədə düşüncələrimizin fonunda onun ədəbiyyatını, nəsrini, poeziyasını, yazar soydaşlarımızın mücadiləsini ifadə edən nümunələri xatırladıq.

Qəzetimizdə "Güneydən səslər..." rubrikası altında Güney ədəbiyyatının, folklorunun, mədəniyyətinin, incəsənətinin ən gözəl nümunələri ilə oxucularımızı da tanış edirik.

Azərbaycan xalq nəsrinin zəngin poetik qəlib və ölçülərini, şifahi nitqin ifadə gözəlliklərini əks etdirən, geniş həyat faktı və hadisələrini əhatə edən nümunələrindən biri də nağıllardır. Başqa sözlə, nağıl böyük bir dövrün geniş lövhəsini və ya hər hansı bir fərdin həyatının müəyyən bir anını və geniş bir dövrünü əks etdirməyə imkan verən nəqletmə, təhkiyədir. Nağıllar epik növün digər növlərindən, dastan, lətifə, əfsanə və rəvayətlərdən, məsəllər və xalq hekayətlərindən sabit forma əlaməti ilə fərqlənir. Bu əlamətlərdən biri nağılın bəzən qaravəlli, yaxud pişrov adlanan və nəzm şəklində söylənilərək dinləyicilərin diqqətini cəlb edən xüsusi müqəddimə ilə başlamasıdır:

Hamam, hamam içində,

Xəlbir saman içində,

Dəvə dəlləklik elər

Köhnə hamam içində.

Qeyd edək ki, Güney Azərbaycanın kənd və şəhərlərindəki ağbirçək və ağsaqqalların dilindən yazıya alınan, müxtəlif ərazilərin ağız ədəbiyyatı nümunələri arasından toplanan mətnlər digər ərazilərdə yayılan folklor mətnləri ilə mövzu, motiv, süjet xətti etibarilə bir-biri ilə yaxınlıq təşkil edir. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mətanət Maşallahqızı (Abbasova) yazır ki, bəzi nağıl mətnlərinin natamamlığı, oxşar süjet xətti, obrazları üzərində müqayisə apararkən bu folklor mətnlərinin vaxtilə Sultan Tulunun hazırladığı "Xorasandan masallar və xalq hekayələri" kitabındakı "Quyruqsuz tülkü", "Keçəl Həsən", "Oğlan və div", "Sultanın üç oğlu", "Qoca kişi və üç qızı", "Pəri qız" və s. nağıl mətnlərinin tam variantlarına uyğun gəldiyini görürük. "Fatma xanım", "Əli bəyin cevizləri", "Həcərin gəlin getməsi" və digər nağılların ideyası ata-babaların müdrik fikirlərinə, hikmətli deyimlərinə bağlıdır. Mətanət Maşallahqızının müşahidələrinə görə, Güneydə folklor üzrə tərtib edilən kitabların bir çoxunda janrlararası əlaqə və oxşarlığa bəzi hallarda diqqət yetirilməyib, bəzən mətnlərin janrı düzgün müəyyənləşdirilməyib. Nağıl mətnlərinin əksəriyyətini xalq arasında geniş yayılan "İbrahim", "Qoca kişi", "Çobanın qızı", "Padşahla vəzirinin nağılı", "İki qardaş", "Şah Abbas" və s. nağılları əhatə edir...

XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycan nağıllarının toplanması işinə başlanmış və proses bu günədək davam edir. Ancaq 1923-1939-cu illər intensiv toplanma və nəşr mərhələsi olub.

Azərbaycan nağılları-heyvanlar haqqında nağıllar ("Tülkü və qurd", "Hiyləgər keçi", "Çil madyan", "Qoca aslan", "Ovçu Pirim" və s.); sehrli nağıllar ("Məlikməmməd", "Şəms və Qəmər", "Ağ atlı oğlan", "Sehirli üzük" və s.); ailə-məişət nağılları ("Yeddi qardaş, bir bacı", "Usta Abdulla", "Yetim İbrahim", "Daşdəmirin nağılı" və s.); tarixi nağıllar ("İsgəndərin buynuzu var", "Quş dili bilən İsgəndər", "Baftaçı Şah Abbas", "Saleh və Valeh" və s.) kimi dörd qrupa bölünür.

Təqdim etdi:

Esmira FUAD,

filologiya elmləri doktoru.

Respublika.- 2024.- 13 fevral, №32.- S.10.