Azad mətbuat: demokratiyanın əsas göstəricisi

Hər bir millətin, dövlətin inkişafında, formalaşmasında onun mətbuatının böyük rolu var. Məlum olduğu kimi, XIX əsrin II yarısında Azərbaycanın iqtisadi və ictimai inkişafı milli mətbuatımızın yaranmasını zəruri edib.

O zaman Bakıda müstəqil mətbəə açmaq çox çətin, hətta qeyri-mümkün idi. Ona görə də Həsən bəy Zərdabi Bakı Quberniya mətbəəsinə müraciət edib. "Əkinçi" qəzetinin nəşrinə icazə məsələsi 7 ildən çox vaxt aparıb. Nəhayət, 1875-ci il iyulun 22-də işıq üzü görüb. Bununla da milli mətbuatımızın əsası qoyulub.

Həsən bəy Zərdabinin yaratdığı "Əkinçi" qəzetinin dəst-xətti əsasən bir ideya üzərində qurulmuşdu. H.Zərdabi və onunla birlikdə bu qəzetdə çalışan bir sıra maarifpərvər, demokratik naşirlər Şərqin geriliyini, ətaləti həqiqi azadlığın olmamasında görürdülər. Onlar öz sözlərini dolayı yolla olsa da, bu qəzet vasitəsilə xalqa çatdıra bilirdilər. Xalqın başa düşəcəyi sadə dildə yazılan bu qəzetdə belə fikirlərin səslənməsi, təbii ki, Azərbaycanı əsarət altında saxlayan imperiya məmurlarını ciddi narahat edirdi.

O dövrdə Həsən bəy Zərdabi yazırdı: "Hər kəsi çağırıram - gəlmir, göstərirəm - görmür, deyirəm - qanmır. Axırda gördüm ki, onları haraylayıb çağırmaqdan, onlara deməkdən başqa bir qeyri-əlac yoxdur. Olmaz ki, mənim sözümü eşidənlərdən heç bir qanan olmasın, necə ki, bir bulağın suyunun altına nə qədər bərk daş qoysan, bir neçə ildən sonra su tökülməkdən o bərk daş mürur ilə əriyib deşilir, habelə söz də. Ələlxüsus doğru söz. Belədə qəzet çıxarmaqdan savayı bir qeyri-əlac yoxdur. Heç olmaz ki, doğru söz yerdə qalsın. Hər bölgədə on qəzet oxuyandan birisi oxuduğunu qansa, onların qədəri ilbəil artar. Sonra düşmənin düşmənliyi, dostun doğruluğu və dost göstərən doğru yolun doğru olması aşkar olar".

"Əkinçi"nin taleyi ilk gündən keşməkeşli olub. Çünki H.Zərdabinin ideyaları hər addımda o dövrün sərt qaydaları ilə toqquşurdu. "Əkinçi" çar hakim dairələrinin müqavimətini qırır, onlarla mübarizəyə girir, tutarlı mühakimələrlə susdururdu. "Əkinçi"nin hökumət mətbəəsində nəşri prosesində müxtəlif əngəllər yaranırdı. Qəzet ayda iki dəfə 300-400 tirajla nəşr olunurdu. İlk vaxtlar Həsən bəy Zərdabi həm naşir, redaktor, həm də korrektor və mürəttib olub. Xalqı cəhalətdən, fanatizmdən uzaqlaşdırmaq, onlara hüquqlarını anlatmaq, xalqın savadlanmasına kömək məqsədilə "Əkinçi" misilsiz iş görüb. İlk sayından başlayaraq bu mətbu orqanda "Daxili xəbərlər", "Əkin və ziraət" xəbərləri, "Elmi xəbərlər", "Təzə xəbərlər" kimi rubrikalar altında müxtəlif mövzularda yazılan məqalələr, həmçinin Nəcəf bəy Vəzirovun, Əsgər ağa Goraninin Moskvadan, Məhəmmədtağı Əlizadə Şirvaninin Şamaxıdan, Heydərinin Dərbənddən göndərdikləri məktublar, Seyid Əzim Şirvaninin şeirləri və Mirzə Fətəli Axundovun "Vəkili-naməlum-millət" imzası ilə məqalələri dərc olunurdu.

Müxtəlif dillərdə yazılan məqalə və xəbərləri isə Zərdabi özü Azərbaycan dilinə tərcümə edirdi.

Həsən bəy Zərdabi ilk gündən "Əkinçi" vasitəsilə xalqı maarifləndirməyin təbliğini öz qarşısında məqsəd qoyub. Qəzetdə kəndli həyatına, kəndli təsərrüfatına, əkinçilik mədəniyyətinə, suvarma işlərinə, əmək alətlərinə dair məqalələr çap etməklə böyük ədib kənd təsərrüfatında geriliyi aradan qaldırmağa çalışıb. Eyni zamanda ayrı-ayrı məqalələrdə xalqımızın mədəni həyatına dair materiallar da dərc edilib. Ən başlıcası isə Həsən bəy Zərdabi məhz "Əkinçi"nin səhifələrində milli oyanışın xüsusiyyətlərini, milli birliyi yaratmaq məsələsini qoyub.

Xalqın başa düşəcəyi sadə dildə yazılan bu qəzetdə belə fikirlərin səslənməsi, təbii ki, Azərbaycanı əsarət altında saxlayan imperiya məmurlarını ciddi narahat edirdi. Məhz buna görə də 1877-1878-ci illərin Rusiya-Türkiyə müharibəsinin başlanması ərəfəsində "Əkinçi"nin vəziyyəti daha da ağırlaşıb. Bu zaman çar senzurası qəzetin siyasi xarakterli məsələlərə toxunmasını qadağan edib. Belə bir şəraitdə 1877-ci ilin sentyabrında qəzetin nəşrini dayandırmaq haqqında hökumət sərəncam verib.

Cəmi 56 nömrəsi dərc olunan "Əkinçi" qəzeti çox tez bağlansa da, xalqımızın mədəniyyət salnaməsində böyük iz qoyub. Bu qəzetin Azərbaycan milli mətbuat tarixində açdığı yol, yaratdığı ənənələr çox uğurlu, uzunömürlü olub.

Digər tərəfdən, Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatının bütün qabaqcıl xadimləri, hətta "Əkinçi" bağlanandan 20-30 il sonra da onun əhəmiyyətini itirməyən maarifçi ideyalarına sahiblənməyə ciddi fikir veriblər. "Əkinçi" zəhmətkeş xalqa təmənnasız və sədaqətlə xidmətin, ictimai və milli zülmə qarşı mübarizəsinin, doğma mədəniyyət və ana dilinin tərəqqisi yolunda yorulmadan çalışıb. Qəzet dünya elminin nailiyyətlərini yaymağın, xüsusilə, demokratik mətbuatı inkişaf etdirməyin nümunəvi örnəyi, çar Rusiyasının əsarəti altında olan xalqımızın sabahını düşünən hər kəs üçün bir cəsarət nümunəsi olub. "Əkinçi"dən sonra hər bir azərbaycanlıda qəzetə, oxumağa, məlumatlanmağa həvəs yaranıb. Məhz ortada olan nümunə və xalqın qəzetin istəyini əsas götürən ziyalılarımız "Əkinçi"dən sonra bir-birinin ardınca yeni mətbuat orqanlarının əsasını qoyublar: "Ziya" ("Ziyayi-Qafqasiyyə"), "Kəşkül", "Kaspi", "Şərqi-rus" və digər qəzetlər, "Molla Nəsrəddin", "Füyuzat", "Kirpi" və digər jurnallar. Bir sözlə, 1875-1877-ci illərdə "Əkinçi" qəzetinin fəaliyyət göstərməsi haqlı olaraq xalqımızın tarixində mühüm ədəbi hadisə kimi qiymətləndirilir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda onlarla qəzet və jurnal nəşr edilib və Azərbaycanın görkəmli yazıçıları, alimləri, sənət adamları bu mətbuat orqanlarında fəal iştirak ediblər. "Əkinçi" və XX əsrin əvvəllərində nəşr olunan qəzetlərdəki yazılarda demokratiya və söz azadlığı ideyaları təbliğ edilib. Məhz buna görə də çəkinmədən demək olar ki, Azərbaycan milli mətbuatının bünövrəsi sayılan "Əkinçi" qəzeti Azərbaycan tarixinə yazılan şərəfli səhifələrdən biridir.

149 ildir ki, "Əkinçi"dən başlayan Həsən bəy Zərdabinin saldığı bu yol çox uğurlu və perspektivli şəkildə davam edir.

Ulu öndər Heydər Əliyev 1993-cü ilin iyununda xalqın təkidi ilə hakimiyyətə gəldikdən sonra bütün sahələrdə olduğu kimi, mətbuatda da əsaslı və müsbət dəyişikliklər baş verdi. Hələ keçmiş sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrdə milli mətbuatın inkişafının qayğısına qalan ümummilli lider müstəqil Azərbaycanın ictimai həyatında azad və inkişaf edən mətbuatın roluna xüsusi əhəmiyyət verib. Bu kontekstdə ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması, mətbuat işçilərinin sosial təminatının yüksəldilməsi istiqamətində ciddi tədbirlər görülüb. Prezident Heydər Əliyevin 1998-ci il 6 avqust tarixində imzaladığı "Azərbaycan Respublikasında söz, fikir və məlumat azadlığının təmin edilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında" Fərmanla mətbuatda və digər kütləvi informasiya vasitələrində Dövlət Sirlərini Mühafizə edən Baş İdarə ləğv edilib, bununla da mətbuat üzərində illər boyu mövcud olan senzura aradan qaldırılıb. Senzuranın ləğvi ilə Azərbaycan mətbuatının inkişafında yeni dövrün başlanğıcı qoyulub və jurnalistlərin sərbəst fəaliyyət göstərməsi və maneəsiz informasiya toplaması üçün lazımi hüquqi-normativ baza yaradılıb. Bununla da Azərbaycan mətbuatının tamamilə müstəqil şəkildə inkişaf etməsi üçün əlverişli mühit formalaşdırılıb. Mətbuat orqanlarının azad fəaliyyətinə yaradılan şərait, qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi istiqamətində görülən tədbirlər ölkədə fikir plüralizminin genişləndirilməsinə yol açıb. Sonrakı dövrdə də ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə mühüm işlər görülüb, informasiyanın sərbəst şəkildə yayılması, vətəndaşların məlumat almaq imkanlarını artırmaq üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilib. 1999-cu ildə "Kütləvi informasiya vasitələri haqqında" yeni qanunun qəbulu media təsisatının inkişafını təmin edib. 2000-ci ilin mart ayında Prezident Heydər Əliyevin Sərəncamı ilə "2000-2001-ci illərdə kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki şəraitinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlər Proqramı" təsdiq olunub, 2003-cü ilin mart ayında Azərbaycan jurnalistlərinin qurultayında Azərbaycan Mətbuat Şurası yaradılıb.

Ümummilli Lider Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu siyasəti uğurla davam etdirən Prezident İlham Əliyevin 2003-cü ildən etibarən ölkə başçısı kimi fəaliyyət göstərdiyi dönəmdə də mətbuatın inkişafı üçün çoxsaylı tədbirlər görülüb, əhəmiyyətli nəticələr əldə edilib.

Bu kontekstdə həm hüquqi əsaslar, həm də Azərbaycan mətbuatının maddi-texniki bazası daha da gücləndirilib. Prezident İlham Əliyevin 2008-ci il 31 iyul tarixli "Azərbaycan Respublikasında kütləvi informasiya vasitələrinə birdəfəlik maliyyə yardımı göstərilməsi haqqında" Sərəncamı mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bununla kütləvi informasiya vasitələrinin "Azərbaycan" Nəşriyyatına olan borcları tamamilə ləğv edilib.

2008-ci ildə "Azərbaycan Respublikasında kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına dövlət dəstəyi Konsepsiyası"nın qəbul olunması ilə bağlı qərar qəbul edilib. Məhz bu Konsepsiyada mətbuatın inkişafını təmin edəcək, Azərbaycan dövlətinin və xalqının maraqlarına xidmət edəcək müddəalar öz əksini tapıb. Konsepsiyanın qəbulu müstəqil Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixində növbəti mərhələ kimi dəyərləndirilməlidir.

Prezident İlham Əliyev milli mətbuatın yaradılmasının 140 illiyi münasibətilə Mətbuat Şurasının İdarə Heyətinin üzvləri ilə görüşü zamanı mətbuatın fəaliyyətinin hər bir insanı maraqlandırdığını qeyd edərək bildirib ki, insanlar bütün məlumatı mətbuatdan alırlar: "Ona görə, hər bir ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda mətbuat qərəzsiz olmalıdır, çevik, operativ fəaliyyət göstərməlidir, insanları məlumatlarla tam şəkildə təmin etməlidir. Hesab edirəm ki, biz bunu Azərbaycanda görürük. Çünki bu gün Azərbaycan mətbuatı artıq yüksək səviyyəyə qalxıbdır. Mən həm operativlik, həm milli maraqların müdafiə edilməsi sahəsində mətbuatın fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirəm".

Dövlət başçısı mətbuata qayğı siyasətinin bundan sonra da davam edəcəyini bildirərək deyib: "Prezident kimi mən azad medianın inkişafı üçün bundan sonra da səylərimi əsirgəməyəcəyəm. Jurnalistlərin məişət problemlərinin həlli üçün də bundan sonra da biz öz addımlarımızı atacağıq".

Məhz dövlətin yüksək səviyyəli diqqət və qayğısı sayəsində Azərbaycan mətbuatı özünün inkişaf dövrünü yaşayır. Ölkə mediası müasir çağırışlara cavab verməklə səmərəli fəaliyyət mexanizmi formalaşdırıb. Həyata keçirilən uğurlu media siyasəti, o cümlədən dövlətin diqqət və qayğısı nəticəsində həm də media ictimai institut kimi öz üzərinə düşən vəzifələri uğurla yerinə yetirir. Qeyd edək ki, Prezident İlham Əliyevin mətbuata birdəfəlik maliyyə yardımlarının ayrılması, jurnalistlərə fəxri adların verilməsi barədə sərəncamları ölkə mətbuatının inkişafına öz töhfəsini verib.

Həyata keçirilən tədbirlərin nəticəsidir ki, media nümayəndələrinin məsuliyyətli yanaşma və fəaliyyəti milli maraqların qorunması baxımından müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahədə peşə məsuliyyətinin artması isə obyektivliyin təmin olunmasını şərtləndirib. Hazırda hərtərəfli diqqət və qayğı ilə əhatə olunan Azərbaycan mətbuatı müasir informasiya cəmiyyəti quruculuğu, sosial ədalət və şəffaflığın təmin edilməsi, siyasi mədəniyyətin inkişafı, milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərlərin qorunub saxlanması və təbliğində mühüm rol oynayır. Azərbaycan mətbuatı jurnalist etikasına əsaslanaraq, obyektivlik, qərəzsizlik prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərir, milli maraqların keşiyində dayanır.

Zəngin tarixi ənənələrə malik Azərbaycan milli mətbuatı xalqımızın azadlıq amallarının gerçəkləşməsinə, mənəvi dəyərlərinin qorunmasına, müstəqil dövlətçiliyimizin qurulması və inkişafına mühüm töhfələr verib.

Azərbaycan mətbuatının yüksək dövlət dəstəyi və qayğısı ilə əhatə olunması, bu istiqamətdə ardıcıl və məqsədyönlü islahatların həyata keçirilməsi nəticəsində mühüm nailiyyətlərin əldə olunması sistemli fəaliyyətin uğurlu göstəricisidir.

Bayram SALMANOV

Respublika .- 2024.- 21 iyul, (№ 152).- S.8.