Məcburi sosial sığorta ödəmələri pensiya məbləğinə təsir edir

Fərdi uçot sisteminin məqsədi hamını sosial sığorta haqlarını ödəməkdə maraqlı olmağa dəvət etməkdir

Sığorta-pensiya sistemlərinin formalaşdırılması və əhalinin sosial müdafiəsinin bu əsasla qurulması daim ən aktual məsələlərdən hesab olunub. Bütün dövlətlər illər boyu bunun ən effektiv metodunu tapmaq istəyiblər. Bu proses daim təkmilləşdirilib, onun maliyyə dayaqlarının möhkəmləndirilməsi və hər bir iştirakçının fəal iştirakının təmin edilməsinin yolları axtarılıb.

Dünya miqyasında bu münasibətlərin tam formalaşması son illərə təsadüf edir. Ötən əsrin 70-ci illərinədək dünyada həmrəylik sistemi daha çox tətbiq olunurdu. Həmrəylik sisteminə əsasən, bütün işləyənlər sosial sığorta haqları ödəyirdilər. Müəyyən sosial risklərlə üzləşənlər isə həmin ödəmələr hesabına pensiya və müavinətlər şəklində ödənişlər alırdılar. Lakin bu proses hər bir ölkədəki dernoqrafik vəziyyət imkan verənədək davam etdi. Həmin illərdə Avropa tədqiqatçılarının apardığı hesablamalar kifayət qədər ciddi nəticələr ortaya qoydu. Bu, ən çox qlobal yaşlanma və doğumun tədricən azalması ilə bağlı idi. İnkişaf etmiş ölkələrdə həyat səviyyəsindən asılı olaraq insanların ömrü uzanır. Paralel olaraq doğum göstəriciləri aşağı düşür. Biryandan əmək bazarından ayrılan pensiyaçıların sayı artır, digər tərəfdən bu insanları maliyyələşdirəcək gənc işçi qüvvəsinin sayı azalır. Məhz bu nisbət həmrəylik sisteminin səmərəsizləşib qüvvəsini itirməsinə səbəb oldu. Dünyanın pensiya sistemləri çox ciddi maliyyə problemləri ilə üzləşməyə başladı.

Belə olduğu halda, sığorta olunanların fərdi uçot sistemi meydana gəldi. Bu sistemdə hər bir şəxsə fərdi hesab açılır və təbii ki, hər şəxs öz sığortalanmasında maraqlı olur. Bir sözlə, hər bir şəxs ödədiyi sosial sığorta məbləğinə uyğun pensiya alır. Bizim ölkədə də 2006-cı ildən bu qabaqcıl dünya təcrübəsinə əsaslanan sığorta-pensiya sistemi quruldu.

Bəs, məcburi dövlət sosial sığortasının obyektləri kimlərdir və sosial sığorta haqları hansı hədlərdə müəyyənləşdirilib?

DSMF-nin məlumatına görə Azərbaycanda hazırda əməyin ödənişi fondundan işə götürən 22 faiz, işçilər isə onlara çatan əmək haqqının 3 faizi miqdarında (ümumilikdə 25 faiz) sosial sığorta haqqı ödəyirlər. Bu, muzdla çalışan işçilərə aiddir. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların pay mülkiyyətçiləri və digər qruplar üçün sosial sığorta dərəcələri ayrı-ayrılıqda müəyyən olunub. Məsələn, Bakı şəhərində ticarət və tikinti sahələrində sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər ölkə üzrə müəyyən olunmuş minimum əmək haqqının 50 faizi məbləğində sosial sığorta haqqı ödəyirlər. Göstərilən kateqoriyadan olan şəxslərin ödədiyi məcburi sosial sığorta haqları isə Sumqayıt və Gəncədə bunun 90 faizi, digər şəhər və qəsəbələrdə 60 faizi, kənd yerlərində 50 faizi məbləğindədir.

Bu üsulun tətbiqi həm dövlətin, həm də əhalinin marağındadır. Çünki məhz bu sistem etibarlı və uzunmüddətli stabil sosial müdafiə sisteminin qurulmasına xidmət edir. Əhali son nəticədə sosial risklərdən daha etibarlı sığortalanır. Hər bir şəxsə fərdi hesab açılır, ödənən sosial sığorta haqları bu hesabda uçota alınır və gələcək ödənişlər bu uçot məlumatlarına əsasən gerçəkləşdirilir. Bu gün artıq Azərbaycanda belə bir sistem qurulub.

Lakin sosial sığorta haqlarının ödənilməsindən yayınma halları hələ də var. Yeni sistemin məqsədi isə hər bir kəsi sosial sığorta haqlarını ödəməkdə maraqlı olmağa dəvət etməkdir. Yəni inzibati nəzarət üsulu ictimai nəzarətlə əvəz olunmalıdır. Bu baxımdan fərdi uçot sistemi əvəzsizdir. Bütün işləyənlər başa düşməlidirlər ki, onların bəlli bir hesabı var. İşəgötürən də, işçi də sosial sığorta haqlarını vaxtlı-vaxtında ödəsə, həmin hesabda daha çox məbləğ toplanacaq.

Kamal M.

Respublika.- 2008.- 16 dekabr.- S.3.